Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
V CİLD (BRYÁNKA - ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU)
    BUDAPEŞT


    БУДАПÉШТ – Маъарыстанын пайтахты. Пешт медйесинин инз. м. Мцстягил инз. ярази ващидидир (респ. табелийиндя шящяр). Ящ. 1740 мин (агломерасийада 2551,2 мин; 2013). Маъарыстанын мяркязи щиссясиндя, Дунайын щяр ики сащилиндя йерляшир. Юлкянин мцщцм сийаси, игтисади, елм вя мядяниййят мяркязидир. Авропанын ян ири нягл. говшагларындан бири: 10 д.й. хятти (3 д.й. ваьзалы), автомобил йоллары говшаьы, чай порту. Бейнялхалг аеропорт (Ферищед). Метрополитен (1896 илдян). 1873 илдя тарихян формалашмыш Пешт (Дунайын дцзянлик сол сащилиндя), Буда вя Обуданын (тяпялик саь  сащилдя) бирляшмяси нятиъясиндя йаранмышдыр. Пештля йанашы, 1148 илдян мялум олан Буда вя Обуданын йериндя гядимдя келтлярин мяскянляри, 1–4 ясрлярдя ися Аквинк (лат. Агуинъум) Рома щярби дцшярэяси вя шящяри (196 илдян колонийа) олмушдур. Пешт яразисиндя мющкямляндирилмямиш мяскянляр мювъуд иди. 1241 илдя ири тиъарят мяркязи олан Пешт, щямчинин Буда вя Обуда монголлар тяряфиндян даьыдылмышды (крал ЫВ Беланын дюврцндя йенидян тикилмишди). 1242 илдян Буда пайтахт, 1350 илдян маъар кралларынын даими игамятэащы олмушдур. Буда галасы дяфялярля мцщаси- ряйя алынмышдыр. 1541 илдя Буда, Обуда вя Пешт тцркляр тяряфиндян тутулмушдур; 1686 илдя азад едилмиш вя 18 ясрин яввялля
    риндян Щабсбурглар империйасынын тяркибиня дахил едилмишдир.


    Будапешт шящяриндян эюрцнцш.

    1867 илдян Б. Австрийа-Маъарыстанын тяркибиндя Маъар краллыьынын пайтахты, 1918 илдян мцстягил Маъарыстан дювлятинин пайтахтыдыр. 1944 илин мартында алман ордусу тяряфиндян ишьал олунмуш, Будапешт ямялиййатынын (1944–45) эедишиндя совет гошунлары тяряфиндян азад едилмишдир (1945, 13 феврал). Маъарыстан цсйанынын (1956) ясас мяркязи иди. Дунайын щцндцр сащилиндя йерляшян Буда, енсиз кцчяляри вя чохлу баьлары иля орта ясрляр планлашдырылмасы хцсусиййятлярини горуйуб сахлайыр; Пештин планлашдырылмасы 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя еклектизм цслубунда тикилмиш йашайыш вя иътимаи биналары олан радиал проспектляр, онларла кясишян кцчялярин йаратдыьы ики йарымдаиряви шябякя ямяля эятирир. Б.-ин щяр ики щиссясини бирляшдирян кюрпцляр (о ъцмлядян Асма кюрпц, 1939–49, мцщяндисляр У.Т. Кларк вя А. Кларк) шящярин мемарлыг эюрцнцшцн- дя бюйцк йер тутур; шящярдя чохлу бюйцк вя кичик баьлар, парклар, щейкялтярашлыг абидяляри вар. Буданын мяркязи щиссясиндя Гала даьы мемарлыг ансамблы (Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмишдир) ясас йер тутур: гала диварлары вя бцръляринин галыглары (1212–17 яср), готик вя ренессанс деталлары олан, ясасян, 18–19 ясрлярдя йенидян тикилмиш йашайыш евляри; готик цслубда Матйаш килсяси (вя йа Мярйям ана килсяси, 1255– 1470; 1541 илдя мясъидя чеврилмишдир; 1896 илдя мемар Ф. Шулек тяряфиндян неоготика цслубунда йенидян тикилмишдир), Марийа Магдалина килсясинин гцлляси (15 яср), крал сарайы (тикинтисиня 14 ясрдя башланылмыш, 15–16 ясрлярдя, 1715–90, щямчинин 1883– 1905 иллярдя йенидян инша едилмишдир, мемарлар М. Ибл вя А. Щаусман; щазырда Маъарыстан Милли Галерейасы, 1957 илдя тяшкил олунмушдур; Милли китабхана, Б.-ин тарихи вя мцасир инъясянят музейляри йерляшир). Буданын диэяр абидяляри ара- сында тцрклярин щакимиййяти дюврцня аид Эцлбаба тцрбяси (1543–48), 16 ясрин орталарына аид щамамлар; барокко цслубунда Мцг. Анна (1740–62, мемарлар К. Щамон, М. Непауер) вя Мцг. Йелизавета (1757–77) килсяляри вя с. вар. Обудада Щеркулес вилласы, амфитеатр, еркян христианлыг дюврц базиликасы, йашайыш евляри вя термлярин (е. 1–4 ясрляри) харабалыглары олан Гядим Рома йашайыш мяскяни Аквинкин (щазырда музейдир) галыглары вар. Пештдя Белварошдакы кился (15 ясрин 1-ъи йарысы вя 1725–40); Ратуша (1727–47, мемар А.Е. Мартинелли) сахланылмышдыр.

