Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    AVROPA

    АВРÓПА (йун. Εύρώπη, Ашшур дилиндя “ереб”, йахуд “ириб” – гярб) – Шимал йарымкцрясиндя гитя, Аврасийа материкинин г. щиссяси.

     Цмуми мялумат

    Сащ. 10,2 млн. км2. Ящ. 583,2 млн. (2005, Русийасыз). Уъгар нюгтяляри: шм.-да Нордкин бурну (71°8′ шм. е), ъ.-да Марроки бурну (36° шм.е.), г.-дя Рока бурну (9°34′ г.у.), ш.-дя Гцтб Уралынын ш. ятякляри (67°20′ ш.у.). А.-нын Асийа гитяси иля сярщяди шяртидир вя яняняви олараг ашаьыдакы кими гябул олунур: Урал д-рынын баш суайырыъысы вя йа ш. ятякляри, Урал чайынын дяряси, Хязяр дянизи, Кума-Маныч чюкяклийи вя Керч боьазы (бязян Бюйцк Гафгазын ох щиссяси), Азов, Гара вя Мярмяря дянизляри, Босфор вя Дарданел боьазлары. Африкадан Ъябялцттариг вя Тунис боьазлары иля айрылыр. Г.-дя Атлантика, шм.-да Шимал Бузлу океаны иля ящатя олунмушдур. Сащил хяттинин парчаланма дяряъясиня эюря А. гитяляр арасында биринъидир. Сащ.-нин 1/4-и йарымадаларын пайына дцшцр. Ян бюйцк й-а-лары: шм.-да Скандинавийа, Йутландийа,  Кола,  Канин, г.-дя Бретан, ъ.-да Пиреней, Апеннин, Балкан, Крым.  А.-йа  цмуми  сащ. тягр. 730 мин км2 олан чохлу сайда ада вя архипелаг мяхсусдур: Атлантика океанында Исландийа, Фарер вя Британийа адалары, Аралыг дянизиндя Сиъилийа, Сардинийа, Корсика, Крит, Балеар, Иони адалары вя с., Шимал Бузлу океанында Шпитсберэен, Франс Иосиф Торпаьы вя Новайа Землйа архипелаглары.

    Гитя яразиси ашаьыдакы бюйцк физикиъоьрафи реэионлара айрылыр: Шярги А. (Шярги Авропа дцзянлийи, Урал, Крым д-ры); Исландийа; Шимали А. (Фенноскандийа); Орта А. (Британийа а-ры, Орта Авропа дцзянлийи, Мяркязи Авропа ортадаьлыьы, Алп-Карпат даьлыг юлкяси); Ъянуби А., йахуд А.-нын Аралыг дянизи сащилбойу яразиси (Пиреней, Апеннин вя Балкан йарымадалары). А. яразисиндя Арктика, субарктика, мцлайим вя субтропик ъоьрафи гуршаглар ардыъыл олараг бир-бирини явяз едир. Щямин гуршаглар дахилиндя щумид вя екстращумид сектор зоналары аномал шякилдя эениш инкишаф етмишдир.

    Тябият

    Релйеф. А. орта йцксяклийиня (тягр. 300 м) эюря, Австралийа истисна олмагла, бцтцн гитялярдян эеридя галыр. Яразисинин 60%-я гядяри 200 м-ядяк щцнд.-дя йерляшир. Релйефиндя дцзянликлярин цстцнлцк тяшкил етмяси бурада платформа структурларынын эениш яразиляри тутмасы иля ялагядардыр. Шярги А. вя Орта А.-нын шм.-ы, ясасян, лайлы (структур) дцзянликлярдян ибарятдир. Шярги А. яразисинин бюйцк щиссясини эениш Шярги Авропа дцзянлийи тутур. Дцзянлийин релйефи цчцн структур йцксякликлярля (Тиман тяпялийи, Шимал Уваллары, Йухары Кама, Бугулма-Белебей, Орта Русийа, Волгабойу, Подол вя с.) щцнд. 100–150 м олан аккумулйатив овалыгларын (Азовйаны, Гара дянизйаны, Печора, Хязярйаны вя с.) нювбяляшмяси сяъиййявидир. Ъ.-ш.-дя овалыгларын йцксяклийи океан сявиййясиндян ашаьы дцшцр (Хязярйаны  овалыгда  –27  м-ядяк)  вя  г.-дя онларын давамыны дяряли-тяпяли вя дальалы релйефя малик Орта Авропа дцзянлийи тяшкил едир. Фенноскандийанын ш. вя мяркязи щиссяляриндя щцнд. 300–500 м олан кцрсцлц денудасийа дцзянликляри вя йцксякликляри (Норланд, Смоланд, Суоменселкйа, Маанселкйа  вя  с.) вя  щцнд.  1200 м-ядяк олан гаймалы даьлар (Хибин д-ры) цстцнлцк тяшкил едир.

    А.-нын шм.-ында Плейстосен бузлашмасы сащяляриндя дцзянликлярин вя йцксякликлярин сятщи морен тиряляри, озлар, камалар, эюл чухурлары вя с. иля мцряккябляшмишдир. Кола й-а-нын вя Шярги Авропа дцзянлийинин шм.-ш. щиссясиндя, чохиллик донушлуг сцхурларынын йайылдыьы сащялярдя донушлуг релйеф формалары инкишаф етмишдир.

