Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
IV CİLD (BƏZİRXANA - BİNNƏTOVA)
    BRİTANİYA İMPERİYASI

    БРИТÁНИЙА ИМПЕРИЙАСЫ (Тще Бритисщ Емпире) – Б.Британийа вя онун дянизашыры мцлкляри; бяшяриййят тарихиндя ян бюйцк империйа. “Б.и.” термини 1870-ъи иллярин орталарындан истифадя олунмушдур. 1931 илдян рясмян Британийа Миллятляр Бирлийи, Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра ися Миллятляр Бирлийи вя Бирлик адланмышдыр. Б.и. чохясрлик мцстямлякя експансийасы: Шимали Америка, Австралийа, Йени Зеландийа яразиляринин, Атлантика, Щинд вя Сакит океанлары адаларынын мцстямлякяляшдирилмяси; дювлятлярин, йахуд онлардан зорла алынмыш вилайятлярин табе едилмяси; диэяр Авропа юлкяляриня мяхсус мцстямлякялярин ишьалы (ясасян щярби йолла) вя сонра Британийа мцлкляриня бирляшдирилмяси нятиъясиндя йарадылмышды. Б.и.-нын тяшяккцлц Б.Британийанын дяниздя аьалыг вя мцстямлякяляр уьрунда Испанийа [бах Инэилтяря-Испанийа мцщарибяляри (16–18 ясрляр)], Нидерланд [бах Инэилтяря-Щолландийа мцщарибяляри (17–18 ясрляр)], Франса (18–19 ясрин яввялляри), щямчинин Алманийа (19 ясрин сону–20 ясрин яввялляри) иля кяскин мцбаризяси шяраитиндя баш верирди. Асийа гитясинин бир сыра районларында нцфуз даиряляри уьрунда рягабят Б.Британийа вя Русийа империйасы арасында кяскин зиддиййятляря сябяб олду. Б.и.-нын формалашмасы вя инкишафы просесиндя Британийада щяйатын бцтцн сащяляриня, дахили вя хариъи сийасятя эцълц тясир эюстярян империйа идеолоэийасы йаранды. Б.и.-нын гурулмасы 16 ясрин орталарында Инэилтярянин Ирландийаны фятщ етмяк сийасятиня кечмяси иля башлады. Ирландийанын шярг сащилляри щяля 12 ясрин сонларында ишьал олунмушду. 17 ясрин орталарында Ирландийа мцстямлякяйя чеврилди. 1583 илдя Инэилтяря юзцнцн илк дянизашыры мцлкц вя Йени Дцнйанын истиласы цчцн дайаг базасы олан Нйуфаундленд а. цзяриндя щакимиййятини елан етди. 1588 илдя “Мяьлубедилмяз армаданын” инэилисляр тяряфиндян дармадаьын едилмяси Испанийанын апарыъы дяниз дювляти кими мювгейини зяифлятди вя онлара мцстямлякяляр уьрунда мцбаризяйя гошулмаг цчцн имкан йаратды. Испанийаны онун Мяркязи вя Ъянуби Америкадакы мцстямлякяляри иля бирляшдирян дяниз йолларыны (гызыл вя гул дашынмасы) нязарятдя сахламаьа имкан йарадан Вест-Щинддяки мювгелярин истиласына, мцстямлякя маллары (памбыг, шякяр, тцтцн вя с.) иля тиъарятин бир щиссясинин яля кечирилмясиня вя тутулмуш торпагларда щямин мящсулларын истещсалынын башланмасына бюйцк ящямиййят верилирди. Инэилисляр 1609 илдя Бермуда а-рында (1684 илдян рясмян колонийа олду), 1627 илдя Барбадос а.-нда (1652 илдян колонийа), 1632 илдя Антигуа а.-нда, 1630-ъу иллярдя Белиздя (1862 илдян Британийа Щондурасы колонийасы), 1629 илдя Ба- щама а-рында (1783 илдян колонийа) мющкямляндиляр, 1670-ъи иллярдя Йамайка а. вя Кайман а-ры рясмян Инэилтярянин щакимиййятиня кечди. Ейни заманда инэилис таъирляри Гярби Африкада йерляшян Гызыл Сащилдя юз мювгелярини мющкямляндирдиляр (1553 илдя бурада илк инэилис факторийасы йарадылды). 1672 илдя гызыл вя гул тиъарятинин бир щиссясини юз ялиндя ъямляшдирмиш Крал Африка ширкяти тясис едилди. Испанийа ирси уьрунда мцщарибя (1701–14) нятиъясиндя инэилисляр Испанийа мцстямлякяляриндя гул тиъаряти цзяриндя инщисар щцгугуну алдылар, Ъябялцттариги (1704) вя Менорка а.-ны (1708) яля кечирдикдян сонра ися Испанийанын сащилйаны яразиляри йахынлыьындакы коммуникасийаларыны нязарят алтына алдылар. 18 ясрин орталарынадяк Б.Британийанын “Атлантика цчбуъаьында” (Б.Британийа – Вест-Щинд – Гярби Африка) игтисади вя тиъари мараглары Испанийанын мювгеляринин сарсыдылмасы щесабына гурулан Б.и.-нын инкишафы цчцн мцщцм ящямиййят кясб едирди. 18 ясрин яввялляриндян Португалийаны юз нцфузу алтына алан инэилисляр [бах Метуен мцгавиляси (1703)] онун да эениш мцстямлякя мцлклярини, илк нювбядя Ъянуби Америкадакы мцлклярини истисмар етмяйя башладылар. 1607 илдя Ъеймстаун мяскяни вя Виръинийа колонийасынын ясасынын гойулмасы иля инэилисляр Атлантика океаны сащиллярини вя она битишик Шимали Америка районларыны мцстямлякяляшдирмяйя башладылар; 1664 илдя инэилисляр щолландлардан алдыглары Йени Амстердамы Нйу-Йорк адландырдылар. Ейни заманда инэилисляр Щиндистана дахил олмаьа башладылар. 1600 илдя инэилис таъирляри Ост-Щинд ширкятини тясис етдиляр (бах Ост-Щинд ширкятляри). 1640 илдя ширкят тякъя Щиндистанда дейил, Ъянуб-Шярги Асийа вя Узаг Шяргдя дя факторийалар шябякясини йаратды. 1690 илдя ширкят Кялкятя ш.-нин тикинтисиня башлады. Йеддииллик мцщарибя (1756–63) нятиъясиндя Б.Британийа Франсаны Щиндистандан сыхышдырыб чыхартды (бах Щиндистан уьрунда Инэилтяря-Франса мцбаризяси) вя Шимали Америкада онун мювгелярини ящямиййятли дяряъядя сарсытды [бах щямчинин Канадада Инэилтяря-Франса мцщарибяляри (17–18 ясрляр)]. Шимали Америкада истиглалиййят мцщарибяси (1775–83) нятиъясиндя 13 мцстямлякясини итирян Б.и. илк бющраныны кечирди. Лакин АБШ-ын йаранмасындан (1783) сонра он минлярля колонист Канадайа кючдц вя бурада Британийанын мювгеляри мющкямлянди. 18 ясрин орталарындан инэилислярин Йени Зеландийа вя Австралийанын сащилйаны вилайятляриня, щямчинин Сакит океан адаларына дахил олмасы фяаллашды. 1788 илдя Австралийада илк Британийа мяскяни – Порт-Ъексон (эяляъяк Сидней) салынды. 1840 илдя Британийа колонистляри Йени Зеландийайа эялдиляр вя бундан сонра щямин ярази Б.Британийанын “дянизашыры мцлкляринин” тяркибиня гатылды. Йерли ящалинин мцгавимяти йатырылды [бах Инэилтяря-маори мцщарибяляри (1843–72)]. Вйана конгреси (1814–15) 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя ишьал едилмиш Кап мцстямлякяси (Ъянуби Африкада), Малта, Сейлон вя с. яразиляр цзяриндя Б.Британийанын щакимиййятини тясбит етди. 19 ясрин орталарында Щиндистанын ишьалы (бах Инэилтяря-Майсур мцщарибяляри, Инэилтяря–маратща мцщарибяляри, Инэилтяря-сигщ мцщарибяляри), ясасян, баша чатдырылды, Непал нязарят алтына алынды [бах Инэилтяря-Непал мцщарибяси (1814–16)]. 