    Маъарыстан Парламенти. Будапешт.

    Гящряманлар мейданы.

    Маъарыстан Дювлят Операсынын бинасы (1875–84, мемар М. Ибл) вя Мцг. Стефан базиликасы (1851–1906), парламентин неоготик бинасы (1884–1904, мемар Ж. Штейндл) еклектизм рущунда тикилмишдир. Маъарыстанын 1000-иллийи мцнасибятиля 1896 илдя Тясвири Сянят Музейинин (1900– 06; Мисир, антик инъясянят вя 14–20 ясрляр Авропа рянэкарлыьы коллексийалары) вя Инъясянят Сарайынын (1895) неоклассик бина- ларынын йерляшдийи нящянэ Гящряманлар мейданы ансамблы (мемарлар А. Шикеданс вя Ф.Ф. Щерсог) тикилмишдир. Мемар Е. Лехнерин модерн цслубда тикилиляри ящямиййятли йер тутур: Тятбиги сянят му- зейинин (1891–96), Эеолоэийа ин-тунун (1898–99) биналары, Шипек-Балаж вилласы (1905) вя с. Дунай сащили, Андраши кцчяси (19 ясрин сонлары) вя метронун 1-ъи нювбясинин стансийалары (1893–96) ансамбллары Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмишдир. Тикилян биналарда щямчинин алман вя Австрийа функсионализминин (Щапрафорго кцчясиндяки евляр, 1927–31, мемарлар Л. Ваго, Ф. Молнар, А. Щайош вя б.), неоклассисизмин (Тятбиги Сянятляр Ун- тинин бинасы, 1953, мемар З. Фаркашди) тясири юз яксини тапмышдыр. 1970–80-ъи иллярин яввялляриндя “Щилтон”, “Форум”, “Атриум” щотелляри инша едилмишдир. Маъарыстан ЕА (1825), Ф. Сеченйи ад. Дилляр вя Инъясянят Академийасы (1825, Маъарыстан ЕА-нын бюлмяси; 1992 илдян мцстягил елми мцяссися), 100-дян чох елми ъямиййят, ассосиасийа вя елми тядгигат ин- ту, о ъцмлядян Мешячилик ассосиасийасы (1866), Ф.Лист ъямиййяти (1893; 1973 илдя йенидян тяшкил едилмишдир), эеолоэийа (1848), ъоьрафийа (1872), етнографийа (1889), физика (1891), тарих (1867) ъямиййятляри; эеолоэийа (1869), орнитолоэийа (1893) инtлары вар. 15 ун-т, о ъцмлядян Л.фон Етвюш ад. ун-т (1635), И.Ф. Земмелвейс ад. Тибб ун-ти (1769), Техники ун-т (1782), Технолоэийа вя Игтисадиййат ун-ти (1782), Байтарлыг ун-ти (1787), Баьчылыг вя Йейинти Технолоэийалары ун-ти (1853), Игтисадиййат ун-ти (1948) вя с. фяалиййят эюстярир. Академийалар (ун-т статуслу коллеъляр): драм вя кино сяняти (1865), зяриф сянятляр (1871), графика вя дизайн (1880), рягс (1950), Ф. Лист ад. али мусиги мяктяби (1875 илдя Милли маъар крал мусиги академийасы; 1925 илдян индики адыны дашыйыр). Б.-дя 100-я гядяр музей, о ъцмлядян Маъарыстан Милли Музейи (1802), Тябиййат тарихи музейи (1802), Будапешт шякил галерейасы (Кишселли музейи), щямчинин етнографийа (1872), Шярги Асийа инъясяняти (1919; 10–19 ясрляр Чин инъясяняти коллексийасы), щярби-тарих, кянд тясяррцфаты (Ваyдащунйад гясриндя, 1896), тятбиги сянят (1872), тарих (1887), тясвири сянят (1896) музейляри, Ф. Листин хатиря музейи; Бюйцк китабханалар: Милли китабхана (1802), Бялядиййя китабханасы (1904), академийаларын, университетлярин китабханалары вя с. вар. Б.-дя Маъарыстан Милли Театры (1837), Й. Катона ад. театр, Йени, “Барка”, Камера, кукла театрлары, Орта Авропа рягс театры вя с., Маъарыстан Дювлят Опера Театры (1837), Маъарыстан Милли Филармоник оркестри (1923 илдя Пайтахт симфоник оркестри кими тяшкил олунмушдур, 1952 илдян Маъарыстан Дювлят симфоник оркестри, 1997 илдян индики адыны дашыйыр), Маъарыстан радио вя телевизийасынын оркестри (1943), Будапешт фестивал оркестри (1983), Маъарыстан мусиги ассосиасийасы (1853 илдя Филармоник ъямиййят кими ясасы гойулмушдур, 1870 илдян индики адыны дашыйыр) фяалиййят эюстярир. “Щунгаротон” сясйазма ширкяти вар. Щяр ил Бейнялхалг театр фестивалы кечирилир. Б.-дя бейнялхалг шащмат турнирляри (1896 илдян), “Будапешт спорт арена” идман сарайында бюйцк йарышлар, о ъцмлядян бядии эимнастика цзря (2003), йцнэцл атлетика цзря гыш (2004), йунан-Рома эцляши цзря (2005) дцнйа чемпионатлары кечирилмишдир. Бейнялхалг Аьыр Атлетика Федерасийасынын мянзил-гярарэащы Б.- дя йерляшир. Юлкя ЦДМ-инин 35%-и (2004), о ъцмлядян сянайе мящсулу дяйяринин 14%-и Б.-дя йарадылыр. Шящяр Маъарыстан игтисадиййатына гойулмуш хариъи инвестисийанын 50%-индян чохуну юзцндя топламышдыр.

