Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BANTULAR

    БÁНТУЛАР (а-ба-нту – “адамлар”) – Тропик Африкада банту дилляриндя данышан халглар групу. Цмуми сайлары тягр. 300 млн. няфярдир (2004). Шимал ен даирясиндян 6° ъ.-да (Б.-ын Африкасы адландырылан ярази) йашайырлар вя Екваториал, Ъянуби вя Шярги Африканын тарихи-етнографик вил.- ляринин ясас ящалисини тяшкил едирляр (бах Африка). Б.-ын яксяриййяти Бюйцк зянъи ир- гиня мянсубдурлар. Дилляри Конго-Кордофан аилясинин Ниэер-Конго групунун Бенуе-Конго йарымгрупуна аиддир. Диндарлары мцсялман вя христианлардыр. Яняняви етигадларыны сахлайанлар да вар.
    Б. Екваториал Африканын Екваториал Гвинейасында, Габонда, Конго Халг Респ.-нда, МАР-ын ъ.-г. яразиляриндя, Камерунун г. вя ъ. районларында, щям- чинин Конго Демократик Респ., Ангола вя Замбийанын бюйцк щиссясиндя мяскунлашмышлар; ян ири груплары: дуалалар, бубеляр (фернандлар), фанглар (фанэиляр, пангвеляр), текеляр (батекеляр), нгалалар (бангалалар), монголар, тетелалар (батетелалар), кубалар (бакубалар), лубалар (балубалар), лундалар (балундалар), конголар (баконголар), амбундулар (бамбундулар), овимбундулар (мбундулар), чоквеляр (вачоквеляр), луеналар (валуеналар), лозиляр (балозиляр), тонгалар (батонгалар), бембалар (бавембалар).
    Ъянуби Африканын ясас щиссясиндя (Анголанын ъ.-у, Намибийанын шм.-ы, ЪАР-ын ъ.-у, мяркязи, ш.-и вя шм.-ш.-и, Свазиленд, Лесото, Зимбабве, Ботсвананын ъ.-у вя ш.-и, Мозамбикин ъ.-у вя мяркязи районлары) бантудилли халглар: зулулар (амазулулар, зулуслар), косалар (амакосалар, кафрлар), свазиляр (амасвазиляр), ндебелеляр (амандебелеляр), матабелеляр, тсваналар (сваналар, бечуанлар), сутолар (басутолар), педиляр (бапедиляр), тсонгалар (батсонгалар), вендалар (бавендалар), шоналар (машоналар), эереролар (оваэереролар), овамболар вя б.-лары мяскунлашмышлар.
    Шярги Африканын (Уганданын г.-и вя ъ.-у, Кенийа вя Танзанийанын бюйцк щиссяси, Сомалинин ъ.-у, Комор а.-ры, Руанда, Бурунди, Замбийанын вя Конго Демократик Респ.-нын ш.-и) ян ири бантудилли халглары кикуййулар, мерулар, камбалар (акамбалар), лущйалар/луййалар (балущйалар/балуййалар), руандалар (банйаруандалар), рундиляр (барундиляр), гандалар (багандалар), согалар (басогалар), нйоролар (банйоролар), эишулар/эисулар (баэисулар), чигалар/кигалар (бачигалар/бакигалар), нйанколеляр (банйанколеляр/банйан-кореляр), гусииляр (бакисииляр), ъаггалар/ чаггалар (вачаггалар), нйамвезиляр (ванйамвезиляр), сукумалар (васукумалар), шамбалалар (васамбалалар), зарамолар (вазарамолар), гоголар (вагоголар), щещеляр (ващещеляр), беналар (вабеналар), кингалар (вакингалар), фипалар (вафипалар), йаолар (вайаолар), макуалар (вамакуалар), малавиляр (маравиляр, нйанъалар), маконделяр, нгониляр (ангониляр) вя суащилилярдир (васуащилиляр); сонунъуларын данышдыьы кисуащили дили Тропик Африкада цмумданышыг дилидир (тягр. 70 млн. няфяр истифадя едир).