1819 илдя Сингапур портунун ясасы гойулду. 19 ясрин орталарында Инэилтяря-Чин мцщарибяси (1840–42) вя Инэилтяря-Франса-Чин мцщарибяси (1856–60) нятиъясиндя Чинля гейри-бярабяр мцгавиляляр баьланды, бир сыра Чин портлары Британийа тиъаряти цчцн ачыг елан едилди, Сйанган (Щонконг) а. ися Б.Британийанын щакимиййятиня кечди. Ейни заманда Б.Британийа Африка гитясиндя мцстямлякя сийасяти йцрцтмяйя башлады [бах Инэилтяря-Ашанти мцщарибяляри, Инэилис-бур-зулус мцщарибяси (1838–40), Лагос-Инэилтяря мцщарибяси (1851)]. “Дцнйанын мцстямлякяляря бюлцшдцрцлмяси” дюврцндя (19 ясрин сон рцбц) Б.Британийа Кипри зябт етди (1878), Мисир вя Сцвейш каналыны там нязаряти алтына алды (1882), Бирманын ишьалыны баша чатдырды (бах Инэилтяря-Бирма мцщарибяляри), Яфганыстаны, фактики олараг, юз протектораты етди (бах Инэилтяря-Яфганыстан мцщарибяляри, Инэилтяря-Яфганыстан мцгавиляляри вя сазишляри), Сиамла гейри-бярабяр мцгавиля баьлады вя ондан бир сыра яразилярин гопардылмасына наил олду (бах Инэилтяря– Сиам мцгавиляляри). Тропик вя Ъянуби Африкада эениш яразиляр – Ниэерийа, Гызыл Сащил, Сйерра-Леоне, Ъянуби вя Шимали Родезийа, Бечуаналенд, Басутоленд, Зулуленд, Свазиленд, Уганда, Кенийа [бах Инэилтяря-зулу мцщарибяси (1879), Инэилис-бур мцщарибяси (1880–81), Опобо- Инэилтяря мцщарибяси (1870–87), Брощеми- Инэилтяря мцщарибяси (1894), Сокото- Инэилтяря мцщарибяси (1903)] ишьал едилди. Инэилис-бур мцщарибясиндян (1899–1902) сонра Б.Британийа юзцнцн мцстямлякя мцлкляриня бур республикаларыны – Трансваал (рясми ады – Ъянуби Африка Республикасы) вя Оранж Азад дювлятини (Оранж чайы колонийасы кими илщаг едилмишдир) гатды, онлары Кап вя Натал колонийалары иля бирляшдириб Ъянуби Африка Иттифагыны (1910) йаратды. Б.и. мцхтялиф (вахт кечдикъя бир чох щалларда дяйишян) бейнялхалг-щцгуги статуса (доминион, мцстямлякя, протекторат вя мандатлы ярази) малик олан дювлят вя яразилярдян ибарят иди. Доминионлар, ящалисинин бюйцк щиссяси Авропа мцщаъирляриндян ибарят, эениш юзцнцидаря щцгугларына малик олан юлкяляр олмушдур. Б.Британийадан мцщаъир ахынынын ясас истигамятляри Шимали Америка, сонралар Австралийа вя Йени Зеландийа иди. Бу доминионларда, ясасян, инэилис-дилли “аьлардан” ибарят чохмилйонлу ящали ъямляшмишди. Онларын дцнйа игтисадиййаты вя сийасятиндя ролу эетдикъя артырды. АБШ мцстягиллик ялдя етмиш, Британийанын ящалиси “аьлардан” ибарят олан диэяр “дянизашыры мцлкляри” ися тядриъян юзцнцидаря щцгугу газанырдылар: Канада – 1867, Австралийа Иттифагы – 1901, Йени Зеландийа – 1907, Ъянуби Африка Иттифагы – 1919, Нйуфаундленд –1917 (1949 илдя Канаданын тяркибиня дахил олду), Ирландийа (Б.Британийанын тяркибиндя галан шм. щиссяси – Олстер истисна олмагла) – 1921 илдя. Империйа конфрансынын (1926) гярарына эюря, онлар доминион адланмаьа башладылар. Онларын дахили вя хариъи сийасятдя мцстягиллийини Вестминстер статуту (1931) тясбит етди. Доминионлар арасындакы, щямчинин доминионлар вя метрополийа арасындакы игтисади ялагяляр стерлинг блокларынын йарадылмасы (1931) вя империйа имтийазлары щаггында Оттава сазишляри (1932) иля мющкямляндирилди. Б.и. ящалисинин бюйцк яксяриййяти мцстямлякялярдя (онларын сайы тягр. 50 иди) йашайырды. Щяр мцстямлякяни Британийанын мцстямлякя ишляри цзря назирлийи тяряфиндян тяйин олунан эен.-губернатор идаря едирди. Губернатор мцстямлякя администрасийасы мямурларындан вя йерли ящалинин нцмайяндяляриндян ибарят Ганунвериъи шура формалашдырырды. Мцстям- лякялярин чохунда яняняви щакимиййят институтлары йенидян тяшкил едилмиш вя “йерли” администрасийалар гисминдя мцстямлякя идарячилийи системиня бирляшдирилмишди, йерли яйанларын бязи щакимиййят сялащиййятляри вя эялир мянбяляри сахланылмышды. Ян бюйцк мцстямлякя – Щиндистан 1858 илдя рясмян Б.и.-нын тяркибиня дахил едилмишди (бу вахта гядяр Британийа Ост-Щинд ширкяти тяряфиндян идаря олунурду). 1876 илдян Британийа монархы (о заман кралича Викторийа) щямчинин Щиндистан императору, Щиндистан эен.-губернатору ися витсе-крал адланмаьа башлады. Протекторатларын идаряолунмасы вя онларын метрополийадан асылылыг дяряъяси мцхтялиф иди. Мцстямлякя органлары йерли феодалларын вя тайфа башчыларынын бязи сярбястликляриня иъазя верирди. Мандатлы яразиляр – Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Миллятляр Бирлийи тяряфиндян мандат ясасында Б.Британийанын идарячилийиня верилмиш кечмиш Алманийа вя Османлы империйаларынын щиссяляри иди. 1922 илдя, яразисинин ян чох эенишляндирилмяси дюврцндя Б.и.-нын тяркибиня метрополийа – Б.Британийа (Инэилтяря, Шотландийа, Уелс, Шимали Ирландийа); доминионлар – Ирландийа (Шимали Ирландийа истисна олмагла; 1921 илядяк мцстямлякя), Канада, Нйуфаундленд (1917–34 иллярдя доминион), Австралийа Иттифагы, Йени Зеландийа, Ъянуби Африка Иттифагы; мцстямлякяляр – Эибралтар (Ъябялцттариг), Малта, Вознесенийе а., Мцг. Елена а., Ниэерийа, Гызыл Сащил, Сйерра-Леоне, Гамбийа, Маврики а., Сейшел а-ры, Сомалиленд, Кенийа, Уганда, Зянзибар, Нйасаленд, Шимали Родезийа, Ъянуби Родезийа, Свазиленд, Басутоленд, Бечуаналенд, Инэилтяря-Мисир Суданы, Кипр, Ядян (Перим вя Сокотра адалары иля), Щиндистан, Бирма, Сейлон, Стрейтс-Сетлментс, Малаййа, Саравак, Шимали Борнео, Бруней, Лабрадор, Британийа Щондурасы, Британийа Гвианасы, Бермуда а-ры, Бащама а-ры, Йамайка а., Тринидад вя Тобаго адалары, Кцляктутан адалар, Кцляктутмайан адалар, Теркс вя Кайкос адалары, Фолкленд а-ры, Барбадос а., Папуа (Австралийа Иттифагынын мцстямлякяси), Фиъи, Тонга а-ры, Эилберт а-ры, Соломон а-ры вя Океанийадакы бир сыра кичик адалар; мандатлы яразиляр – Фялястин, Трансиорданийа, Ираг, Танганика, Тогонун бир щиссяси вя Камерунун бир щиссяси, Ъянуб-Гярби Африка (Ъянуби Африка Иттифагынын мандаты), Науру а., кечмиш Алманийа Йени Гвинейасы, екватордан ъ.