    Маъарыстан Дювлят Опера Театры.

    Юлкядя чалышанларын 27%-и (2003) Б.-дя ъямляшмишдир, онларын да 79,5%-и хидмят сферасында, 15,8%-и сянайе сащяляриндя, 4,2%-и тикинтидя, 0,5%-и ися аграр секторда чалышыр. Хидмят сферасы тядриъян Б. игтисадиййатынын ясасына чеврилир. “Ашан”, “Метро”, “Теско”, “ИКЕА”, “ОБИ”, “Кора”, “Михелфайт” вя с. ири хариъи ширкятлярин маьазалары иля тямсил олунмуш пяракяндя тиъарят мцяссисяляри шябякяси фяал сурятдя инкишаф едир. Шящяр бцдъясиня ири дахилолмалары мещманхана сянайеси (о ъцмлядян “Кемпински”, “Марриот”, “Щилтон” вя с. мещманхана шябякяляринин щотелляри) вя иътимаи иашя сферасы, щямчинин чохсайлы няглиййат, лоэистика вя коммуникасийа ширкятляринин, риелтор вя мяслящятчи фирмаларын фяалиййяти тямин едир. Б.-дя юлкянин ян ири банклары, о ъцмлядян мяркязи банк ролуну ойнайан Маъарыстан милли банкы; ясасян, хариъи вя йа гарышыг капиталла ишляйян ”ОТП”, “Си-Ай-Би”, “Райффайзен”, “Ерсте”, “АЕБ” коммерсийа банклары, фонд вя ямтяя биржалары; ян ири маъар ширкятляринин: “МОЛ”(нефт емалы вя нефт- кимйа сянайеси), “Щанс-МАВАГ”(д.й. аваданлыьы истещсалы), чохпрофилли “Транселектро”, “Малев” авиаширкятинин, “Махарт” дювлят эямичилик ширкятинин вя с.-ин мянзил-гярарэащлары вя нцмайяндяликляри йерляшир. Сянайе мцяссисяляринин тягр. йарысы там вя йа гисмян хариъи юлкялярин мцлкиййятиндядир. Бир чох сянайе обйектляри йенидян профиллянир вя йа баьланыр, даща чох ихтисаслашмыш ямяк, даща аз материал вя ямяк тяляб едян мящсул истещсалына кечиrлир. Б.-ин сянайе мящсулунун 40%-дян чоху ихраъ олунур. Ясас сащяляри: машынгайырма-автомобил щиссяляри, д.й. техникасы, сянайе аваданлыьы, ъищазлар; метал емалы, о ъцмлядян Маъарыстанда ян ири Чепел мисйайма з-ду; йейинти (юлкя мцяссяляринин тягр. йарысы); тохуъулуг; яъзачылыг – “Еэис”, “Эедеон Рихтер” ширкятляринин мцяссисяляри вя с. “Икарус” автобуслары йыьылыр (Секешфехервар ш.-дян Б.-йя кючцрцлмцшдцр).

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BRYÁNKA – ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU
    BUDAPEŞT


    БУДАПÉШТ – Маъарыстанын пайтахты. Пешт медйесинин инз. м. Мцстягил инз. ярази ващидидир (респ. табелийиндя шящяр). Ящ. 1740 мин (агломерасийада 2551,2 мин; 2013). Маъарыстанын мяркязи щиссясиндя, Дунайын щяр ики сащилиндя йерляшир. Юлкянин мцщцм сийаси, игтисади, елм вя мядяниййят мяркязидир. Авропанын ян ири нягл. говшагларындан бири: 10 д.й. хятти (3 д.й. ваьзалы), автомобил йоллары говшаьы, чай порту. Бейнялхалг аеропорт (Ферищед). Метрополитен (1896 илдян). 1873 илдя тарихян формалашмыш Пешт (Дунайын дцзянлик сол сащилиндя), Буда вя Обуданын (тяпялик саь  сащилдя) бирляшмяси нятиъясиндя йаранмышдыр. Пештля йанашы, 1148 илдян мялум олан Буда вя Обуданын йериндя гядимдя келтлярин мяскянляри, 1–4 ясрлярдя ися Аквинк (лат. Агуинъум) Рома щярби дцшярэяси вя шящяри (196 илдян колонийа) олмушдур. Пешт яразисиндя мющкямляндирилмямиш мяскянляр мювъуд иди. 1241 илдя ири тиъарят мяркязи олан Пешт, щямчинин Буда вя Обуда монголлар тяряфиндян даьыдылмышды (крал ЫВ Беланын дюврцндя йенидян тикилмишди). 1242 илдян Буда пайтахт, 1350 илдян маъар кралларынын даими игамятэащы олмушдур. Буда галасы дяфялярля мцщаси- ряйя алынмышдыр. 1541 илдя Буда, Обуда вя Пешт тцркляр тяряфиндян тутулмушдур; 1686 илдя азад едилмиш вя 18 ясрин яввялля
    риндян Щабсбурглар империйасынын тяркибиня дахил едилмишдир.