    Дцзянликляр шм.-г.-дян, ш.-дян вя ъ.дан даь системляри иля ящатя олунмушдур. А.-нын шм.-г.-индя Каледон гырышыглыг структурлары цзяриндя гырышыглы-гаймалы вя гаймалы Скандинавийа даьлары йцксялир. Макс. щцнд. 2469  м  (Галхйопигэен д.) олан массивляр (Йутунщеймен, Йустедалсбреен, Телемарк вя с.) фйордларла кясилмиш сылдырым гярб йамаъларына вя Ботник кюрфязиня доьру пиллялярля алчалан маили шярг йамаъларына маликдир. Бюйцк Британийа а.-нын шм.-ында щцнд. 1343 м-ядяк (Бен-Невис д.) олан Шимали Шотландийа йайласы вя Ъянуби Шотландийа йцксяклийи охшар релйефлидир.

    Орта Авропа дцзянлийиндян ъ.-да релйеф Мяркязи Авропа гаймалы-гырышыглы ортадаьлыьы (Рейн Шистли д-ры, Воэез д-ры, Шварсвалд,  Щарс,  Судет   д-ры,   Шумава вя с.) иля тямсил олунмушдур. Епищерсин платформасы юзцлцнцн чыхынтыларына уйьун эялян даь массивляри пенепленляшмиш, йахуд эцнбязяохшар зирвяляря вя фай шякилли сылдырым йамаълара маликдир. Мяркязи Авропа ортадаьлыьынын г. вя ъ.-г. давамыны Нормандийа йцксяклийи вя Мяркязи массив тяшкил едир. Б. Британийа а.-нда Пеннин вя Кембри д-ры, Пиреней й-а-нда ися Мяркязи Кордилйер вя Иберийа д-ры охшар релйефлидир. Даьларын арасында куест релйефя малик денудасийа дцзянликляри (Парис, Лондон, ШвабийаФранконийа, Тцринэийа щювзяляри) вя платолар (Кющня Кастилийа, Йени Кастилийа) йерляшир.

                                    Барселона йахынлыьында Мосарат даьы. Испанийа.

     А.-нын ш. кянарында Щерсин гырышыглыьы структурлары цзяриндя формалашмыш, субмеридионал силсиляляр вя узунуна чай дяряляри системиндян ибарят гаймалы-гырышыглы Урал д-ры (щцнд. 1895 м-ядяк, Народнайа д.) йерляшир. Гцтб Уралы, Гцтбйаны Урал, Шимали Урал, Орта Урал вя Ъянуби Урала бюлцнян даь системинин шм. щиссясиндя мцасир Алп типли релйеф формалары инкишаф етмишдир.

    А.-нын ъ. вя ъ.-ш. щиссяляриндя Алп гырышыглыьы структурлары цзяриндя формалашмыш гырышыглы вя гаймалы-гырышыглы ъаван йцксякдаьлыг вя ортадаьлыг цстцнлцк тяшкил едир. Даь  системинин  мяркязиндяки Алп д-рындан (щцнд. 4807 м-ядяк, Монблан д.) мцхтялиф истигамятляря силсиляляр айрылыр: шм.-г.-дя Йура д-ры, ш.-дя гювсвары яйилмиш Карпат д-ры вя Стара-Планина д-ры, ъ.-ш.-дя Динар йайласы, ъ.-да Апеннин д-ры. Пиреней д-ры, Яндялис д-ры, Крым д-ры да Алп йашлы даь системляриня мяхсусдур. Йцксякдаьлыг яразиляр цчцн Алп типли релйеф формалары сяъиййявидир; бурада карст инкишаф етмишдир. Ъянуби А.-да щямчинин чохлу сайда гаймалы вя гырышыглы-гаймалы даьлар вя йастыдаьлыглар мювъуддур (Родоп д-ры, Македонийанын даьлары, Калабри Апеннин д-ры вя с.). Юндаьлыг вя даьарасы чюкяклярдя Орта Дунай вя Ашаьы Дунай овалыглары, Падан дцзянлийи, Яндялис овалыьы вя с. эениш аккумулйасийа-денудасийа вя аккумулйасийа дцзянликляри формалашмышдыр.

    Эеоложи гурулуш. А.-нын гядим юзцлц мцхтялифйашлы гырышыглыгларын вя ъаван платформаларын ящатя етдийи Шярги Авропа платформасындан ибарятдир. Шярги Авропа платформасы г.-дя тягр. 1 млрд. ил яввял Гренвил тектоэенез епохасында гисмян йениляшмиш (Шимали Норвеч зонасы) Архей–Еркян Протерозой йашлы кристаллик бцнювряйя (йашы 3,9–1,6 млрд. ил) маликдир. Блок гурулушлу юзцл Балтика галханында вя Украйна галханында сятщя чыхыр. Рус плитяси адланан галан сащялярдя юзцл Рифей-Фанерозой платформа чехолу иля юртцлцдцр вя антеклизлярин (Беларус, Воронеж, Волга-Урал) таь  щиссяляриндя 0–2 км-дян синеклизлярин (Москва,  Мезен,  Украйна  вя  с.)  мяркязи  щиссяляриндя 3–5 км-ядяк дяринликдя йатыр. Бязи тядгигатчылар платформанын ъ.-ш. щиссясиндя Хязярйаны синеклизин бцнюврясиндя Сон Протерозой йашлы Ъянуби Хязярйаны ороэен вя океан типли Йер габыьына  малик Палеозой йашлы гювсархасы щювзя айырырлар. Шярги Авропа платформасынын шм.ш. сярщяди бойунъа тюрямяляри Рыбачы вя Канин й-а-ларында, Тиман тяпялийиндя сятщя чыхан Байкал йашлы Ъянуби БаренсТиман гырышыглыг системи узаныр. Ондан шм.-да йерляшян ъаван Баренс-Печора платформасы Фанерозой чюкцнтц  чехолу иля юртцлмцш Байкал йашлы гырышыг юзцля маликдир. Ш.-дя Шярги Авропа вя БаренсПечора платформалары Уралгабаьы юн чюкяйи (Сон Палеозойун моласс щювзяси) васитясиля Уралын Щерсин йашлы, Пай-Хойун вя Новайа  Землйанын Еркян  Мезозой йашлы гырышыг структурлары иля сярщядлянир. А. яразисиндя Уралын платформа бцнювряси цзяриндя онун г. йамаъынын мегазонасы йерляшир. Шярги Авропа платформасыны ъ.-да Сон Палеозой йашлы Донетск-Хязяр гырышыглыг зонасы вя Щерсин гырышыглыг бцнювряли ъаван Скиф платформасы ящатя едир; ъ.-г.-дя о, ПалеозойМезозой йашлы Добруъа гырышыглыг системи иля щцдудланыр. Бу гырышыглыг системиндян г.-дя Сон  Протерозой бцнювряли ъаван Мюз платформасы йерляшир. Шм.-г.-дя Скандинавийа каледонидляри Шярги Авропа платформасынын цзярини юртцр вя бу, шм.-а – Шпитсберэен архипелагына вя ъ.-ш.-я – Б. Британийа вя Ирландийа а-рынын шм.-ына доьру давам едир. Платформа иля каледонидлярин сярщяди ъ.-ш. истигамятиндя узанан  вя  Тейсейр-Торнквист  адланан тектоник хятт бойу кечир. Британийа каледонидляри щцдудларында бцнювряси Сон Протерозой (Кадом) гырышыглы-метаморфик сцхур комплексиндян ибарят Мидленд массиви йерляшир. Бурада щямчинин континентал гырынты, гисмян дя вулканоэен сцхурларла долмуш тюрямя чюкякликляр вя рифт чюкякляри (Олд-Ред-Сандстон) мювъуддур. Б. Британийа а.-нын шм.-г. кянары вя Щебрид а-ры суалты Роколл платосунун сярщядинядяк давам едян Еркян Кембрийягядярки бцнювряйя малик Щебрид платформасына аид едилир.