-дакы Сакит океан адалары, Гярби Самоа а-ры (Йени Зеландийанын мандаты) дахил иди. Б.Британийанын аьалыьы, фактики олараг, Мисир, Непал, щямчинин Чиндян зорла гопардылмыш Сйанган (Щонконг) вя Вейхавейя (Вейхай) йайылырды. Яфган халгынын мцбаризяси Б.Британийаны 1919 илдя Яфганыстанын мцстягиллийини танымаьа мяъбур етди [бах Инэилтяря– Яфганыстан мцгавиляляри (1919, 1921)]. 1922 илдя Б.Британийанын Мисирин мцстягиллийини формал олараг танымасына вя 1930 илдя Инэилтярянин Ирагы идаря етмяк мандатынын дайандырылмасына бахмайараг, щяр ики дювлят Британийа нцфуз даирясиндя галды. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра империйада йашайан халгларын мцстямлякя ялейщиня азадлыг мцбаризясинин эцълянмяси нятиъясиндя Б.и.-нын парчаланмасы башлады. Маневр етмяк, йахуд щярби гцввядян истифадя йолу иля Б.и.-ны сахламаг ъящдляри (Малаййа, Кенийа вя диэяр Британийа мцлкляриндя мцстямлякя мцщарибяляри) ифласа уьрады. 1947 илдя Б.Британийа ян ири мцстямлякясиня – Щиндистана мцстягиллик вермяйя мяъбур олду вя юлкя реэионал вя дини яламятляря эюря ики щиссяйя: Щиндистана вя Пакистана бюлцндц. Трансиорданийа (1946), Бирма вя Сейлон (1948) мцстягилликлярини елан етдиляр. 1947 илдя БМТ-нин Баш Ассамблейасы Фялястин цзяриндя Британийа мандатынын дайандырылмасы вя онун яразисиндя йящуди вя
    яряб дювлятляринин йарадылмасына даир гярар гябул етди. 1956 илдя Суданын, 1957 илдя Малаййанын мцстягиллийи елан едилди. Британийанын Тропик Африкадакы мцлкляри ичярисиндя мцстягиллик газанан илк дювлят Гана адыны гябул етмиш Гызыл Сащил олду (1957). 1960 ил тарихя “Африка или” кими дцшдц. 17 Африка мцстямлякяси, о ъцмлядян Британийанын Африкадакы ири мцлкляри олан Ниэерийа вя Сомалиленд мцстягиллик ялдя етди. Сомалиленд Италийанын идаряси алтында олан Сомалинин бир щиссяси иля бирляшяряк Сомали Респ.-ны йаратды. Мцстямлякя системинин даьылмасынын сонракы мцщцм мярщяляляри: 1961 ил – Сйерра-Леоне, Кцвейт, Танганика; 1962 ил – Йамайка, Тринидад вя Тобаго, Уганда; 1963 ил – Зянзибар (1964 илдя, Танганика иля бирляшяряк Танзанийа Респ.-ны йаратды), Кенийа; 1964 ил – Нйасаленд (Малави Респ. олду), Шимали Родезийа (Замбийа Респ. олду), Малта; 1965 ил – Гамбийа, Малдив а-ры; 1966 ил – Британийа Гвианасы (Гайана Респ. олду), Басутоленд (Лесото), Бечуаналенд (Ботсвана Респ. олду), Барбадос; 1967 ил – Ядян (Йямян); 1968 ил – Маврики, Свазиленд; 1970 ил – Тонга, Фиъи; 1980 ил – Ъянуби Родезийа (Зимбабве); 1990 ил – Намибийа. 1997 илдя Щонконг Чинин бир щиссяси олду. 1961 илдя Ъянуби Африка Иттифагы юзцнц Ъянуби Африка Респ. елан етди вя Бирлийин тяркибиндян чыхды, лакин апартщейд режиминин ляьвиндян (1994) сонра йенидян онун тяркибиня гябул олунду. Лакин Б.и.-нын сцгуту иля онун щиссяляри арасында онилликляр ярзиндя формалашмыш сых игтисади, сийаси вя мядяни ялагяляр тамамиля кясилмяди. Британийа Миллятляр Бирлийинин юзц ясаслы дяйишикликляря мяруз галды. Щиндистан, Пакистан вя Сейлонун (1972 илдян Шри-Ланка) мцстягиллийинин елан едилмясиндян вя онларын Британийа Миллятляр Бирлийиня дахил олмасындан (1948) сонра бу бирлик тякъя метрополийа вя “кющня” доминионларын дейил, Б.и. щцдудларында мейдана эялян бцтцн дювлятлярин тяшкилаты олду. “Британийа Миллятляр Бирлийи” адындан “Британийа” сюзц эютцрцлдц, сонралар ися ону “Бирлик” адландырмаьа башладылар. 21 ясрин яввялляриндя Бирлийин 53 цзвц вар иди: Авропада –2, Америкада – 13, Асийада – 9, Африкада – 18, Австралийа вя Океанийада – 11. Щеч вахт Британийа империйасыа дахил олмайан Мозамбик дя Бирлийя гябул едилди. 20 ясрин сонлары – 21 ясрин яввялляриндя Б.Британийада Б.и.-нын тарихиня, о ъцмлядян империйа халглары мядяниййятляринин гаршылыглы тясири мясяляляриня, мцстямлякя системинин даьылмасынын мцхтялиф аспектляриня вя империйанын Бирлийя чеврилмясиня даир фундаментал тядгигатлар дяръ олунмушдур. “Империйанын сцгутуна даир Британийа сянядляри” чохъилдлик няшри цзря узунмцддятли лайищя ишляниб щазырланмыш вя щяйата кечирилир.


Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BƏZİRXANA – BİNNƏTOVA
    BRİTANİYA İMPERİYASI

    БРИТÁНИЙА ИМПЕРИЙАСЫ (Тще Бритисщ Емпире) – Б.Британийа вя онун дянизашыры мцлкляри; бяшяриййят тарихиндя ян бюйцк империйа. “Б.и.” термини 1870-ъи иллярин орталарындан истифадя олунмушдур. 1931 илдян рясмян Британийа Миллятляр Бирлийи, Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра ися Миллятляр Бирлийи вя Бирлик адланмышдыр. Б.и. чохясрлик мцстямлякя експансийасы: Шимали Америка, Австралийа, Йени Зеландийа яразиляринин, Атлантика, Щинд вя Сакит океанлары адаларынын мцстямлякяляшдирилмяси; дювлятлярин, йахуд онлардан зорла алынмыш вилайятлярин табе едилмяси; диэяр Авропа юлкяляриня мяхсус мцстямлякялярин ишьалы (ясасян щярби йолла) вя сонра Британийа мцлкляриня бирляшдирилмяси нятиъясиндя йарадылмышды. Б.и.-нын тяшяккцлц Б.Британийанын дяниздя аьалыг вя мцстямлякяляр уьрунда Испанийа [бах Инэилтяря-Испанийа мцщарибяляри (16–18 ясрляр)], Нидерланд [бах Инэилтяря-Щолландийа мцщарибяляри (17–18 ясрляр)], Франса (18–19 ясрин яввялляри), щямчинин Алманийа (19 ясрин сону–20 ясрин яввялляри) иля кяскин мцбаризяси шяраитиндя баш верирди. Асийа гитясинин бир сыра районларында нцфуз даиряляри уьрунда рягабят Б.Британийа вя Русийа империйасы арасында кяскин зиддиййятляря сябяб олду. Б.и.-нын формалашмасы вя инкишафы просесиндя Британийада щяйатын бцтцн сащяляриня, дахили вя хариъи сийасятя эцълц тясир эюстярян империйа идеолоэийасы йаранды. Б.и.-нын гурулмасы 16 ясрин орталарында Инэилтярянин Ирландийаны фятщ етмяк сийасятиня кечмяси иля башлады. Ирландийанын шярг сащилляри щяля 12 ясрин сонларында ишьал олунмушду. 17 ясрин орталарында Ирландийа мцстямлякяйя чеврилди. 