    Будапешт шящяриндян эюрцнцш.

    1867 илдян Б. Австрийа-Маъарыстанын тяркибиндя Маъар краллыьынын пайтахты, 1918 илдян мцстягил Маъарыстан дювлятинин пайтахтыдыр. 1944 илин мартында алман ордусу тяряфиндян ишьал олунмуш, Будапешт ямялиййатынын (1944–45) эедишиндя совет гошунлары тяряфиндян азад едилмишдир (1945, 13 феврал). Маъарыстан цсйанынын (1956) ясас мяркязи иди. Дунайын щцндцр сащилиндя йерляшян Буда, енсиз кцчяляри вя чохлу баьлары иля орта ясрляр планлашдырылмасы хцсусиййятлярини горуйуб сахлайыр; Пештин планлашдырылмасы 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя еклектизм цслубунда тикилмиш йашайыш вя иътимаи биналары олан радиал проспектляр, онларла кясишян кцчялярин йаратдыьы ики йарымдаиряви шябякя ямяля эятирир. Б.-ин щяр ики щиссясини бирляшдирян кюрпцляр (о ъцмлядян Асма кюрпц, 1939–49, мцщяндисляр У.Т. Кларк вя А. Кларк) шящярин мемарлыг эюрцнцшцн- дя бюйцк йер тутур; шящярдя чохлу бюйцк вя кичик баьлар, парклар, щейкялтярашлыг абидяляри вар. Буданын мяркязи щиссясиндя Гала даьы мемарлыг ансамблы (Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмишдир) ясас йер тутур: гала диварлары вя бцръляринин галыглары (1212–17 яср), готик вя ренессанс деталлары олан, ясасян, 18–19 ясрлярдя йенидян тикилмиш йашайыш евляри; готик цслубда Матйаш килсяси (вя йа Мярйям ана килсяси, 1255– 1470; 1541 илдя мясъидя чеврилмишдир; 1896 илдя мемар Ф. Шулек тяряфиндян неоготика цслубунда йенидян тикилмишдир), Марийа Магдалина килсясинин гцлляси (15 яср), крал сарайы (тикинтисиня 14 ясрдя башланылмыш, 15–16 ясрлярдя, 1715–90, щямчинин 1883– 1905 иллярдя йенидян инша едилмишдир, мемарлар М. Ибл вя А. Щаусман; щазырда Маъарыстан Милли Галерейасы, 1957 илдя тяшкил олунмушдур; Милли китабхана, Б.-ин тарихи вя мцасир инъясянят музейляри йерляшир). Буданын диэяр абидяляри ара- сында тцрклярин щакимиййяти дюврцня аид Эцлбаба тцрбяси (1543–48), 16 ясрин орталарына аид щамамлар; барокко цслубунда Мцг. Анна (1740–62, мемарлар К. Щамон, М. Непауер) вя Мцг. Йелизавета (1757–77) килсяляри вя с. вар. Обудада Щеркулес вилласы, амфитеатр, еркян христианлыг дюврц базиликасы, йашайыш евляри вя термлярин (е. 1–4 ясрляри) харабалыглары олан Гядим Рома йашайыш мяскяни Аквинкин (щазырда музейдир) галыглары вар. Пештдя Белварошдакы кился (15 ясрин 1-ъи йарысы вя 1725–40); Ратуша (1727–47, мемар А.Е. Мартинелли) сахланылмышдыр.

    Маъарыстан Парламенти. Будапешт.

    Гящряманлар мейданы.