    Б.-ын бцтцн етнонимляри инсанларын хцсуси зцмря эюстяриъилярини билдирян ба-, ва- (ова-), ма- (ама-) юншякилчиляри васитясиля йараныр, ейни заманда лингвонимляр цчцн ки-, чи-, лу-, ру-, и-, иси-, се-, топонимляр вя политономлар цчцн ися у-, бу-, бо, ле- ло- катив юншякилчиляри истифадя олунур (мяс.; багандалар – лугандалар – Буганда; басутолар – сесутолар – Лесото). Елми вя сораг ядябиййатда префикслярин гейд олунмамасы етнос, дил вя юлкя адларынын цст-цстя дцшмясиня эятириб чыхарыр.
    Банту дилляриндя данышан халглар мяншяйиня вя мядяниййятиня эюря ващид бир груп тяшкил етмирляр. Бу халглардан бязиляри еркян сийаси гурумлар йаратмышлар: нйороларда Китара, шоналарда Мономотапа, Суащили шящяр-дювлятляри (Килва, Пате, Момбаса, Ламу, Малинди, Софала вя с.) вя Зянзибар султанлыьы; конголарда Конго, гандаларда Буганда, руандаларда Руанда, лундаларда Лунда вя с. Лакин Б.-ын яксяриййяти мцстямлякяйягядярки дюврдя ибтидаи ъямиййятин даьылмасынын мцхтялиф мярщяляляриндя олмушлар. Ясас истещсалат вя сосиал юзяйи якинчи иъма, щакимиййятин гурулушунун ясас формасы – тайфа-иъма бирлийи вя тайфа иттифагы галмагда иди.
    Дилчилик вя археоложи мялуматлар мцасир Б.-ын е.я. 1-ъи минилликдя дямирля таныш олан яъдадларынын еркян якинчиляр олдуьуну ещтимал етмяйя ясас верир. Он- лар индики Камерун яразисиндян ъянуба – тропик мешяляр зонасына вя бу зонаны доланараг ъянуб-шяргя ирялилямяйя башламышлар. Миграсийа заманы Б. йерли ящалини – овчулары вя йыьыъылары (мешя зонасында пигмейляр, Шярги вя Ъянуб-Шярги Африка саванналарында мцасир койсан халгларынын яъдадлары) сыхышдырыр вя ассимилийасийа едирдиляр. Б. халглары, ясасян, рцтубятли тропик мешянин периферийасында йерляшян сейряк мешялик зонада мяскунлашараг бурада дямир металлурэийасы тясяррцфаты вя истещсалыны йаймышлар; Б. Конго чайы щювзясиндя мцстягил мис металлурэийа оъагларыны йаратмышлар. Б.-ын айры-айры групларынын миграсийасы 19 ясрин орталарынадяк давам етмишдир.
    Б.-ын яняняви мядяниййятляри Тропик Африка халглары цчцн сяъиййявидир. 19 ясрин сонларында Б. цчцн гырылыб йандырылмыш яразилярдя тоха якинчилийи сяъиййяви иди. Бир чох халгларда якинчи-малдар (сукумалар, тонгалар вя б.), йахуд, ясасян, малдар (сутолар, косалар вя б.) тясяррцфат мювъуд олмушдур. Мешя арычылыьы вя овчулуг фяалиййятляриндя мцщцм йер тутурду. Аьаъ вя сцмцкдян йцксяккейфиййятли мямулат щазырлайырдылар. Б.-ын йашайыш мяскянляри мцхтялиф планлы ири вя кичик кяндляр, яняняви йашайыш ев типи ися, ясасян, эилля суванмыш щюрмя диварлары олан даиряви евлярдир.
    Б.-ын яняняви эейими бел сарьысы, йахуд дяридян вя йа отдан щюрцлмцш юнлцкдцр. 19 ясрин сонларындан авропасайаьы эейим йайылмышдыр. Зянэин фолклорлары (етноэенетик рявайятляр, щейванлар щаггында наьыллар вя с.) вар. Мцасир дювлятлярин щцдудлары чярчивясиндя Б.-ын кичик групларынын даща ири бирликляря етник консолидасийасынын фяал просеси баш верир, ян чох инкишаф етмиш халгларда (мяс., кикуййуларда) миллят типли бирликлярин формалашмасы мцшащидя олунур.

    Банту гадынлары.


Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BANTULAR

    БÁНТУЛАР (а-ба-нту – “адамлар”) – Тропик Африкада банту дилляриндя данышан халглар групу. Цмуми сайлары тягр. 300 млн. няфярдир (2004). Шимал ен даирясиндян 6° ъ.-да (Б.-ын Африкасы адландырылан ярази) йашайырлар вя Екваториал, Ъянуби вя Шярги Африканын тарихи-етнографик вил.- ляринин ясас ящалисини тяшкил едирляр (бах Африка). Б.-ын яксяриййяти Бюйцк зянъи ир- гиня мянсубдурлар. Дилляри Конго-Кордофан аилясинин Ниэер-Конго групунун Бенуе-Конго йарымгрупуна аиддир. Диндарлары мцсялман вя христианлардыр. Яняняви етигадларыны сахлайанлар да вар.
    Б. Екваториал Африканын Екваториал Гвинейасында, Габонда, Конго Халг Респ.-нда, МАР-ын ъ.-г. яразиляриндя, Камерунун г. вя ъ. районларында, щям- чинин Конго Демократик Респ., Ангола вя Замбийанын бюйцк щиссясиндя мяскунлашмышлар; ян ири груплары: дуалалар, бубеляр (фернандлар), фанглар (фанэиляр, пангвеляр), текеляр (батекеляр), нгалалар (бангалалар), монголар, тетелалар (батетелалар), кубалар (бакубалар), лубалар (балубалар), лундалар (балундалар), конголар (баконголар), амбундулар (бамбундулар), овимбундулар (мбундулар), чоквеляр (вачоквеляр), луеналар (валуеналар), лозиляр (балозиляр), тонгалар (батонгалар), бембалар (бавембалар).
    Ъянуби Африканын ясас щиссясиндя (Анголанын ъ.-у, Намибийанын шм.-ы, ЪАР-ын ъ.-у, мяркязи, ш.-и вя шм.-ш.-и, Свазиленд, Лесото, Зимбабве, Ботсвананын ъ.-у вя ш.-и, Мозамбикин ъ.-у вя мяркязи районлары) бантудилли халглар: зулулар (амазулулар, зулуслар), косалар (амакосалар, кафрлар), свазиляр (амасвазиляр), ндебелеляр (амандебелеляр), матабелеляр, тсваналар (сваналар, бечуанлар), сутолар (басутолар), педиляр (бапедиляр), тсонгалар (батсонгалар), вендалар (бавендалар), шоналар (машоналар), эереролар (оваэереролар), овамболар вя б.-лары мяскунлашмышлар.
    Шярги Африканын (Уганданын г.-и вя ъ.-у, Кенийа вя Танзанийанын бюйцк щиссяси, Сомалинин ъ.-у, Комор а.-ры, Руанда, Бурунди, Замбийанын вя Конго Демократик Респ.-нын ш.-и) ян ири бантудилли халглары кикуййулар, мерулар, камбалар (акамбалар), лущйалар/луййалар (балущйалар/балуййалар), руандалар (банйаруандалар), рундиляр (барундиляр), гандалар (багандалар), согалар (басогалар), нйоролар (банйоролар), эишулар/эисулар (баэисулар), чигалар/кигалар (бачигалар/бакигалар), нйанколеляр (банйанколеляр/банйан-кореляр), гусииляр (бакисииляр), ъаггалар/ чаггалар (вачаггалар), нйамвезиляр (ванйамвезиляр), сукумалар (васукумалар), шамбалалар (васамбалалар), зарамолар (вазарамолар), гоголар (вагоголар), щещеляр (ващещеляр), беналар (вабеналар), кингалар (вакингалар), фипалар (вафипалар), йаолар (вайаолар), макуалар (вамакуалар), малавиляр (маравиляр, нйанъалар), маконделяр, нгониляр (ангониляр) вя суащилилярдир (васуащилиляр); сонунъуларын данышдыьы кисуащили дили Тропик Африкада цмумданышыг дилидир (тягр. 70 млн. няфяр истифадя едир).