1583 илдя Инэилтяря юзцнцн илк дянизашыры мцлкц вя Йени Дцнйанын истиласы цчцн дайаг базасы олан Нйуфаундленд а. цзяриндя щакимиййятини елан етди. 1588 илдя “Мяьлубедилмяз армаданын” инэилисляр тяряфиндян дармадаьын едилмяси Испанийанын апарыъы дяниз дювляти кими мювгейини зяифлятди вя онлара мцстямлякяляр уьрунда мцбаризяйя гошулмаг цчцн имкан йаратды. Испанийаны онун Мяркязи вя Ъянуби Америкадакы мцстямлякяляри иля бирляшдирян дяниз йолларыны (гызыл вя гул дашынмасы) нязарятдя сахламаьа имкан йарадан Вест-Щинддяки мювгелярин истиласына, мцстямлякя маллары (памбыг, шякяр, тцтцн вя с.) иля тиъарятин бир щиссясинин яля кечирилмясиня вя тутулмуш торпагларда щямин мящсулларын истещсалынын башланмасына бюйцк ящямиййят верилирди. Инэилисляр 1609 илдя Бермуда а-рында (1684 илдян рясмян колонийа олду), 1627 илдя Барбадос а.-нда (1652 илдян колонийа), 1632 илдя Антигуа а.-нда, 1630-ъу иллярдя Белиздя (1862 илдян Британийа Щондурасы колонийасы), 1629 илдя Ба- щама а-рында (1783 илдян колонийа) мющкямляндиляр, 1670-ъи иллярдя Йамайка а. вя Кайман а-ры рясмян Инэилтярянин щакимиййятиня кечди. Ейни заманда инэилис таъирляри Гярби Африкада йерляшян Гызыл Сащилдя юз мювгелярини мющкямляндирдиляр (1553 илдя бурада илк инэилис факторийасы йарадылды). 1672 илдя гызыл вя гул тиъарятинин бир щиссясини юз ялиндя ъямляшдирмиш Крал Африка ширкяти тясис едилди. Испанийа ирси уьрунда мцщарибя (1701–14) нятиъясиндя инэилисляр Испанийа мцстямлякяляриндя гул тиъаряти цзяриндя инщисар щцгугуну алдылар, Ъябялцттариги (1704) вя Менорка а.-ны (1708) яля кечирдикдян сонра ися Испанийанын сащилйаны яразиляри йахынлыьындакы коммуникасийаларыны нязарят алтына алдылар. 18 ясрин орталарынадяк Б.Британийанын “Атлантика цчбуъаьында” (Б.Британийа – Вест-Щинд – Гярби Африка) игтисади вя тиъари мараглары Испанийанын мювгеляринин сарсыдылмасы щесабына гурулан Б.и.-нын инкишафы цчцн мцщцм ящямиййят кясб едирди. 18 ясрин яввялляриндян Португалийаны юз нцфузу алтына алан инэилисляр [бах Метуен мцгавиляси (1703)] онун да эениш мцстямлякя мцлклярини, илк нювбядя Ъянуби Америкадакы мцлклярини истисмар етмяйя башладылар. 1607 илдя Ъеймстаун мяскяни вя Виръинийа колонийасынын ясасынын гойулмасы иля инэилисляр Атлантика океаны сащиллярини вя она битишик Шимали Америка районларыны мцстямлякяляшдирмяйя башладылар; 1664 илдя инэилисляр щолландлардан алдыглары Йени Амстердамы Нйу-Йорк адландырдылар. Ейни заманда инэилисляр Щиндистана дахил олмаьа башладылар. 1600 илдя инэилис таъирляри Ост-Щинд ширкятини тясис етдиляр (бах Ост-Щинд ширкятляри). 1640 илдя ширкят тякъя Щиндистанда дейил, Ъянуб-Шярги Асийа вя Узаг Шяргдя дя факторийалар шябякясини йаратды. 1690 илдя ширкят Кялкятя ш.-нин тикинтисиня башлады. Йеддииллик мцщарибя (1756–63) нятиъясиндя Б.Британийа Франсаны Щиндистандан сыхышдырыб чыхартды (бах Щиндистан уьрунда Инэилтяря-Франса мцбаризяси) вя Шимали Америкада онун мювгелярини ящямиййятли дяряъядя сарсытды [бах щямчинин Канадада Инэилтяря-Франса мцщарибяляри (17–18 ясрляр)]. Шимали Америкада истиглалиййят мцщарибяси (1775–83) нятиъясиндя 13 мцстямлякясини итирян Б.и. илк бющраныны кечирди. Лакин АБШ-ын йаранмасындан (1783) сонра он минлярля колонист Канадайа кючдц вя бурада Британийанын мювгеляри мющкямлянди. 18 ясрин орталарындан инэилислярин Йени Зеландийа вя Австралийанын сащилйаны вилайятляриня, щямчинин Сакит океан адаларына дахил олмасы фяаллашды. 1788 илдя Австралийада илк Британийа мяскяни – Порт-Ъексон (эяляъяк Сидней) салынды. 1840 илдя Британийа колонистляри Йени Зеландийайа эялдиляр вя бундан сонра щямин ярази Б.Британийанын “дянизашыры мцлкляринин” тяркибиня гатылды. Йерли ящалинин мцгавимяти йатырылды [бах Инэилтяря-маори мцщарибяляри (1843–72)]. Вйана конгреси (1814–15) 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя ишьал едилмиш Кап мцстямлякяси (Ъянуби Африкада), Малта, Сейлон вя с. яразиляр цзяриндя Б.Британийанын щакимиййятини тясбит етди. 19 ясрин орталарында Щиндистанын ишьалы (бах Инэилтяря-Майсур мцщарибяляри, Инэилтяря–маратща мцщарибяляри, Инэилтяря-сигщ мцщарибяляри), ясасян, баша чатдырылды, Непал нязарят алтына алынды [бах Инэилтяря-Непал мцщарибяси (1814–16)]. 1819 илдя Сингапур портунун ясасы гойулду. 19 ясрин орталарында Инэилтяря-Чин мцщарибяси (1840–42) вя Инэилтяря-Франса-Чин мцщарибяси (1856–60) нятиъясиндя Чинля гейри-бярабяр мцгавиляляр баьланды, бир сыра Чин портлары Британийа тиъаряти цчцн ачыг елан едилди, Сйанган (Щонконг) а. ися Б.Британийанын щакимиййятиня кечди. Ейни заманда Б.Британийа Африка гитясиндя мцстямлякя сийасяти йцрцтмяйя башлады [бах Инэилтяря-Ашанти мцщарибяляри, Инэилис-бур-зулус мцщарибяси (1838–40), Лагос-Инэилтяря мцщарибяси (1851)]. “Дцнйанын мцстямлякяляря бюлцшдцрцлмяси” дюврцндя (19 ясрин сон рцбц) Б.Британийа Кипри зябт етди (1878), Мисир вя Сцвейш каналыны там нязаряти алтына алды (1882), Бирманын ишьалыны баша чатдырды (бах Инэилтяря-Бирма мцщарибяляри), Яфганыстаны, фактики олараг, юз протектораты етди (бах Инэилтяря-Яфганыстан мцщарибяляри, Инэилтяря-Яфганыстан мцгавиляляри вя сазишляри), Сиамла гейри-бярабяр мцгавиля баьлады вя ондан бир сыра яразилярин гопардылмасына наил олду (бах Инэилтяря– Сиам мцгавиляляри). Тропик вя Ъянуби Африкада эениш яразиляр – Ниэерийа, Гызыл Сащил, Сйерра-Леоне, Ъянуби вя Шимали Родезийа, Бечуаналенд, Басутоленд, Зулуленд, Свазиленд, Уганда, Кенийа [бах Инэилтяря-зулу мцщарибяси (1879), Инэилис-бур мцщарибяси (1880–81), Опобо- Инэилтяря мцщарибяси (1870–87), Брощеми- Инэилтяря мцщарибяси (1894), Сокото- Инэилтяря мцщарибяси (1903)] ишьал едилди. Инэилис-бур мцщарибясиндян (1899–1902) сонра Б.Британийа юзцнцн мцстямлякя мцлкляриня бур республикаларыны – Трансваал (рясми ады – Ъянуби Африка Республикасы) вя Оранж Азад дювлятини (Оранж чайы колонийасы кими илщаг едилмишдир) гатды, онлары Кап вя Натал колонийалары иля бирляшдириб Ъянуби Африка Иттифагыны (1910) йаратды. Б.