    Авропа каледонидляриндян ъ.-да даща ъаван (Щерсин) консолидасийа тябии вилайяти йерляшир. Щерсинидляр золаьы Гярби А.-ны шм.-г.-дя Ирландийанын ъ. щиссясиндян вя ъ.-г.-дя Пиреней й-а-ндан кясиб кечяряк ш.-дя Одер чайынадяк узаныр вя Карпат д-рынын Алп структурлары алтында эюмцлцр. Щерсин комплекси, ясасян, ъаван Гярби Авропа платформасынын Мезо-Кайнозой чюкцнтц гаты иля юртцлмцшдцр. Онун сятщя чыхышлары Арморика, Мяркязи Франса, Воэез, Швартсвалд, Чехийа (Бощемийа) массивлярини ямяля эятирир. Комплексин сцхурлары щямчинин Арден д-рында, Рейн Шистли д-рында, Щарсда, Тцринэийа Мешясиндя, Филизли д-рда, Судет д-рында вя еляъя дя Пиреней й-а-нын г. вя мяркязи щиссяляриндя сятщя чыхыр. Гярби А.-нын мяркязи щиссясиндя ъ.-дан шм.а доьру цстяэялмяляр вя юртцклярля бирбириндян тяърид олунмуш, щямчинин гырышыглыг йашына эюря фярглянян 3 структур зона айырырлар: Молдануб, СаксонийаТцринэийа вя Ренощерсин. Сон Палеозойун моласс щювзяляри Щерсин гырышыглыьы сащясиндя юн чюкяклярля вя чохсайлы орта вя кичик юлчцлц даьарасы чюкяклярля тямсил олунмушдур. Гярби Авропа платформасы дахилиндя ян ири чюкцнтцтопланма щювзяляри Шимал дянизи – Орта Авропа, Инэилтяря-Парис вя Аквитанийадыр.

                  Вигнемал даь зирвяси. Пиреней даьлары (Франса).

    Авропа щерсинидляри ъ.-да 4 гырышыгюртцк гурулушлу шахяйя айрылан Алп-Щималай мцтящяррик гуршаьынын алпидляри иля юртцлцр. А. яразисиндя 1-ъи шахяйя Пиреней, Алп, Карпат, Балкан д-ры; 2-ъи шахяйя Даьлыг Крым; 3-ъц шахяйя Апеннин, Калабрийа (Апеннин й-а-нын  ъ.-у),  Шимали Сиъилийа, Яндялис д-ры (Кордилйер-Бетика) вя Балеар а-рынын структурлары; 4-ъц шахяйя Динар йайласы, Еллин д-ры, Еэей дянизинин вя Крит ада гювсцнцн ъ. структурлары аид едилир. Гырышыглы-юртцклц даьларын ятякляриндя юн чюкякляр (Пиренейюнц, Алпюнц, Карпатюнц вя с.), щямчинин рифт мяншяли ири даьарасы чюкякляр (мяс., Паннонийа) мювъуддур. Адриатик дянизиндя Сон Протерозой юзцллц Адриатик платформасыны айырырлар. Аралыг дянизинин г. щиссяси чюкякликляри (Ялъязаир чухуру, Тиррен дянизи) Кайнозойун океан типли, йахуд эярилмя нятиъясиндя хейли назикляшмиш континентал габыьа малик гювсархасы щювзяляридир; Аралыг дянизинин ш. щиссяси (Иони вя Левант чухурлары) Мезокайнозой океаны Тетисин реликт щювзясидир; Шярги вя Гярби Гара дяниз чюкякликляри Мезозойун гювсархасы щювзяляридир.