    Маъарыстан Дювлят Операсынын бинасы (1875–84, мемар М. Ибл) вя Мцг. Стефан базиликасы (1851–1906), парламентин неоготик бинасы (1884–1904, мемар Ж. Штейндл) еклектизм рущунда тикилмишдир. Маъарыстанын 1000-иллийи мцнасибятиля 1896 илдя Тясвири Сянят Музейинин (1900– 06; Мисир, антик инъясянят вя 14–20 ясрляр Авропа рянэкарлыьы коллексийалары) вя Инъясянят Сарайынын (1895) неоклассик бина- ларынын йерляшдийи нящянэ Гящряманлар мейданы ансамблы (мемарлар А. Шикеданс вя Ф.Ф. Щерсог) тикилмишдир. Мемар Е. Лехнерин модерн цслубда тикилиляри ящямиййятли йер тутур: Тятбиги сянят му- зейинин (1891–96), Эеолоэийа ин-тунун (1898–99) биналары, Шипек-Балаж вилласы (1905) вя с. Дунай сащили, Андраши кцчяси (19 ясрин сонлары) вя метронун 1-ъи нювбясинин стансийалары (1893–96) ансамбллары Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмишдир. Тикилян биналарда щямчинин алман вя Австрийа функсионализминин (Щапрафорго кцчясиндяки евляр, 1927–31, мемарлар Л. Ваго, Ф. Молнар, А. Щайош вя б.), неоклассисизмин (Тятбиги Сянятляр Ун- тинин бинасы, 1953, мемар З. Фаркашди) тясири юз яксини тапмышдыр. 1970–80-ъи иллярин яввялляриндя “Щилтон”, “Форум”, “Атриум” щотелляри инша едилмишдир. Маъарыстан ЕА (1825), Ф. Сеченйи ад. Дилляр вя Инъясянят Академийасы (1825, Маъарыстан ЕА-нын бюлмяси; 1992 илдян мцстягил елми мцяссися), 100-дян чох елми ъямиййят, ассосиасийа вя елми тядгигат ин- ту, о ъцмлядян Мешячилик ассосиасийасы (1866), Ф.Лист ъямиййяти (1893; 1973 илдя йенидян тяшкил едилмишдир), эеолоэийа (1848), ъоьрафийа (1872), етнографийа (1889), физика (1891), тарих (1867) ъямиййятляри; эеолоэийа (1869), орнитолоэийа (1893) инtлары вар. 15 ун-т, о ъцмлядян Л.фон Етвюш ад. ун-т (1635), И.Ф. Земмелвейс ад. Тибб ун-ти (1769), Техники ун-т (1782), Технолоэийа вя Игтисадиййат ун-ти (1782), Байтарлыг ун-ти (1787), Баьчылыг вя Йейинти Технолоэийалары ун-ти (1853), Игтисадиййат ун-ти (1948) вя с. фяалиййят эюстярир. Академийалар (ун-т статуслу коллеъляр): драм вя кино сяняти (1865), зяриф сянятляр (1871), графика вя дизайн (1880), рягс (1950), Ф. Лист ад. али мусиги мяктяби (1875 илдя Милли маъар крал мусиги академийасы; 1925 илдян индики адыны дашыйыр). Б.-дя 100-я гядяр музей, о ъцмлядян Маъарыстан Милли Музейи (1802), Тябиййат тарихи музейи (1802), Будапешт шякил галерейасы (Кишселли музейи), щямчинин етнографийа (1872), Шярги Асийа инъясяняти (1919; 10–19 ясрляр Чин инъясяняти коллексийасы), щярби-тарих, кянд тясяррцфаты (Ваyдащунйад гясриндя, 1896), тятбиги сянят (1872), тарих (1887), тясвири сянят (1896) музейляри, Ф. Листин хатиря музейи; Бюйцк китабханалар: Милли китабхана (1802), Бялядиййя китабханасы (1904), академийаларын, университетлярин китабханалары вя с. вар. Б.-дя Маъарыстан Милли Театры (1837), Й. Катона ад. театр, Йени, “Барка”, Камера, кукла театрлары, Орта Авропа рягс театры вя с., Маъарыстан Дювлят Опера Театры (1837), Маъарыстан Милли Филармоник оркестри (1923 илдя Пайтахт симфоник оркестри кими тяшкил олунмушдур, 1952 илдян Маъарыстан Дювлят симфоник оркестри, 1997 илдян индики адыны дашыйыр), Маъарыстан радио вя телевизийасынын оркестри (1943), Будапешт фестивал оркестри (1983), Маъарыстан мусиги ассосиасийасы (1853 илдя Филармоник ъямиййят кими ясасы гойулмушдур, 1870 илдян индики адыны дашыйыр) фяалиййят эюстярир. “Щунгаротон” сясйазма ширкяти вар. Щяр ил Бейнялхалг театр фестивалы кечирилир. Б.-дя бейнялхалг шащмат турнирляри (1896 илдян), “Будапешт спорт арена” идман сарайында бюйцк йарышлар, о ъцмлядян бядии эимнастика цзря (2003), йцнэцл атлетика цзря гыш (2004), йунан-Рома эцляши цзря (2005) дцнйа чемпионатлары кечирилмишдир. Бейнялхалг Аьыр Атлетика Федерасийасынын мянзил-гярарэащы Б.- дя йерляшир. Юлкя ЦДМ-инин 35%-и (2004), о ъцмлядян сянайе мящсулу дяйяринин 14%-и Б.-дя йарадылыр. Шящяр Маъарыстан игтисадиййатына гойулмуш хариъи инвестисийанын 50%-индян чохуну юзцндя топламышдыр.

    Маъарыстан Дювлят Опера Театры.