и. мцхтялиф (вахт кечдикъя бир чох щалларда дяйишян) бейнялхалг-щцгуги статуса (доминион, мцстямлякя, протекторат вя мандатлы ярази) малик олан дювлят вя яразилярдян ибарят иди. Доминионлар, ящалисинин бюйцк щиссяси Авропа мцщаъирляриндян ибарят, эениш юзцнцидаря щцгугларына малик олан юлкяляр олмушдур. Б.Британийадан мцщаъир ахынынын ясас истигамятляри Шимали Америка, сонралар Австралийа вя Йени Зеландийа иди. Бу доминионларда, ясасян, инэилис-дилли “аьлардан” ибарят чохмилйонлу ящали ъямляшмишди. Онларын дцнйа игтисадиййаты вя сийасятиндя ролу эетдикъя артырды. АБШ мцстягиллик ялдя етмиш, Британийанын ящалиси “аьлардан” ибарят олан диэяр “дянизашыры мцлкляри” ися тядриъян юзцнцидаря щцгугу газанырдылар: Канада – 1867, Австралийа Иттифагы – 1901, Йени Зеландийа – 1907, Ъянуби Африка Иттифагы – 1919, Нйуфаундленд –1917 (1949 илдя Канаданын тяркибиня дахил олду), Ирландийа (Б.Британийанын тяркибиндя галан шм. щиссяси – Олстер истисна олмагла) – 1921 илдя. Империйа конфрансынын (1926) гярарына эюря, онлар доминион адланмаьа башладылар. Онларын дахили вя хариъи сийасятдя мцстягиллийини Вестминстер статуту (1931) тясбит етди. Доминионлар арасындакы, щямчинин доминионлар вя метрополийа арасындакы игтисади ялагяляр стерлинг блокларынын йарадылмасы (1931) вя империйа имтийазлары щаггында Оттава сазишляри (1932) иля мющкямляндирилди. Б.и. ящалисинин бюйцк яксяриййяти мцстямлякялярдя (онларын сайы тягр. 50 иди) йашайырды. Щяр мцстямлякяни Британийанын мцстямлякя ишляри цзря назирлийи тяряфиндян тяйин олунан эен.-губернатор идаря едирди. Губернатор мцстямлякя администрасийасы мямурларындан вя йерли ящалинин нцмайяндяляриндян ибарят Ганунвериъи шура формалашдырырды. Мцстям- лякялярин чохунда яняняви щакимиййят институтлары йенидян тяшкил едилмиш вя “йерли” администрасийалар гисминдя мцстямлякя идарячилийи системиня бирляшдирилмишди, йерли яйанларын бязи щакимиййят сялащиййятляри вя эялир мянбяляри сахланылмышды. Ян бюйцк мцстямлякя – Щиндистан 1858 илдя рясмян Б.и.-нын тяркибиня дахил едилмишди (бу вахта гядяр Британийа Ост-Щинд ширкяти тяряфиндян идаря олунурду). 1876 илдян Британийа монархы (о заман кралича Викторийа) щямчинин Щиндистан императору, Щиндистан эен.-губернатору ися витсе-крал адланмаьа башлады. Протекторатларын идаряолунмасы вя онларын метрополийадан асылылыг дяряъяси мцхтялиф иди. Мцстямлякя органлары йерли феодалларын вя тайфа башчыларынын бязи сярбястликляриня иъазя верирди. Мандатлы яразиляр – Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Миллятляр Бирлийи тяряфиндян мандат ясасында Б.Британийанын идарячилийиня верилмиш кечмиш Алманийа вя Османлы империйаларынын щиссяляри иди. 1922 илдя, яразисинин ян чох эенишляндирилмяси дюврцндя Б.и.-нын тяркибиня метрополийа – Б.Британийа (Инэилтяря, Шотландийа, Уелс, Шимали Ирландийа); доминионлар – Ирландийа (Шимали Ирландийа истисна олмагла; 1921 илядяк мцстямлякя), Канада, Нйуфаундленд (1917–34 иллярдя доминион), Австралийа Иттифагы, Йени Зеландийа, Ъянуби Африка Иттифагы; мцстямлякяляр – Эибралтар (Ъябялцттариг), Малта, Вознесенийе а., Мцг. Елена а., Ниэерийа, Гызыл Сащил, Сйерра-Леоне, Гамбийа, Маврики а., Сейшел а-ры, Сомалиленд, Кенийа, Уганда, Зянзибар, Нйасаленд, Шимали Родезийа, Ъянуби Родезийа, Свазиленд, Басутоленд, Бечуаналенд, Инэилтяря-Мисир Суданы, Кипр, Ядян (Перим вя Сокотра адалары иля), Щиндистан, Бирма, Сейлон, Стрейтс-Сетлментс, Малаййа, Саравак, Шимали Борнео, Бруней, Лабрадор, Британийа Щондурасы, Британийа Гвианасы, Бермуда а-ры, Бащама а-ры, Йамайка а., Тринидад вя Тобаго адалары, Кцляктутан адалар, Кцляктутмайан адалар, Теркс вя Кайкос адалары, Фолкленд а-ры, Барбадос а., Папуа (Австралийа Иттифагынын мцстямлякяси), Фиъи, Тонга а-ры, Эилберт а-ры, Соломон а-ры вя Океанийадакы бир сыра кичик адалар; мандатлы яразиляр – Фялястин, Трансиорданийа, Ираг, Танганика, Тогонун бир щиссяси вя Камерунун бир щиссяси, Ъянуб-Гярби Африка (Ъянуби Африка Иттифагынын мандаты), Науру а., кечмиш Алманийа Йени Гвинейасы, екватордан ъ.-дакы Сакит океан адалары, Гярби Самоа а-ры (Йени Зеландийанын мандаты) дахил иди. Б.Британийанын аьалыьы, фактики олараг, Мисир, Непал, щямчинин Чиндян зорла гопардылмыш Сйанган (Щонконг) вя Вейхавейя (Вейхай) йайылырды. Яфган халгынын мцбаризяси Б.Британийаны 1919 илдя Яфганыстанын мцстягиллийини танымаьа мяъбур етди [бах Инэилтяря– Яфганыстан мцгавиляляри (1919, 1921)]. 1922 илдя Б.Британийанын Мисирин мцстягиллийини формал олараг танымасына вя 1930 илдя Инэилтярянин Ирагы идаря етмяк мандатынын дайандырылмасына бахмайараг, щяр ики дювлят Британийа нцфуз даирясиндя галды. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра империйада йашайан халгларын мцстямлякя ялейщиня азадлыг мцбаризясинин эцълянмяси нятиъясиндя Б.и.-нын парчаланмасы башлады. Маневр етмяк, йахуд щярби гцввядян истифадя йолу иля Б.и.-ны сахламаг ъящдляри (Малаййа, Кенийа вя диэяр Британийа мцлкляриндя мцстямлякя мцщарибяляри) ифласа уьрады. 1947 илдя Б.Британийа ян ири мцстямлякясиня – Щиндистана мцстягиллик вермяйя мяъбур олду вя юлкя реэионал вя дини яламятляря эюря ики щиссяйя: Щиндистана вя Пакистана бюлцндц. Трансиорданийа (1946), Бирма вя Сейлон (1948) мцстягилликлярини елан етдиляр. 1947 илдя БМТ-нин Баш Ассамблейасы Фялястин цзяриндя Британийа мандатынын дайандырылмасы вя онун яразисиндя йящуди вя