    А. цчцн мцхтялиф йашлы рифтляр сяъиййявидир. Рифей палеорифтляриня Шярги Авропа платформасында   Пачелма,   Кама-Белск вя с.; Палеозой палеорифтляриня щямин платформада Днепр-Донетск, Припйат, Осло вя с., еляъя дя Баренс-Печора платформасында Печора-Колва, Шярги вя Ъянуби Баренс палеорифляри аид едилир. Шимал дянизи щювзясинин бцнюврясиндя Мезозой палеорифти йерляшир. Кайнозойун икинъи йарысында Гярби Авропа рифт системи (Рейн вя Рона грабенляри) йаранмыш вя инкишаф етмякдя давам едир. Йалныз грабенляри дейил, щям дя Мяркязи Франса вя Чехийа (Бощемийа) массивлярини ящатя едян вулкан пцскцрмяляри дя бу заман баш вермишдир. А.-нын шм. вя г. ятрафларында, онун пассив кянарларынын шелф дянизляри эениш инкишаф етмишдир. Ъ.г. вя ъ.-ш. кянарларында шелф чох енсиздир. Ъ.-да гитянин фяал кянар сащяси мювъуддур; бурада Шярги Аралыг дянизинин субдуксийа зоналарында (Калабрийа, Еэей, Кипр) Тетис океанынын реликт габыьы А.нын алтына кечмякдя давам едир; Калабрийа вя Еэей субдуксийа зоналары цзяриндя вулканик гювсляр инкишаф едир. А.-нын мцасир эеодинамикасынын хцсусиййяти онун актив кянарларында вя континентдахили районларында (Гярби Авропа рифт системи) йцксяк сейсмикли зоналарын инкишаф етмясидир.

    Файдалы газынтылар. А. ъивя филизляри ещтийатына эюря дцнйада 1-ъи, манган филизляриня эюря ися 2-ъи йери тутур. Дямир, гурьушун, синк, эцмцш филизляринин дя хейли ещтийаты вардыр. А.-да нефтли-газлы щювзяляр, ясасян, платформалардадыр. Гярби А.-да нефт вя тябии йанар газ ещтийатынын чох щиссяси Мяркязи Авропа нефтли-газлы щювзясиндя (Шимал дянизи акваторийасы) вя еляъя дя Аквитанийа, Адриатик-Иони, Карпатюнц-Балкан нефтлигазлы щювзяляриндя вя Балтика нефтли вилайятиндя; Шярги А.-да Баренс-Шимали  Кара,  Волга-Урал,  Тиман-Печора, Хязярйаны нефтли-газлы яйалятляриндя, Днепр-Припйат газлы-нефтли яйалятляриндя ъямлянмишдир. Ян бюйцк нефт ещтийатына Норвеч вя Бюйцк Британийа маликдир; йанар газ ещтийатына эюря Норвеч, Нидерланд вя Бюйцк Британийа лидерлик едир. Яксяр даш кюмцр йатаглары А.-нын г. щиссясиндя Карбон йашлы чюкцнтцлярля ялагядардыр вя онларын ян бюйцк щювзяляри Бюйцк Британийа, Алманийа, Полша, Франса,  Испанийа, Чехийа, Болгарыстан вя Норвечдядир. Еосен-Плиосен йашлы гонур кюмцр вя лигнитлярин ири щювзя вя йатаглары Алманийа, Сербийа, Маъарыстан, Чехийа, Боснийа вя Щерсеговина, Йунаныстан, Румынийа вя Болгарыстанда мялумдур. Шярги А.-да кюмцр щювзяляри Русийа  вя  Украйнададыр.  А.-да   ян бюйцк даш кюмцр ещтийаты Бюйцк Британийа,  Алманийа,  Украйна  вя  Полша,  гонур кюмцр ещтийаты ися Алманийа, Сербийа, Украйна вя Полшада ъямлянмишдир.

    Галщйюпигэен даьы. Скандинавийа даьлары.

    Шярги Авропа платформасы юзцлцнцн кембрийягядярки йашылдаш гуршаглары иля ялагядар олан дямирли кварситин ири йатаглары Русийа вя Украйнада мялумдур. Магнетит йатаглары Балтика галханынын кембрийягядярки кристаллик сцхурларында Исвечдя, гяляви-ултраясаси интрузивлярдя ися Русийада вя Финландийададыр. Чюкмя дямир филизи йатаглары Франса, Белчика, Лцксембург вя Бюйцк Британийада дямирин ясас мянбяйидир. Шимали А. юлкяляриндя магматик мяншяли волфрамлы титан-магнетит йатаглары Норвеч, Финландийа вя Исвечдя ашкар едилмишдир. Полша, Албанийа,  Йунаныстан,  Сербийа  вя  Македонийада мцщцм кобалт ещтийатына малик дямирли-никел йатаглары латерит типли ашынма габыьы иля ялагядардыр. Украйнада илменитин илкин, галыг вя сяпинти йатаглары ашкар едилмишдир. Манган филизинин Олигосен чюкцнтцляри иля ялагядар ясас ещтийаты Украйнада,  хейли аз ещтийаты Болгарыстан, Маъарыстан, Румынийа, Йунаныстан,  Боснийа  вя   Щерсеговина вя с. юлкялярин йатагларында ъямлянмишдир.

    Гурьушун-синк филизи йатаглары А.-нын яксяр юлкяляриндя мялумдур; ян бюйцк ещтийата Испанийа, Полша, Ирландийа, Португалийа, Сербийа, Болгарыстан маликдир. Мис филизляринин олдугъа мцщцм ещтийаты Полша вя Алманийанын мисли гумдашыларында ашкар едилмишдир. Хейли ири мис-колчедан йатаглары Португалийа,  Испанийа, Исвеч вя с., мис-порфир йатаглары Сербийа, Болгарыстан, Румынийа вя Маъарыстанда вардыр. Финландийа вя Русийадакы мисникел йатаглары мцщцм ящямиййят кясб едир. Ясасян, бокситлярля тямсил олунмуш алцминиум филизи йатаглары Аралыг дянизи бокситли яйалятиндя (Йунаныстан, Хорватийа, Франса, Боснийа вя Щерсеговина, Румынийа, Албанийа) топланмышдыр; Испанийа, Италийа, Австрийа, Болгарыстан, Хорватийа, Русийа вя Украйнадакы йатаглар аз ящямиййят кясб едир.