    Юлкядя чалышанларын 27%-и (2003) Б.-дя ъямляшмишдир, онларын да 79,5%-и хидмят сферасында, 15,8%-и сянайе сащяляриндя, 4,2%-и тикинтидя, 0,5%-и ися аграр секторда чалышыр. Хидмят сферасы тядриъян Б. игтисадиййатынын ясасына чеврилир. “Ашан”, “Метро”, “Теско”, “ИКЕА”, “ОБИ”, “Кора”, “Михелфайт” вя с. ири хариъи ширкятлярин маьазалары иля тямсил олунмуш пяракяндя тиъарят мцяссисяляри шябякяси фяал сурятдя инкишаф едир. Шящяр бцдъясиня ири дахилолмалары мещманхана сянайеси (о ъцмлядян “Кемпински”, “Марриот”, “Щилтон” вя с. мещманхана шябякяляринин щотелляри) вя иътимаи иашя сферасы, щямчинин чохсайлы няглиййат, лоэистика вя коммуникасийа ширкятляринин, риелтор вя мяслящятчи фирмаларын фяалиййяти тямин едир. Б.-дя юлкянин ян ири банклары, о ъцмлядян мяркязи банк ролуну ойнайан Маъарыстан милли банкы; ясасян, хариъи вя йа гарышыг капиталла ишляйян ”ОТП”, “Си-Ай-Би”, “Райффайзен”, “Ерсте”, “АЕБ” коммерсийа банклары, фонд вя ямтяя биржалары; ян ири маъар ширкятляринин: “МОЛ”(нефт емалы вя нефт- кимйа сянайеси), “Щанс-МАВАГ”(д.й. аваданлыьы истещсалы), чохпрофилли “Транселектро”, “Малев” авиаширкятинин, “Махарт” дювлят эямичилик ширкятинин вя с.-ин мянзил-гярарэащлары вя нцмайяндяликляри йерляшир. Сянайе мцяссисяляринин тягр. йарысы там вя йа гисмян хариъи юлкялярин мцлкиййятиндядир. Бир чох сянайе обйектляри йенидян профиллянир вя йа баьланыр, даща чох ихтисаслашмыш ямяк, даща аз материал вя ямяк тяляб едян мящсул истещсалына кечиrлир. Б.-ин сянайе мящсулунун 40%-дян чоху ихраъ олунур. Ясас сащяляри: машынгайырма-автомобил щиссяляри, д.й. техникасы, сянайе аваданлыьы, ъищазлар; метал емалы, о ъцмлядян Маъарыстанда ян ири Чепел мисйайма з-ду; йейинти (юлкя мцяссяляринин тягр. йарысы); тохуъулуг; яъзачылыг – “Еэис”, “Эедеон Рихтер” ширкятляринин мцяссисяляри вя с. “Икарус” автобуслары йыьылыр (Секешфехервар ш.-дян Б.-йя кючцрцлмцшдцр).

    BUDAPEŞT


    БУДАПÉШТ – Маъарыстанын пайтахты. Пешт медйесинин инз. м. Мцстягил инз. ярази ващидидир (респ. табелийиндя шящяр). Ящ. 1740 мин (агломерасийада 2551,2 мин; 2013). Маъарыстанын мяркязи щиссясиндя, Дунайын щяр ики сащилиндя йерляшир. Юлкянин мцщцм сийаси, игтисади, елм вя мядяниййят мяркязидир. Авропанын ян ири нягл. говшагларындан бири: 10 д.й. хятти (3 д.й. ваьзалы), автомобил йоллары говшаьы, чай порту. Бейнялхалг аеропорт (Ферищед). Метрополитен (1896 илдян). 1873 илдя тарихян формалашмыш Пешт (Дунайын дцзянлик сол сащилиндя), Буда вя Обуданын (тяпялик саь  сащилдя) бирляшмяси нятиъясиндя йаранмышдыр. Пештля йанашы, 1148 илдян мялум олан Буда вя Обуданын йериндя гядимдя келтлярин мяскянляри, 1–4 ясрлярдя ися Аквинк (лат. Агуинъум) Рома щярби дцшярэяси вя шящяри (196 илдян колонийа) олмушдур. Пешт яразисиндя мющкямляндирилмямиш мяскянляр мювъуд иди. 1241 илдя ири тиъарят мяркязи олан Пешт, щямчинин Буда вя Обуда монголлар тяряфиндян даьыдылмышды (крал ЫВ Беланын дюврцндя йенидян тикилмишди). 1242 илдян Буда пайтахт, 1350 илдян маъар кралларынын даими игамятэащы олмушдур. Буда галасы дяфялярля мцщаси- ряйя алынмышдыр. 1541 илдя Буда, Обуда вя Пешт тцркляр тяряфиндян тутулмушдур; 1686 илдя азад едилмиш вя 18 ясрин яввялля
    риндян Щабсбурглар империйасынын тяркибиня дахил едилмишдир.


    Будапешт шящяриндян эюрцнцш.