    яряб дювлятляринин йарадылмасына даир гярар гябул етди. 1956 илдя Суданын, 1957 илдя Малаййанын мцстягиллийи елан едилди. Британийанын Тропик Африкадакы мцлкляри ичярисиндя мцстягиллик газанан илк дювлят Гана адыны гябул етмиш Гызыл Сащил олду (1957). 1960 ил тарихя “Африка или” кими дцшдц. 17 Африка мцстямлякяси, о ъцмлядян Британийанын Африкадакы ири мцлкляри олан Ниэерийа вя Сомалиленд мцстягиллик ялдя етди. Сомалиленд Италийанын идаряси алтында олан Сомалинин бир щиссяси иля бирляшяряк Сомали Респ.-ны йаратды. Мцстямлякя системинин даьылмасынын сонракы мцщцм мярщяляляри: 1961 ил – Сйерра-Леоне, Кцвейт, Танганика; 1962 ил – Йамайка, Тринидад вя Тобаго, Уганда; 1963 ил – Зянзибар (1964 илдя, Танганика иля бирляшяряк Танзанийа Респ.-ны йаратды), Кенийа; 1964 ил – Нйасаленд (Малави Респ. олду), Шимали Родезийа (Замбийа Респ. олду), Малта; 1965 ил – Гамбийа, Малдив а-ры; 1966 ил – Британийа Гвианасы (Гайана Респ. олду), Басутоленд (Лесото), Бечуаналенд (Ботсвана Респ. олду), Барбадос; 1967 ил – Ядян (Йямян); 1968 ил – Маврики, Свазиленд; 1970 ил – Тонга, Фиъи; 1980 ил – Ъянуби Родезийа (Зимбабве); 1990 ил – Намибийа. 1997 илдя Щонконг Чинин бир щиссяси олду. 1961 илдя Ъянуби Африка Иттифагы юзцнц Ъянуби Африка Респ. елан етди вя Бирлийин тяркибиндян чыхды, лакин апартщейд режиминин ляьвиндян (1994) сонра йенидян онун тяркибиня гябул олунду. Лакин Б.и.-нын сцгуту иля онун щиссяляри арасында онилликляр ярзиндя формалашмыш сых игтисади, сийаси вя мядяни ялагяляр тамамиля кясилмяди. Британийа Миллятляр Бирлийинин юзц ясаслы дяйишикликляря мяруз галды. Щиндистан, Пакистан вя Сейлонун (1972 илдян Шри-Ланка) мцстягиллийинин елан едилмясиндян вя онларын Британийа Миллятляр Бирлийиня дахил олмасындан (1948) сонра бу бирлик тякъя метрополийа вя “кющня” доминионларын дейил, Б.и. щцдудларында мейдана эялян бцтцн дювлятлярин тяшкилаты олду. “Британийа Миллятляр Бирлийи” адындан “Британийа” сюзц эютцрцлдц, сонралар ися ону “Бирлик” адландырмаьа башладылар. 21 ясрин яввялляриндя Бирлийин 53 цзвц вар иди: Авропада –2, Америкада – 13, Асийада – 9, Африкада – 18, Австралийа вя Океанийада – 11. Щеч вахт Британийа империйасыа дахил олмайан Мозамбик дя Бирлийя гябул едилди. 20 ясрин сонлары – 21 ясрин яввялляриндя Б.Британийада Б.и.-нын тарихиня, о ъцмлядян империйа халглары мядяниййятляринин гаршылыглы тясири мясяляляриня, мцстямлякя системинин даьылмасынын мцхтялиф аспектляриня вя империйанын Бирлийя чеврилмясиня даир фундаментал тядгигатлар дяръ олунмушдур. “Империйанын сцгутуна даир Британийа сянядляри” чохъилдлик няшри цзря узунмцддятли лайищя ишляниб щазырланмыш вя щяйата кечирилир.


    BRİTANİYA İMPERİYASI

    БРИТÁНИЙА ИМПЕРИЙАСЫ (Тще Бритисщ Емпире) – Б.Британийа вя онун дянизашыры мцлкляри; бяшяриййят тарихиндя ян бюйцк империйа. “Б.и.” термини 1870-ъи иллярин орталарындан истифадя олунмушдур. 1931 илдян рясмян Британийа Миллятляр Бирлийи, Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра ися Миллятляр Бирлийи вя Бирлик адланмышдыр. Б.и. чохясрлик мцстямлякя експансийасы: Шимали Америка, Австралийа, Йени Зеландийа яразиляринин, Атлантика, Щинд вя Сакит океанлары адаларынын мцстямлякяляшдирилмяси; дювлятлярин, йахуд онлардан зорла алынмыш вилайятлярин табе едилмяси; диэяр Авропа юлкяляриня мяхсус мцстямлякялярин ишьалы (ясасян щярби йолла) вя сонра Британийа мцлкляриня бирляшдирилмяси нятиъясиндя йарадылмышды. Б.и.-нын тяшяккцлц Б.Британийанын дяниздя аьалыг вя мцстямлякяляр уьрунда Испанийа [бах Инэилтяря-Испанийа мцщарибяляри (16–18 ясрляр)], Нидерланд [бах Инэилтяря-Щолландийа мцщарибяляри (17–18 ясрляр)], Франса (18–19 ясрин яввялляри), щямчинин Алманийа (19 ясрин сону–20 ясрин яввялляри) иля кяскин мцбаризяси шяраитиндя баш верирди. Асийа гитясинин бир сыра районларында нцфуз даиряляри уьрунда рягабят Б.Британийа вя Русийа империйасы арасында кяскин зиддиййятляря сябяб олду. Б.и.-нын формалашмасы вя инкишафы просесиндя Британийада щяйатын бцтцн сащяляриня, дахили вя хариъи сийасятя эцълц тясир эюстярян империйа идеолоэийасы йаранды. Б.и.-нын гурулмасы 16 ясрин орталарында Инэилтярянин Ирландийаны фятщ етмяк сийасятиня кечмяси иля башлады. Ирландийанын шярг сащилляри щяля 12 ясрин сонларында ишьал олунмушду. 17 ясрин орталарында Ирландийа мцстямлякяйя чеврилди. 1583 илдя Инэилтяря юзцнцн илк дянизашыры мцлкц вя Йени Дцнйанын истиласы цчцн дайаг базасы олан Нйуфаундленд а. цзяриндя щакимиййятини елан етди. 1588 илдя “Мяьлубедилмяз армаданын” инэилисляр тяряфиндян дармадаьын едилмяси Испанийанын апарыъы дяниз дювляти кими мювгейини зяифлятди вя онлара мцстямлякяляр уьрунда мцбаризяйя гошулмаг цчцн имкан йаратды. Испанийаны онун Мяркязи вя Ъянуби Америкадакы мцстямлякяляри иля бирляшдирян дяниз йолларыны (гызыл вя гул дашынмасы) нязарятдя сахламаьа имкан йарадан Вест-Щинддяки мювгелярин истиласына, мцстямлякя маллары (памбыг, шякяр, тцтцн вя с.) иля тиъарятин бир щиссясинин яля кечирилмясиня вя тутулмуш торпагларда щямин мящсулларын истещсалынын башланмасына бюйцк ящямиййят верилирди. Инэилисляр 1609 илдя Бермуда а-рында (1684 илдян рясмян колонийа олду), 1627 илдя Барбадос а.-нда (1652 илдян колонийа), 1632 илдя Антигуа а.-нда, 1630-ъу иллярдя Белиздя (1862 илдян Британийа Щондурасы колонийасы), 1629 илдя Ба- щама а-рында (1783 илдян колонийа) мющкямляндиляр, 1670-ъи иллярдя Йамайка а. вя Кайман а-ры рясмян Инэилтярянин щакимиййятиня кечди. Ейни заманда инэилис таъирляри Гярби Африкада йерляшян Гызыл Сащилдя юз мювгелярини мющкямляндирдиляр (1553 илдя бурада илк инэилис факторийасы йарадылды). 1672 илдя гызыл вя гул тиъарятинин бир щиссясини юз ялиндя ъямляшдирмиш Крал Африка ширкяти тясис едилди. Испанийа ирси уьрунда мцщарибя (1701–14) нятиъясиндя инэилисляр Испанийа мцстямлякяляриндя гул тиъаряти цзяриндя инщисар щцгугуну алдылар, Ъябялцттариги (1704) вя Менорка а.-ны (1708) яля кечирдикдян сонра ися Испанийанын сащилйаны яразиляри йахынлыьындакы коммуникасийаларыны нязарят алтына алдылар. 18 ясрин орталарынадяк Б.Британийанын “Атлантика цчбуъаьында” (Б.Британийа – Вест-Щинд – Гярби Африка) игтисади вя тиъари мараглары Испанийанын мювгеляринин сарсыдылмасы щесабына гурулан Б.и.-нын инкишафы цчцн мцщцм ящямиййят кясб едирди. 18 ясрин яввялляриндян Португалийаны юз нцфузу алтына алан инэилисляр [бах Метуен мцгавиляси (1703)] онун да эениш мцстямлякя мцлклярини, илк нювбядя Ъянуби Америкадакы мцлклярини истисмар етмяйя башладылар. 