    А.-нын волфрам ещтийаты нисбятян аздыр. Онун ясас щиссяси Португалийа, Франса вя еляъя  дя Бюйцк Британийа вя Испанийанын щидротермал волфрамит йатагларында,  Франса,  Австрийа,  Испанийа вя Болгарыстанын скарн типли волфрамит йатагларында; Алманийа вя Чехийанын волфрам филизи грейзен йатагларындандыр. Галай филизи йатаглары Испанийа вя Бюйцк Британийада мялумдур. А.-да молибден филизи йатаглары дамаръыг-мющтяви типлидир вя чох аз йайылмышдыр; Болгарыстанынын Медет мис-молибден йатаьы сянайе ящямиййятиня маликдир. Ъивя филизинин Испанийада Алмаден вя Словенийада Идрийа кими уникал йатаглары иля йанашы Италийа, Украйна, Боснийа вя Щерсеговина, Румынийа вя с. юлкялярдя кичик йатаглары вардыр. Бюйцк Британийа вя Испанийада стронсиум филизи, Австрийа, Италийа, Испанийа, Сербийа, Македонийа вя Словакийада сцрмя филизи йатаглары мялумдур. Надир метал филизляри вя надир торпаг елементляри  Русийа,  Украйна,  Финландийа вя Норвечдя вардыр. Уран филизи йатаглары Алманийа, Чехийа, Болгарыстан, Полша, Словенийа, Йунаныстан вя Украйнада, щямчинин Италийа, Испанийа, Португалийа, Франса вя Исвечдя ашкар едилмишдир.

    Гызыл, эцмцш, платин вя платин групу метал йатаглары А.-да нисбятян аздыр. Эцмцшцн ян бюйцк ещтийаты Полшада, платин вя платин групу металлары Финландийа вя Русийада мялумдур. Алмаз йатаглары йалныз Русийада (Арханэелск вил.-ндя илкин, Перм вил.-ндя сяпинти йатаглары) ашкар едилмишдир. Чехийа, Андорра вя Финландийада рубин (йагут), сапфир, гранат (Сцлейман дашы) йатаглары мялумдур. Дашдуз вя  калиум  дузларынын ири йатаглары Орта Авропа дузлу щювзяси (Алманийа, Данимарка, Полша), Карпатйаны (Украйна, Румынийа), Припйат (Беларус) вя Хязярйаны (Русийа) калиум щювзяляри иля ялагядардыр. Фосфатларын мцщцм ещтийаты Русийа (Кола йа.), Украйна вя Шимали А. юлкяляриндя апатит филизляри йатагларында ъямлянмишдир. Фосфорит йатаглары щямчинин Русийада (Вйатка-Кама, Йегорйевскойе) вя Естонийада (Прибалтика фосфорит щювзяси) мялумдур. Ясас кцкцрд йатаглары Аралыг дянизйаны кцкцрдлц яйалятиндядир (Испанийа, Франса, Италийа, Йунаныстан, Румынийа, Украйна). Флцоритин ян ири йатаглары Франса, Бюйцк Британийа, Италийа, Алманийа вя Исвечдя ашкар едилмишдир. Баритин хейли ещтийаты Болгарыстан, Боснийа вя Щерсеговина, Алманийа, Йунаныстан   вя   Хорватийада   мялумдур.

                     Улйановск (РФ) йахынлыьында Волга чайы.

    Мцхтялиф нюв мика (мусковит, флогопит, вермикулит) йатаглары Русийанын Мурманск вил.-ндя вя Карелийада Аь дяниз микалы яйалятиндядир. А.-да щямчинин чюл шпаты (Финландийа, Исвеч, Русийа), графит (Исвеч, Норвеч, Австрийа, Чехийа, Алманийа), асбест (Йунаныстан, Боснийа вя Щерсеговина, Сербийа, Албанийа, Италийа), магнезит (Австрийа, Йунаныстан, Словакийа), талк (Франса) вя мцхтялиф тябии иншаат материаллары йатаглары вар.