    1867 илдян Б. Австрийа-Маъарыстанын тяркибиндя Маъар краллыьынын пайтахты, 1918 илдян мцстягил Маъарыстан дювлятинин пайтахтыдыр. 1944 илин мартында алман ордусу тяряфиндян ишьал олунмуш, Будапешт ямялиййатынын (1944–45) эедишиндя совет гошунлары тяряфиндян азад едилмишдир (1945, 13 феврал). Маъарыстан цсйанынын (1956) ясас мяркязи иди. Дунайын щцндцр сащилиндя йерляшян Буда, енсиз кцчяляри вя чохлу баьлары иля орта ясрляр планлашдырылмасы хцсусиййятлярини горуйуб сахлайыр; Пештин планлашдырылмасы 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя еклектизм цслубунда тикилмиш йашайыш вя иътимаи биналары олан радиал проспектляр, онларла кясишян кцчялярин йаратдыьы ики йарымдаиряви шябякя ямяля эятирир. Б.-ин щяр ики щиссясини бирляшдирян кюрпцляр (о ъцмлядян Асма кюрпц, 1939–49, мцщяндисляр У.Т. Кларк вя А. Кларк) шящярин мемарлыг эюрцнцшцн- дя бюйцк йер тутур; шящярдя чохлу бюйцк вя кичик баьлар, парклар, щейкялтярашлыг абидяляри вар. Буданын мяркязи щиссясиндя Гала даьы мемарлыг ансамблы (Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмишдир) ясас йер тутур: гала диварлары вя бцръляринин галыглары (1212–17 яср), готик вя ренессанс деталлары олан, ясасян, 18–19 ясрлярдя йенидян тикилмиш йашайыш евляри; готик цслубда Матйаш килсяси (вя йа Мярйям ана килсяси, 1255– 1470; 1541 илдя мясъидя чеврилмишдир; 1896 илдя мемар Ф. Шулек тяряфиндян неоготика цслубунда йенидян тикилмишдир), Марийа Магдалина килсясинин гцлляси (15 яср), крал сарайы (тикинтисиня 14 ясрдя башланылмыш, 15–16 ясрлярдя, 1715–90, щямчинин 1883– 1905 иллярдя йенидян инша едилмишдир, мемарлар М. Ибл вя А. Щаусман; щазырда Маъарыстан Милли Галерейасы, 1957 илдя тяшкил олунмушдур; Милли китабхана, Б.-ин тарихи вя мцасир инъясянят музейляри йерляшир). Буданын диэяр абидяляри ара- сында тцрклярин щакимиййяти дюврцня аид Эцлбаба тцрбяси (1543–48), 16 ясрин орталарына аид щамамлар; барокко цслубунда Мцг. Анна (1740–62, мемарлар К. Щамон, М. Непауер) вя Мцг. Йелизавета (1757–77) килсяляри вя с. вар. Обудада Щеркулес вилласы, амфитеатр, еркян христианлыг дюврц базиликасы, йашайыш евляри вя термлярин (е. 1–4 ясрляри) харабалыглары олан Гядим Рома йашайыш мяскяни Аквинкин (щазырда музейдир) галыглары вар. Пештдя Белварошдакы кился (15 ясрин 1-ъи йарысы вя 1725–40); Ратуша (1727–47, мемар А.Е. Мартинелли) сахланылмышдыр.

    Маъарыстан Парламенти. Будапешт.

    Гящряманлар мейданы.

    Маъарыстан Дювлят Операсынын бинасы (1875–84, мемар М. Ибл) вя Мцг. Стефан базиликасы (1851–1906), парламентин неоготик бинасы (1884–1904, мемар Ж. Штейндл) еклектизм рущунда тикилмишдир. Маъарыстанын 1000-иллийи мцнасибятиля 1896 илдя Тясвири Сянят Музейинин (1900– 06; Мисир, антик инъясянят вя 14–20 ясрляр Авропа рянэкарлыьы коллексийалары) вя Инъясянят Сарайынын (1895) неоклассик бина- ларынын йерляшдийи нящянэ Гящряманлар мейданы ансамблы (мемарлар А. Шикеданс вя Ф.Ф. Щерсог) тикилмишдир. Мемар Е. Лехнерин модерн цслубда тикилиляри ящямиййятли йер тутур: Тятбиги сянят му- зейинин (1891–96), Эеолоэийа ин-тунун (1898–99) биналары, Шипек-Балаж вилласы (1905) вя с. Дунай сащили, Андраши кцчяси (19 ясрин сонлары) вя метронун 1-ъи нювбясинин стансийалары (1893–96) ансамбллары Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмишдир. Тикилян биналарда щямчинин алман вя Австрийа функсионализминин (Щапрафорго кцчясиндяки евляр, 1927–31, мемарлар Л. Ваго, Ф. Молнар, А. Щайош вя б.), неоклассисизмин (Тятбиги Сянятляр Ун- тинин бинасы, 1953, мемар З. Фаркашди) тясири юз яксини тапмышдыр. 1970–80-ъи иллярин яввялляриндя “Щилтон”, “Форум”, “Атриум” щотелляри инша едилмишдир. Маъарыстан ЕА (1825), Ф. Сеченйи ад. Дилляр вя Инъясянят Академийасы (1825, Маъарыстан ЕА-нын бюлмяси; 1992 илдян мцстягил елми мцяссися), 100-дян чох елми ъямиййят, ассосиасийа вя елми тядгигат ин- ту, о ъцмлядян Мешячилик ассосиасийасы (1866), Ф.Лист ъямиййяти (1893; 1973 илдя йенидян тяшкил едилмишдир), эеолоэийа (1848), ъоьрафийа (1872), етнографийа (1889), физика (1891), тарих (1867) ъямиййятляри; эеолоэийа (1869), орнитолоэийа (1893) инtлары вар. 15 ун-т, о ъцмлядян Л.фон Етвюш ад. ун-т (1635), И.Ф. Земмелвейс ад. Тибб ун-ти (1769), Техники ун-т (1782), Технолоэийа вя Игтисадиййат ун-ти (1782), Байтарлыг ун-ти (1787), Баьчылыг вя Йейинти Технолоэийалары ун-ти (1853), Игтисадиййат ун-ти (1948) вя с. фяалиййят эюстярир. Академийалар (ун-т статуслу коллеъляр): драм вя кино сяняти (1865), зяриф сянятляр (1871), графика вя дизайн (1880), рягс (1950), Ф. Лист ад. али мусиги мяктяби (1875 илдя Милли маъар крал мусиги академийасы; 1925 илдян индики адыны дашыйыр). Б.-дя 100-я гядяр музей, о ъцмлядян Маъарыстан Милли Музейи (1802), Тябиййат тарихи музейи (1802), Будапешт шякил галерейасы (Кишселли музейи), щямчинин етнографийа (1872), Шярги Асийа инъясяняти (1919; 10–19 ясрляр Чин инъясяняти коллексийасы), щярби-тарих, кянд тясяррцфаты (Ваyдащунйад гясриндя, 1896), тятбиги сянят (1872), тарих (1887), тясвири сянят (1896) музейляри, Ф. Листин хатиря музейи; Бюйцк китабханалар: Милли китабхана (1802), Бялядиййя китабханасы (1904), академийаларын, университетлярин китабханалары вя с. вар. Б.-дя Маъарыстан Милли Театры (1837), Й. Катона ад. театр, Йени, “Барка”, Камера, кукла театрлары, Орта Авропа рягс театры вя с., Маъарыстан Дювлят Опера Театры (1837), Маъарыстан Милли Филармоник оркестри (1923 илдя Пайтахт симфоник оркестри кими тяшкил олунмушдур, 1952 илдян Маъарыстан Дювлят симфоник оркестри, 1997 илдян индики адыны дашыйыр), Маъарыстан радио вя телевизийасынын оркестри (1943), Будапешт фестивал оркестри (1983), Маъарыстан мусиги ассосиасийасы (1853 илдя Филармоник ъямиййят кими ясасы гойулмушдур, 1870 илдян индики адыны дашыйыр) фяалиййят эюстярир. “Щунгаротон” сясйазма ширкяти вар. Щяр ил Бейнялхалг театр фестивалы кечирилир. Б.-дя бейнялхалг шащмат турнирляри (1896 илдян), “Будапешт спорт арена” идман сарайында бюйцк йарышлар, о ъцмлядян бядии эимнастика цзря (2003), йцнэцл атлетика цзря гыш (2004), йунан-Рома эцляши цзря (2005) дцнйа чемпионатлары кечирилмишдир. Бейнялхалг Аьыр Атлетика Федерасийасынын мянзил-гярарэащы Б.- дя йерляшир. Юлкя ЦДМ-инин 35%-и (2004), о ъцмлядян сянайе мящсулу дяйяринин 14%-и Б.-дя йарадылыр. Шящяр Маъарыстан игтисадиййатына гойулмуш хариъи инвестисийанын 50%-индян чохуну юзцндя топламышдыр.