1607 илдя Ъеймстаун мяскяни вя Виръинийа колонийасынын ясасынын гойулмасы иля инэилисляр Атлантика океаны сащиллярини вя она битишик Шимали Америка районларыны мцстямлякяляшдирмяйя башладылар; 1664 илдя инэилисляр щолландлардан алдыглары Йени Амстердамы Нйу-Йорк адландырдылар. Ейни заманда инэилисляр Щиндистана дахил олмаьа башладылар. 1600 илдя инэилис таъирляри Ост-Щинд ширкятини тясис етдиляр (бах Ост-Щинд ширкятляри). 1640 илдя ширкят тякъя Щиндистанда дейил, Ъянуб-Шярги Асийа вя Узаг Шяргдя дя факторийалар шябякясини йаратды. 1690 илдя ширкят Кялкятя ш.-нин тикинтисиня башлады. Йеддииллик мцщарибя (1756–63) нятиъясиндя Б.Британийа Франсаны Щиндистандан сыхышдырыб чыхартды (бах Щиндистан уьрунда Инэилтяря-Франса мцбаризяси) вя Шимали Америкада онун мювгелярини ящямиййятли дяряъядя сарсытды [бах щямчинин Канадада Инэилтяря-Франса мцщарибяляри (17–18 ясрляр)]. Шимали Америкада истиглалиййят мцщарибяси (1775–83) нятиъясиндя 13 мцстямлякясини итирян Б.и. илк бющраныны кечирди. Лакин АБШ-ын йаранмасындан (1783) сонра он минлярля колонист Канадайа кючдц вя бурада Британийанын мювгеляри мющкямлянди. 18 ясрин орталарындан инэилислярин Йени Зеландийа вя Австралийанын сащилйаны вилайятляриня, щямчинин Сакит океан адаларына дахил олмасы фяаллашды. 1788 илдя Австралийада илк Британийа мяскяни – Порт-Ъексон (эяляъяк Сидней) салынды. 1840 илдя Британийа колонистляри Йени Зеландийайа эялдиляр вя бундан сонра щямин ярази Б.Британийанын “дянизашыры мцлкляринин” тяркибиня гатылды. Йерли ящалинин мцгавимяти йатырылды [бах Инэилтяря-маори мцщарибяляри (1843–72)]. Вйана конгреси (1814–15) 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя ишьал едилмиш Кап мцстямлякяси (Ъянуби Африкада), Малта, Сейлон вя с. яразиляр цзяриндя Б.Британийанын щакимиййятини тясбит етди. 19 ясрин орталарында Щиндистанын ишьалы (бах Инэилтяря-Майсур мцщарибяляри, Инэилтяря–маратща мцщарибяляри, Инэилтяря-сигщ мцщарибяляри), ясасян, баша чатдырылды, Непал нязарят алтына алынды [бах Инэилтяря-Непал мцщарибяси (1814–16)]. 1819 илдя Сингапур портунун ясасы гойулду. 19 ясрин орталарында Инэилтяря-Чин мцщарибяси (1840–42) вя Инэилтяря-Франса-Чин мцщарибяси (1856–60) нятиъясиндя Чинля гейри-бярабяр мцгавиляляр баьланды, бир сыра Чин портлары Британийа тиъаряти цчцн ачыг елан едилди, Сйанган (Щонконг) а. ися Б.Британийанын щакимиййятиня кечди. Ейни заманда Б.Британийа Африка гитясиндя мцстямлякя сийасяти йцрцтмяйя башлады [бах Инэилтяря-Ашанти мцщарибяляри, Инэилис-бур-зулус мцщарибяси (1838–40), Лагос-Инэилтяря мцщарибяси (1851)]. “Дцнйанын мцстямлякяляря бюлцшдцрцлмяси” дюврцндя (19 ясрин сон рцбц) Б.Британийа Кипри зябт етди (1878), Мисир вя Сцвейш каналыны там нязаряти алтына алды (1882), Бирманын ишьалыны баша чатдырды (бах Инэилтяря-Бирма мцщарибяляри), Яфганыстаны, фактики олараг, юз протектораты етди (бах Инэилтяря-Яфганыстан мцщарибяляри, Инэилтяря-Яфганыстан мцгавиляляри вя сазишляри), Сиамла гейри-бярабяр мцгавиля баьлады вя ондан бир сыра яразилярин гопардылмасына наил олду (бах Инэилтяря– Сиам мцгавиляляри). Тропик вя Ъянуби Африкада эениш яразиляр – Ниэерийа, Гызыл Сащил, Сйерра-Леоне, Ъянуби вя Шимали Родезийа, Бечуаналенд, Басутоленд, Зулуленд, Свазиленд, Уганда, Кенийа [бах Инэилтяря-зулу мцщарибяси (1879), Инэилис-бур мцщарибяси (1880–81), Опобо- Инэилтяря мцщарибяси (1870–87), Брощеми- Инэилтяря мцщарибяси (1894), Сокото- Инэилтяря мцщарибяси (1903)] ишьал едилди. Инэилис-бур мцщарибясиндян (1899–1902) сонра Б.Британийа юзцнцн мцстямлякя мцлкляриня бур республикаларыны – Трансваал (рясми ады – Ъянуби Африка Республикасы) вя Оранж Азад дювлятини (Оранж чайы колонийасы кими илщаг едилмишдир) гатды, онлары Кап вя Натал колонийалары иля бирляшдириб Ъянуби Африка Иттифагыны (1910) йаратды. Б.и. мцхтялиф (вахт кечдикъя бир чох щалларда дяйишян) бейнялхалг-щцгуги статуса (доминион, мцстямлякя, протекторат вя мандатлы ярази) малик олан дювлят вя яразилярдян ибарят иди. Доминионлар, ящалисинин бюйцк щиссяси Авропа мцщаъирляриндян ибарят, эениш юзцнцидаря щцгугларына малик олан юлкяляр олмушдур. Б.Британийадан мцщаъир ахынынын ясас истигамятляри Шимали Америка, сонралар Австралийа вя Йени Зеландийа иди. Бу доминионларда, ясасян, инэилис-дилли “аьлардан” ибарят чохмилйонлу ящали ъямляшмишди. Онларын дцнйа игтисадиййаты вя сийасятиндя ролу эетдикъя артырды. АБШ мцстягиллик ялдя етмиш, Британийанын ящалиси “аьлардан” ибарят олан диэяр “дянизашыры мцлкляри” ися тядриъян юзцнцидаря щцгугу газанырдылар: Канада – 1867, Австралийа Иттифагы – 1901, Йени Зеландийа – 1907, Ъянуби Африка Иттифагы – 1919, Нйуфаундленд –1917 (1949 илдя Канаданын тяркибиня дахил олду), Ирландийа (Б.Британийанын тяркибиндя галан шм. щиссяси – Олстер истисна олмагла) – 1921 илдя. Империйа конфрансынын (1926) гярарына эюря, онлар доминион адланмаьа башладылар. Онларын дахили вя хариъи сийасятдя мцстягиллийини Вестминстер статуту (1931) тясбит етди. Доминионлар арасындакы, щямчинин доминионлар вя метрополийа арасындакы игтисади ялагяляр стерлинг блокларынын йарадылмасы (1931) вя империйа имтийазлары щаггында Оттава сазишляри (1932) иля мющкямляндирилди. Б.и. ящалисинин бюйцк яксяриййяти мцстямлякялярдя (онларын сайы тягр. 50 иди) йашайырды. Щяр мцстямлякяни Британийанын мцстямлякя ишляри цзря назирлийи тяряфиндян тяйин олунан эен.-губернатор идаря едирди. Губернатор мцстямлякя администрасийасы мямурларындан вя йерли ящалинин нцмайяндяляриндян ибарят Ганунвериъи шура формалашдырырды. Мцстям- лякялярин чохунда яняняви щакимиййят институтлары йенидян тяшкил едилмиш вя “йерли” администрасийалар гисминдя мцстямлякя идарячилийи системиня бирляшдирилмишди, йерли яйанларын бязи щакимиййят сялащиййятляри вя эялир мянбяляри сахланылмышды. Ян бюйцк мцстямлякя – Щиндистан 1858 илдя рясмян Б.и.-нын тяркибиня дахил едилмишди (бу вахта гядяр Британийа Ост-Щинд ширкяти тяряфиндян идаря олунурду). 