    Иглим. А., ясасян, мцлайим иглим гуршаьында йерляшир; цзяриндя Атлантика сиклонлары системиндя гярб истигамятли кцлякляр щакимдир. Мцщцм иглимямяляэятириъи амилляр Атлантика океанындан эялян  сиркулйасийалы  щава  ахынларынын гаршысында даь сядляринин олмамасы вя сащил хяттинин хейли эиринтили-чыхынтылы олмасыдыр. Иглим шяраитиня, хцсусиля дя гыш вахты щаванын истиляшмясиня А.-нын сащилляриня аномал исти су эятирян Шимали Атлантика ахыны эцълц тясир эюстярир. Гышда Атлантика океанынын шм. щиссясинин цзяриндя чох эцълц Исландийа депрессийасы, Азор а-ры районунда ися  Азор  антисиклону инкишаф едир. Онларын арасындакы ъябщя зонасы бцтцн Орта  А.-ны  кясиб  кечир вя ш.-дя Урал д-рына чатыр. Гыш мювсцмцндя А.-нын яксяр яразиси цчцн ясас сиркулйасийа просеси щава кцтлясинин исти вя рцтубятли Атлантика сиклонлары системиндя щярякятидир. Гышда исти Аралыг дянизи цзяриндя бцтцн Ъянуби А.-ны, хцсусиля Апеннин д-рынын кцляктутан  йамаъларыны, Алп д-рынын вя Динар йайласынын ъ.-ш. щиссялярини бол-бол рцтубятляндирян йерли сиклонлар йараныр. Йанвар айынын сыфыр изотерминин гейри-ади вязиййятинин сябяби Атлантика океаны, онун дахили дянизляри вя кюрфязляринин истиляшдириъи тясири иля изащ едилир: А.-нын г. уъгарында 70–72° шм.-е.-нядяк галхан изотерм ъ.-а дюняряк Скандинавийа д-рынын г. ятякляри бойу Алп д-рынын ъ. ятякляринядяк узаныр вя йалныз ону кечяндян сонра ъ.-ш. истигамяти алыр. Щямин изотермдян г.-я доьру йанварын орта темп-ру  мцсбят олур вя гар юртцйц йалныз даьларда галыр; онун ян йцксяк кямиййяти (10–12°Ъ) Аралыг дянизи сащилбойу яразилярдя мцшащидя едилир. Фенноскандийанын ш.-иня вя Шярги Авропа дцзянлийинин шм. щиссясиня гышда эцълц шахталар эятирян арктик щавалар сохулур: А.-нын шм.-ш.-индя йанварын орта  темп-ру  Печора  чайы  щювзясиндя –20°Ъ-йядяк,   Франс   Иосиф   Торпаьында –24°Ъ-йядяк ашаьы дцшцр. Гар юртцйц Шярги Авропа дцзянлийиндя 1 айдан (ъ.да) 7–9 айадяк (шм.-да) галыр.

    Йайда Исландийа депрессийасы хейли кичилир, лакин Азор антисиклонунун тясири бцтцн Аралыг дянизи сащилбойу яразиляри, гисмян дя Орта А.-ны ящатя едир. Аралыг дянизи сащилбойу бюлэясиндя тропик, Арктика цзяриндя арктик, А.-нын башга яразиляри цзяриндя ися гцтб щавасы щакимдир. А.-нын г.-индя Атлантика сиклонлары щаванын йай темп-руну ашаьы салыр вя йаьынты эятирир. Шярги А.-йа сиклонлар зяифлямиш щалда эялир вя бурада туфанлы лейсан йаьышлы вя йцксяк темп-рлу конвексийа просеси инкишаф едир. Ийул изотермляри цмумиййятля ен истигамятлидир: орта темп-р макс. щяддя Аралыг дянизи бюлэясиндя (28–30°Ъ) вя Хязярйаны овалыгда (24–26°Ъ), минимум щяддя ися Арктиканын адаларында (2–4°Ъ) чатыр.

    Йаьынтынын иллик мигдары цмумиййятля г.-дян ш.-я доьру азалыр. Орта А. дцзянликляриндя илдя 1000–2000 мм, даьларын кцляктутан йамаъларында (Алп д-рынын ъ.-ш., Динар йайласынын г.  йамаълары) ися 3500–4000 мм-ядяк йаьынты дцшцр. Шярги А.-да, хцсусиля дя ъ.-да вя ъ.-ш.-дя йаьынтынын мигдары 300–500 ммядяк, Хязярйаны овалыгда ися 200 ммядяк вя даща аз олур. Йаьынтынын дцшмяси режими щава кцтляляринин сиркулйасийасындан асылыдыр: Аралыг дянизи сащилбойу яразиляри вя Крымын ъ. сащилинин гышы бол йаьышлы, йайы ися гураг вя эцняшлидир; Орта А.-нын Атлантикайаны районларында вя Шимали А.-да илбойу йаьынты дцшцр; Шярги Авропа дцзянлийиндя макс. йаьынты йайда дцшцр. А.-нын яксяр яразиляриндя йаьынтынын мигдары бухарланманын кямиййятиндян чох олдуьу цчцн рцтубятлянмя кифайят гядяр вя  йа нормадан артыгдыр. Шярги А.-нын ъ. вя ъ.-ш. р-нларында рцтубятлянмя кифайят дейилдир. Аралыг дянизи сащилбойу яразиляриндя йаьынтынын иллик мигдары 400–500 мм-дир вя йайда буранын щавасында рцтубят чатышмазлыьы щисс олунур.

    А. Арктика, субарктика, мцлайим вя субтропик иглим гуршагларында йерляшир. Арктика иглими гуршаьына дахил олан яразиляр (Шпитсберэен, Франс Иосиф Торпаьы вя Новайа Землйа архипелаглары) цчцн узун вя сярт шахталы гыш вя сойуг гыса йай сяъиййявидир; йаьынты гар щалында дцшцр. Субартика иглими гуршаьы (Исландийа, Скандинавийа й-а-нын вя Шярги Авропа дцзянлийинин шм. щиссяляри) йайын даща исти (ийулун орта темп-ру 10–12°Ъ-йядяк) олмасы иля фярглянир; г. р-нларында гыш йумшаг, ш.-дя ися шахталыдыр; иллик йаьынтынын мигдары г.-дя 1000 мм-дян, ш.-дя 400 мм-ядякдир. Ифрат нямлянмя мцшащидя едилир. А. яразисинин чох щиссяси мцлайим иглим гуршаьы щцдудларындадыр. Орта А.-нын шм.-ында даща сойуг бореал иглим, ъ. щиссясиндя даща исти суббореал иглим щакимдир. А.-нын г. кянарында иллик темп-р амплитуду кичик олан, илбойу бол йаьынтылы, йетярли вя ифрат рцтубятли дяниз иглими щакимдир. Ъ.-да йайы исти, шм.-да сяриндир. Гышы йумшагдыр; дцзянликлярдя давамлы гар юртцйц мцшащидя едилмир. Шярги Авропа дцзянлийинин мяркязи щиссясиндя иглим мцлайим континенталдыр, темп-рун иллик амплитуду артыр, йай шм.да исти, ъ.-да гызмардыр; гышы шахталы вя гарлыдыр. Йайда ъ.-ш. р-нларында рцтубят чатышмазлыьы   баш   верир.   Ъянуби   А.-да йумшаг вя исти, лакин йаьышлы гышы вя гызмар гураг йайы олан субтропик Аралыг дянизи иглими щакимдир. Пиреней, Апеннин, Балкан йарымадаларынын г.  кянарлары цчцн дяниз, Ъянуби А.-нын ъ. вя ш. р-нлары цчцн континентал иглим типи сяъиййявидир.