    Б.-ын бцтцн етнонимляри инсанларын хцсуси зцмря эюстяриъилярини билдирян ба-, ва- (ова-), ма- (ама-) юншякилчиляри васитясиля йараныр, ейни заманда лингвонимляр цчцн ки-, чи-, лу-, ру-, и-, иси-, се-, топонимляр вя политономлар цчцн ися у-, бу-, бо, ле- ло- катив юншякилчиляри истифадя олунур (мяс.; багандалар – лугандалар – Буганда; басутолар – сесутолар – Лесото). Елми вя сораг ядябиййатда префикслярин гейд олунмамасы етнос, дил вя юлкя адларынын цст-цстя дцшмясиня эятириб чыхарыр.
    Банту дилляриндя данышан халглар мяншяйиня вя мядяниййятиня эюря ващид бир груп тяшкил етмирляр. Бу халглардан бязиляри еркян сийаси гурумлар йаратмышлар: нйороларда Китара, шоналарда Мономотапа, Суащили шящяр-дювлятляри (Килва, Пате, Момбаса, Ламу, Малинди, Софала вя с.) вя Зянзибар султанлыьы; конголарда Конго, гандаларда Буганда, руандаларда Руанда, лундаларда Лунда вя с. Лакин Б.-ын яксяриййяти мцстямлякяйягядярки дюврдя ибтидаи ъямиййятин даьылмасынын мцхтялиф мярщяляляриндя олмушлар. Ясас истещсалат вя сосиал юзяйи якинчи иъма, щакимиййятин гурулушунун ясас формасы – тайфа-иъма бирлийи вя тайфа иттифагы галмагда иди.
    Дилчилик вя археоложи мялуматлар мцасир Б.-ын е.я. 1-ъи минилликдя дямирля таныш олан яъдадларынын еркян якинчиляр олдуьуну ещтимал етмяйя ясас верир. Он- лар индики Камерун яразисиндян ъянуба – тропик мешяляр зонасына вя бу зонаны доланараг ъянуб-шяргя ирялилямяйя башламышлар. Миграсийа заманы Б. йерли ящалини – овчулары вя йыьыъылары (мешя зонасында пигмейляр, Шярги вя Ъянуб-Шярги Африка саванналарында мцасир койсан халгларынын яъдадлары) сыхышдырыр вя ассимилийасийа едирдиляр. Б. халглары, ясасян, рцтубятли тропик мешянин периферийасында йерляшян сейряк мешялик зонада мяскунлашараг бурада дямир металлурэийасы тясяррцфаты вя истещсалыны йаймышлар; Б. Конго чайы щювзясиндя мцстягил мис металлурэийа оъагларыны йаратмышлар. Б.-ын айры-айры групларынын миграсийасы 19 ясрин орталарынадяк давам етмишдир.
    Б.-ын яняняви мядяниййятляри Тропик Африка халглары цчцн сяъиййявидир. 19 ясрин сонларында Б. цчцн гырылыб йандырылмыш яразилярдя тоха якинчилийи сяъиййяви иди. Бир чох халгларда якинчи-малдар (сукумалар, тонгалар вя б.), йахуд, ясасян, малдар (сутолар, косалар вя б.) тясяррцфат мювъуд олмушдур. Мешя арычылыьы вя овчулуг фяалиййятляриндя мцщцм йер тутурду. Аьаъ вя сцмцкдян йцксяккейфиййятли мямулат щазырлайырдылар. Б.-ын йашайыш мяскянляри мцхтялиф планлы ири вя кичик кяндляр, яняняви йашайыш ев типи ися, ясасян, эилля суванмыш щюрмя диварлары олан даиряви евлярдир.
    Б.-ын яняняви эейими бел сарьысы, йахуд дяридян вя йа отдан щюрцлмцш юнлцкдцр. 19 ясрин сонларындан авропасайаьы эейим йайылмышдыр. Зянэин фолклорлары (етноэенетик рявайятляр, щейванлар щаггында наьыллар вя с.) вар. Мцасир дювлятлярин щцдудлары чярчивясиндя Б.-ын кичик групларынын даща ири бирликляря етник консолидасийасынын фяал просеси баш верир, ян чох инкишаф етмиш халгларда (мяс., кикуййуларда) миллят типли бирликлярин формалашмасы мцшащидя олунур.

    Банту гадынлары.