1876 илдян Британийа монархы (о заман кралича Викторийа) щямчинин Щиндистан императору, Щиндистан эен.-губернатору ися витсе-крал адланмаьа башлады. Протекторатларын идаряолунмасы вя онларын метрополийадан асылылыг дяряъяси мцхтялиф иди. Мцстямлякя органлары йерли феодалларын вя тайфа башчыларынын бязи сярбястликляриня иъазя верирди. Мандатлы яразиляр – Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Миллятляр Бирлийи тяряфиндян мандат ясасында Б.Британийанын идарячилийиня верилмиш кечмиш Алманийа вя Османлы империйаларынын щиссяляри иди. 1922 илдя, яразисинин ян чох эенишляндирилмяси дюврцндя Б.и.-нын тяркибиня метрополийа – Б.Британийа (Инэилтяря, Шотландийа, Уелс, Шимали Ирландийа); доминионлар – Ирландийа (Шимали Ирландийа истисна олмагла; 1921 илядяк мцстямлякя), Канада, Нйуфаундленд (1917–34 иллярдя доминион), Австралийа Иттифагы, Йени Зеландийа, Ъянуби Африка Иттифагы; мцстямлякяляр – Эибралтар (Ъябялцттариг), Малта, Вознесенийе а., Мцг. Елена а., Ниэерийа, Гызыл Сащил, Сйерра-Леоне, Гамбийа, Маврики а., Сейшел а-ры, Сомалиленд, Кенийа, Уганда, Зянзибар, Нйасаленд, Шимали Родезийа, Ъянуби Родезийа, Свазиленд, Басутоленд, Бечуаналенд, Инэилтяря-Мисир Суданы, Кипр, Ядян (Перим вя Сокотра адалары иля), Щиндистан, Бирма, Сейлон, Стрейтс-Сетлментс, Малаййа, Саравак, Шимали Борнео, Бруней, Лабрадор, Британийа Щондурасы, Британийа Гвианасы, Бермуда а-ры, Бащама а-ры, Йамайка а., Тринидад вя Тобаго адалары, Кцляктутан адалар, Кцляктутмайан адалар, Теркс вя Кайкос адалары, Фолкленд а-ры, Барбадос а., Папуа (Австралийа Иттифагынын мцстямлякяси), Фиъи, Тонга а-ры, Эилберт а-ры, Соломон а-ры вя Океанийадакы бир сыра кичик адалар; мандатлы яразиляр – Фялястин, Трансиорданийа, Ираг, Танганика, Тогонун бир щиссяси вя Камерунун бир щиссяси, Ъянуб-Гярби Африка (Ъянуби Африка Иттифагынын мандаты), Науру а., кечмиш Алманийа Йени Гвинейасы, екватордан ъ.-дакы Сакит океан адалары, Гярби Самоа а-ры (Йени Зеландийанын мандаты) дахил иди. Б.Британийанын аьалыьы, фактики олараг, Мисир, Непал, щямчинин Чиндян зорла гопардылмыш Сйанган (Щонконг) вя Вейхавейя (Вейхай) йайылырды. Яфган халгынын мцбаризяси Б.Британийаны 1919 илдя Яфганыстанын мцстягиллийини танымаьа мяъбур етди [бах Инэилтяря– Яфганыстан мцгавиляляри (1919, 1921)]. 1922 илдя Б.Британийанын Мисирин мцстягиллийини формал олараг танымасына вя 1930 илдя Инэилтярянин Ирагы идаря етмяк мандатынын дайандырылмасына бахмайараг, щяр ики дювлят Британийа нцфуз даирясиндя галды. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра империйада йашайан халгларын мцстямлякя ялейщиня азадлыг мцбаризясинин эцълянмяси нятиъясиндя Б.и.-нын парчаланмасы башлады. Маневр етмяк, йахуд щярби гцввядян истифадя йолу иля Б.и.-ны сахламаг ъящдляри (Малаййа, Кенийа вя диэяр Британийа мцлкляриндя мцстямлякя мцщарибяляри) ифласа уьрады. 1947 илдя Б.Британийа ян ири мцстямлякясиня – Щиндистана мцстягиллик вермяйя мяъбур олду вя юлкя реэионал вя дини яламятляря эюря ики щиссяйя: Щиндистана вя Пакистана бюлцндц. Трансиорданийа (1946), Бирма вя Сейлон (1948) мцстягилликлярини елан етдиляр. 1947 илдя БМТ-нин Баш Ассамблейасы Фялястин цзяриндя Британийа мандатынын дайандырылмасы вя онун яразисиндя йящуди вя
    яряб дювлятляринин йарадылмасына даир гярар гябул етди. 1956 илдя Суданын, 1957 илдя Малаййанын мцстягиллийи елан едилди. Британийанын Тропик Африкадакы мцлкляри ичярисиндя мцстягиллик газанан илк дювлят Гана адыны гябул етмиш Гызыл Сащил олду (1957). 1960 ил тарихя “Африка или” кими дцшдц. 17 Африка мцстямлякяси, о ъцмлядян Британийанын Африкадакы ири мцлкляри олан Ниэерийа вя Сомалиленд мцстягиллик ялдя етди. Сомалиленд Италийанын идаряси алтында олан Сомалинин бир щиссяси иля бирляшяряк Сомали Респ.-ны йаратды. Мцстямлякя системинин даьылмасынын сонракы мцщцм мярщяляляри: 1961 ил – Сйерра-Леоне, Кцвейт, Танганика; 1962 ил – Йамайка, Тринидад вя Тобаго, Уганда; 1963 ил – Зянзибар (1964 илдя, Танганика иля бирляшяряк Танзанийа Респ.-ны йаратды), Кенийа; 1964 ил – Нйасаленд (Малави Респ. олду), Шимали Родезийа (Замбийа Респ. олду), Малта; 1965 ил – Гамбийа, Малдив а-ры; 1966 ил – Британийа Гвианасы (Гайана Респ. олду), Басутоленд (Лесото), Бечуаналенд (Ботсвана Респ. олду), Барбадос; 1967 ил – Ядян (Йямян); 1968 ил – Маврики, Свазиленд; 1970 ил – Тонга, Фиъи; 1980 ил – Ъянуби Родезийа (Зимбабве); 1990 ил – Намибийа. 1997 илдя Щонконг Чинин бир щиссяси олду. 1961 илдя Ъянуби Африка Иттифагы юзцнц Ъянуби Африка Респ. елан етди вя Бирлийин тяркибиндян чыхды, лакин апартщейд режиминин ляьвиндян (1994) сонра йенидян онун тяркибиня гябул олунду. Лакин Б.и.-нын сцгуту иля онун щиссяляри арасында онилликляр ярзиндя формалашмыш сых игтисади, сийаси вя мядяни ялагяляр тамамиля кясилмяди. Британийа Миллятляр Бирлийинин юзц ясаслы дяйишикликляря мяруз галды. Щиндистан, Пакистан вя Сейлонун (1972 илдян Шри-Ланка) мцстягиллийинин елан едилмясиндян вя онларын Британийа Миллятляр Бирлийиня дахил олмасындан (1948) сонра бу бирлик тякъя метрополийа вя “кющня” доминионларын дейил, Б.и. щцдудларында мейдана эялян бцтцн дювлятлярин тяшкилаты олду. “Британийа Миллятляр Бирлийи” адындан “Британийа” сюзц эютцрцлдц, сонралар ися ону “Бирлик” адландырмаьа башладылар. 21 ясрин яввялляриндя Бирлийин 53 цзвц вар иди: Авропада –2, Америкада – 13, Асийада – 9, Африкада – 18, Австралийа вя Океанийада – 11. Щеч вахт Британийа империйасыа дахил олмайан Мозамбик дя Бирлийя гябул едилди. 20 ясрин сонлары – 21 ясрин яввялляриндя Б.Британийада Б.и.-нын тарихиня, о ъцмлядян империйа халглары мядяниййятляринин гаршылыглы тясири мясяляляриня, мцстямлякя системинин даьылмасынын мцхтялиф аспектляриня вя империйанын Бирлийя чеврилмясиня даир фундаментал тядгигатлар дяръ олунмушдур. “Империйанын сцгутуна даир Британийа сянядляри” чохъилдлик няшри цзря узунмцддятли лайищя ишляниб щазырланмыш вя щяйата кечирилир.