    А.-да мцасир бузлашманын сащ. 89,9 мин км2-дир. Гар хяттинин щцнд. Шпитсберэенин шм.-ш. щиссясиндя 200 м-дян, дахили щиссялярдя вя Алп д-рынын ш.-индя 3000–3500 м-ядяк дяйишир. Юртцк бузлашмасы Шпитсберэен, Франс-Иосиф Торпаьы, Новайа Землйа архипелагларында, Исландийа а.-нда инкишаф етмишдир. А.-да ян ири бузлашма району Скандинавийа д-рыдыр; даь бузлаглары Алп д-рында, Гцтб, Гцтбйаны вя Шимали Уралда, Пиреней д-рындадыр вя бунларын сащ. азалмаьа мейиллидир.

    Дахили сулар. А. чай ахымынын болсулу щяъминя (илдя 2860 мин км3) эюря йалныз Австралийа вя Антарктидадан ирялидядир, лакин ахым лайынын орта гиймятиня (тягр. 295 мм) эюря бцтцн гитяляр арасында 2-ъи йери (Ъянуби Америкадан сонра) тутур. Ярази цзря ахым гейри-бярабяр пайланмышдыр: г.-дян ш.-я доьру азалыр, даьларда артыр. А. яразисинин чох щиссяси Атлантика океаны щювзясиня вя онун дянизляриня аиддир; ясас чайлары: Дунай,  Днепр,  Дон,  Днестр,  Рейн,   Елба, Луара, Висла, Гярби Двина, Тахо. Шимал Бузлу океаны дянизляриня Фенноскандийанын вя Шярги Авропа дцзянлийинин шм. щиссяляринин чайлары – Печора, Шимали Двина, Мезен вя с. тюкцлцр. Волга чайынын (А.-нын ян бюйцк чайы) ахдыьы Шярги Авропа дцзянлийинин эениш щиссяси дахили ахым щювзясиня (Хязяр дянизи) аиддир.

      

                       Имандра эюлц. Кола йарымадасы (РФ).

     Шярги А.-нын дцзянлик чайлары гар, гисмян дя йаьыш сулары иля гидаланыр: эурсулу дюврц йазда, азсулу дюврц гышда олур. Буз юртцйц ъ.-да 1,5–3 айдан шм.да 7–7,5 айадяк давам едир. Скандинавийа й-а-нда чайлар гыса, астаналыдыр вя ясасян, гар сулары иля гидаланыр; мцщцм щидроенержи потенсиалына маликдир, лакин й-а-нын ъ.-унда 2–3 айадяк, шм.-ында ися 7 айадяк донур. Орта А.-нын Атлантикайаны р-нларында чайлар (Сена, Темза, Луара, Северн вя с.) йаьыш сулары иля гидаланыр вя демяк олар ки, донмур. Рейн, Елба, Висла вя с. чайлар йаьыш вя гар сулары иля гидаланыр вя йазда эурсулу, йайда азсулу олур. Рейн, Рона чайларынын йухары ахынларынын, По чайынын сол, Дунай чайынын саь голларынын гидаланмасында Алп д-рынын бузлаг сулары иштирак едир. Ъянуби А. чайлары (Тахо, Дуеро, Гвадиана, Тибр, Арно вя с.) ил ярзиндя хейли дяйишкян мювсцми ахыма маликдир: суйун сявиййясинин пайызда вя гышда кяскин галхмасы, йайда ися азсулулуг сяъиййявидир. А.-нын хейли чайларынын щювзяляри эямичилик каналлары иля бирляшмишдир: Аь дяниз – Балтика каналы, Волга – Балтика су йолу, Волга –  Дон  каналы  (Русийа),  Орта Алманийа каналы (Алманийа), Щютаканал   (Исвеч).

    4500-дян чох, о ъцмлядян 2500-ц ири олан су анбары (щяъми 1 млн. км3-дян чох) йарадылмышдыр. Щяъминя вя сащясиня эюря ян ириси Куйбышев су анбарыдыр. Волга, Кама, Днепр, Дон, Дунай, Луара, Тахо вя с. чайларда комплекс тяйинатлы су анбарларынын каскадлары ахымын тянзимлянмяси, щидроенержи истещсалы, суварма, коммунал-мяишят су тяъщизаты, сунягл. шяраитинин йахшылашдырылмасы вя с. цчцн фяалиййят эюстярир.

    А.-да мцхтялиф мяншяли чохлу сайда эюл вар. Эюллярин яксяриййяти Плейстосен бузлашмасы сащяляриндядир. Ян ири эюлляри тектоник-бузлаг мяншялидир: Ладога, Онега, Венерн, Веттерн, Инари, Имандра вя с.; Алп д-рынын ятякляриндя морен тиряляри иля габаьы кясилмиш Ъеневря, Боден, Лаго-Маъоре, Комо, Гарда вя с. эюлляр дя бу типя аид едилир. Фенноскандийада, Шярги Авропа вя Орта Авропа дцзянликляриндя моренлярарасы чюкмялярдя чохлу сайда кичик эюлляр формалашмышдыр (Финландийанын эюлляр дийары, Мазур, Помор, Мекленбург вя с. эюлятрафы яразиляр). А.нын башга яразиляриндя тектоник мяншяли эюлляр мювъуддур: Орта Дунай дцзянлийиндя  Балатон,  Балкан  й-а-нда   Охрид вя Шкодер эюлляри. Ейни заманда чохлу сайда кичик лагун, делта  вя  карст  эюлляри дя вар. А.-нын эюлляри, ясасян, ширинсулудур; минераллашмыш эюлляр онун гураг ъ.ш. районларындадыр (Елтон, Баскунчак). Асийа иля сярщяддя дцнйанын ян бюйцк ахарсыз эюлц – Хязяр дянизи йерляшир.