    BANTULAR

    БÁНТУЛАР (а-ба-нту – “адамлар”) – Тропик Африкада банту дилляриндя данышан халглар групу. Цмуми сайлары тягр. 300 млн. няфярдир (2004). Шимал ен даирясиндян 6° ъ.-да (Б.-ын Африкасы адландырылан ярази) йашайырлар вя Екваториал, Ъянуби вя Шярги Африканын тарихи-етнографик вил.- ляринин ясас ящалисини тяшкил едирляр (бах Африка). Б.-ын яксяриййяти Бюйцк зянъи ир- гиня мянсубдурлар. Дилляри Конго-Кордофан аилясинин Ниэер-Конго групунун Бенуе-Конго йарымгрупуна аиддир. Диндарлары мцсялман вя христианлардыр. Яняняви етигадларыны сахлайанлар да вар.
    Б. Екваториал Африканын Екваториал Гвинейасында, Габонда, Конго Халг Респ.-нда, МАР-ын ъ.-г. яразиляриндя, Камерунун г. вя ъ. районларында, щям- чинин Конго Демократик Респ., Ангола вя Замбийанын бюйцк щиссясиндя мяскунлашмышлар; ян ири груплары: дуалалар, бубеляр (фернандлар), фанглар (фанэиляр, пангвеляр), текеляр (батекеляр), нгалалар (бангалалар), монголар, тетелалар (батетелалар), кубалар (бакубалар), лубалар (балубалар), лундалар (балундалар), конголар (баконголар), амбундулар (бамбундулар), овимбундулар (мбундулар), чоквеляр (вачоквеляр), луеналар (валуеналар), лозиляр (балозиляр), тонгалар (батонгалар), бембалар (бавембалар).
    Ъянуби Африканын ясас щиссясиндя (Анголанын ъ.-у, Намибийанын шм.-ы, ЪАР-ын ъ.-у, мяркязи, ш.-и вя шм.-ш.-и, Свазиленд, Лесото, Зимбабве, Ботсвананын ъ.-у вя ш.-и, Мозамбикин ъ.-у вя мяркязи районлары) бантудилли халглар: зулулар (амазулулар, зулуслар), косалар (амакосалар, кафрлар), свазиляр (амасвазиляр), ндебелеляр (амандебелеляр), матабелеляр, тсваналар (сваналар, бечуанлар), сутолар (басутолар), педиляр (бапедиляр), тсонгалар (батсонгалар), вендалар (бавендалар), шоналар (машоналар), эереролар (оваэереролар), овамболар вя б.-лары мяскунлашмышлар.
    Шярги Африканын (Уганданын г.-и вя ъ.-у, Кенийа вя Танзанийанын бюйцк щиссяси, Сомалинин ъ.-у, Комор а.-ры, Руанда, Бурунди, Замбийанын вя Конго Демократик Респ.-нын ш.-и) ян ири бантудилли халглары кикуййулар, мерулар, камбалар (акамбалар), лущйалар/луййалар (балущйалар/балуййалар), руандалар (банйаруандалар), рундиляр (барундиляр), гандалар (багандалар), согалар (басогалар), нйоролар (банйоролар), эишулар/эисулар (баэисулар), чигалар/кигалар (бачигалар/бакигалар), нйанколеляр (банйанколеляр/банйан-кореляр), гусииляр (бакисииляр), ъаггалар/ чаггалар (вачаггалар), нйамвезиляр (ванйамвезиляр), сукумалар (васукумалар), шамбалалар (васамбалалар), зарамолар (вазарамолар), гоголар (вагоголар), щещеляр (ващещеляр), беналар (вабеналар), кингалар (вакингалар), фипалар (вафипалар), йаолар (вайаолар), макуалар (вамакуалар), малавиляр (маравиляр, нйанъалар), маконделяр, нгониляр (ангониляр) вя суащилилярдир (васуащилиляр); сонунъуларын данышдыьы кисуащили дили Тропик Африкада цмумданышыг дилидир (тягр. 70 млн. няфяр истифадя едир).