    Маъарыстан Дювлят Опера Театры.

    Юлкядя чалышанларын 27%-и (2003) Б.-дя ъямляшмишдир, онларын да 79,5%-и хидмят сферасында, 15,8%-и сянайе сащяляриндя, 4,2%-и тикинтидя, 0,5%-и ися аграр секторда чалышыр. Хидмят сферасы тядриъян Б. игтисадиййатынын ясасына чеврилир. “Ашан”, “Метро”, “Теско”, “ИКЕА”, “ОБИ”, “Кора”, “Михелфайт” вя с. ири хариъи ширкятлярин маьазалары иля тямсил олунмуш пяракяндя тиъарят мцяссисяляри шябякяси фяал сурятдя инкишаф едир. Шящяр бцдъясиня ири дахилолмалары мещманхана сянайеси (о ъцмлядян “Кемпински”, “Марриот”, “Щилтон” вя с. мещманхана шябякяляринин щотелляри) вя иътимаи иашя сферасы, щямчинин чохсайлы няглиййат, лоэистика вя коммуникасийа ширкятляринин, риелтор вя мяслящятчи фирмаларын фяалиййяти тямин едир. Б.-дя юлкянин ян ири банклары, о ъцмлядян мяркязи банк ролуну ойнайан Маъарыстан милли банкы; ясасян, хариъи вя йа гарышыг капиталла ишляйян ”ОТП”, “Си-Ай-Би”, “Райффайзен”, “Ерсте”, “АЕБ” коммерсийа банклары, фонд вя ямтяя биржалары; ян ири маъар ширкятляринин: “МОЛ”(нефт емалы вя нефт- кимйа сянайеси), “Щанс-МАВАГ”(д.й. аваданлыьы истещсалы), чохпрофилли “Транселектро”, “Малев” авиаширкятинин, “Махарт” дювлят эямичилик ширкятинин вя с.-ин мянзил-гярарэащлары вя нцмайяндяликляри йерляшир. Сянайе мцяссисяляринин тягр. йарысы там вя йа гисмян хариъи юлкялярин мцлкиййятиндядир. Бир чох сянайе обйектляри йенидян профиллянир вя йа баьланыр, даща чох ихтисаслашмыш ямяк, даща аз материал вя ямяк тяляб едян мящсул истещсалына кечиrлир. Б.-ин сянайе мящсулунун 40%-дян чоху ихраъ олунур. Ясас сащяляри: машынгайырма-автомобил щиссяляри, д.й. техникасы, сянайе аваданлыьы, ъищазлар; метал емалы, о ъцмлядян Маъарыстанда ян ири Чепел мисйайма з-ду; йейинти (юлкя мцяссяляринин тягр. йарысы); тохуъулуг; яъзачылыг – “Еэис”, “Эедеон Рихтер” ширкятляринин мцяссисяляри вя с. “Икарус” автобуслары йыьылыр (Секешфехервар ш.-дян Б.-йя кючцрцлмцшдцр).