    Б.-ын бцтцн етнонимляри инсанларын хцсуси зцмря эюстяриъилярини билдирян ба-, ва- (ова-), ма- (ама-) юншякилчиляри васитясиля йараныр, ейни заманда лингвонимляр цчцн ки-, чи-, лу-, ру-, и-, иси-, се-, топонимляр вя политономлар цчцн ися у-, бу-, бо, ле- ло- катив юншякилчиляри истифадя олунур (мяс.; багандалар – лугандалар – Буганда; басутолар – сесутолар – Лесото). Елми вя сораг ядябиййатда префикслярин гейд олунмамасы етнос, дил вя юлкя адларынын цст-цстя дцшмясиня эятириб чыхарыр.
    Банту дилляриндя данышан халглар мяншяйиня вя мядяниййятиня эюря ващид бир груп тяшкил етмирляр. Бу халглардан бязиляри еркян сийаси гурумлар йаратмышлар: нйороларда Китара, шоналарда Мономотапа, Суащили шящяр-дювлятляри (Килва, Пате, Момбаса, Ламу, Малинди, Софала вя с.) вя Зянзибар султанлыьы; конголарда Конго, гандаларда Буганда, руандаларда Руанда, лундаларда Лунда вя с. Лакин Б.-ын яксяриййяти мцстямлякяйягядярки дюврдя ибтидаи ъямиййятин даьылмасынын мцхтялиф мярщяляляриндя олмушлар. Ясас истещсалат вя сосиал юзяйи якинчи иъма, щакимиййятин гурулушунун ясас формасы – тайфа-иъма бирлийи вя тайфа иттифагы галмагда иди.
    Дилчилик вя археоложи мялуматлар мцасир Б.-ын е.я. 1-ъи минилликдя дямирля таныш олан яъдадларынын еркян якинчиляр олдуьуну ещтимал етмяйя ясас верир. Он- лар индики Камерун яразисиндян ъянуба – тропик мешяляр зонасына вя бу зонаны доланараг ъянуб-шяргя ирялилямяйя башламышлар. Миграсийа заманы Б. йерли ящалини – овчулары вя йыьыъылары (мешя зонасында пигмейляр, Шярги вя Ъянуб-Шярги Африка саванналарында мцасир койсан халгларынын яъдадлары) сыхышдырыр вя ассимилийасийа едирдиляр. Б. халглары, ясасян, рцтубятли тропик мешянин периферийасында йерляшян сейряк мешялик зонада мяскунлашараг бурада дямир металлурэийасы тясяррцфаты вя истещсалыны йаймышлар; Б. Конго чайы щювзясиндя мцстягил мис металлурэийа оъагларыны йаратмышлар. Б.-ын айры-айры групларынын миграсийасы 19 ясрин орталарынадяк давам етмишдир.
    Б.-ын яняняви мядяниййятляри Тропик Африка халглары цчцн сяъиййявидир. 19 ясрин сонларында Б. цчцн гырылыб йандырылмыш яразилярдя тоха якинчилийи сяъиййяви иди. Бир чох халгларда якинчи-малдар (сукумалар, тонгалар вя б.), йахуд, ясасян, малдар (сутолар, косалар вя б.) тясяррцфат мювъуд олмушдур. Мешя арычылыьы вя овчулуг фяалиййятляриндя мцщцм йер тутурду. Аьаъ вя сцмцкдян йцксяккейфиййятли мямулат щазырлайырдылар. Б.-ын йашайыш мяскянляри мцхтялиф планлы ири вя кичик кяндляр, яняняви йашайыш ев типи ися, ясасян, эилля суванмыш щюрмя диварлары олан даиряви евлярдир.
    Б.-ын яняняви эейими бел сарьысы, йахуд дяридян вя йа отдан щюрцлмцш юнлцкдцр. 19 ясрин сонларындан авропасайаьы эейим йайылмышдыр. Зянэин фолклорлары (етноэенетик рявайятляр, щейванлар щаггында наьыллар вя с.) вар. Мцасир дювлятлярин щцдудлары чярчивясиндя Б.-ын кичик групларынын даща ири бирликляря етник консолидасийасынын фяал просеси баш верир, ян чох инкишаф етмиш халгларда (мяс., кикуййуларда) миллят типли бирликлярин формалашмасы мцшащидя олунур.

    Банту гадынлары.