    А. хейли йералты су ещтийатына маликдир: йалныз 100 м-ядяк дяринликдя тягр. 200 мин км3 су ещтийаты ашкар едилмишдир. Шярги Авропа дцзянлийинин ъ.-ш. щиссясиндя вя дянизсащили овалыгларда йералты сулар мцхтялиф дяряъядя минераллашмышдыр.

    Торпаглар. А.-да торпагларын тяркиби вя йайылмасы биоиглим ганунауйьунлугларына табедир: шм.-дан ъ.-а вя г.-дян ш.-я бир нечя торпаг вилайяти нювбяляшир. Шимал Бузлу океаны архипелагларында (Шпитсберэен, Франс-Иосиф Торпаьы, Новайа Землйа) буздан азад сятщлярдя Арктика-тундра йуха торпаглары инкишаф етмишдир. Исландийада, Фарер а-рында (Данимарка)  щяддян  артыг   рцтубятлилик вя йумшаг гыш шяраитиндя субарктик чимли кобуд щумуслу торпаглар йайылмышдыр. Шярги Авропа дцзянлийинин уъгар шм.-ыны глейли вя батаглыг торпаглары тутур. Фенноскандийанын вя Шярги Авропа дцзянлийинин шм. щиссясинин, тайга мешяляри алтында подзол, алфещумуслу вя батаглыг торпаглары формалашараг тайганын ъ. йарымзонасында чимли-подзол торпагларла явяз олунур. Торпагларын тяркибиндя торпагямяляэятирян сцхурларда фяргляр мцшащидя едилир: Фенноскандийанын дцзянликляриндя иллцвиал-щумуслу подзол, йуха гумлу вя дашлы моренлярдя ися йарымгонур торпаглар цстцнлцк тяшкил едир; Шярги Авропа дцзянлийинин галын эилли моренлярдян вя эиллиъяли юртцкдян ямяля эялмиш сащяляриндя подзол торпаглар формалашыр; зандр дцзянликляринин (Орта Авропа дцзянлийи, Мешшора овалыьы вя с. щцдудларында) гумлу чюкцнтцляриндя иллцвиалдямирли подзол торпаглар йайылмышдыр.

    Алфещумуслу торпагларын даьлыг вариантлары Уралда, Скандинавийа д-рында вя Шотландийанын йайлаларында инкишаф етмишдир. Орта А. яразисинин чох щиссяси гонур торпаглар сащясиндядир. Типик гонур торпаглар карбонатлы чюкцнтцляря уйьун эялир, карбонатсыз йумшаг чюкцнтцляр цзяриндя ися тябии мящсулдарлыьы азалмыш люссляшмиш, йахуд подзоллашмыш гонур  торпаглар  формалашмышдыр.

    Мешя-чюл зонасында чямян-бозгырлар (чюл) алтында (Орта Дунай вя Ашаьы Дунай дцзянликляри, Орта Русийа йцксяклийи) подзоллашмыш вя йуйулмуш гараторпаглар йайылмышдыр; ъ.-а эетдикъя даща гураг шяраитдя дцнйанын ян мцнбит (тяркибиндя 8% вя даща чох щумус) торпагларындан бири олан типик гараторпаглар вар. Шярги Авропа дцзянлийинин гуру бозгырларында (чюлляриндя) типик гараторпаглар ъянуб гараторпаглары вя шабалыды торпагларла явяз олунур. Хязярйаны овалыьын ян гураг районларында йарымсящраларын сейряк биткилийи алтында шоракятлярля вя гум массивляри иля нювбяляшян гонур сящра-бозгыр торпаглары инкишаф етмишдир.

    Ъянуби А. вя Крымын Ъянуб сащили цчцн тяркибиндя 4–7% щумус вя йцксяк мигдарда карбонатлар олан гящвяйи торпаглар типикдир. Карбонатлы сцхурларын ашынма мящсулларында (“терра росса”) гырмызыйачалан гящвяйи торпаглар инкишаф етмишдир, ясас сцхурларын цзя чыхдыьы йерлярдя азщумуслу бяркимиш торпаглар чохдур. Даьларда йцксяклик артдыгъа гящвяйи торпаглар даь-гонур вя даь-чямян торпаглары иля явяз олунур.

    Битки юртцйц. А.-нын битки юртцйц флористик тяркибиня эюря Голарктика вилайятиня аиддир. Флорасынын тяркибиндя 10 минядяк али битки нювц (Русийа истисна едилмякля) вар; Асийа, Африка вя Шимали Америка иля цмумилик тяшкил едян чохлу сайда битки фясиляси, ъинси вя нювц вардыр. Ендемизм сявиййяси бцтювлцкдя йцксяк дейилдир (ендемик биткиляр, ясасян, даьларда йайылмышдыр).

    Иглим шяраитинин тясири (ъ. истигамятиндя истилийин артмасы, ъ.-ш. истигамятиндя рцтубятин азалмасы) А. яразисиндя биткилярин зона типляринин ардыъыл сурятдя дяйишилмясиня сябяб олур (Ъоьрафи гуршаглар вя зоналар хяритясиня бах).

                                   Притвич  эюлляри.  Хорватийа.

     

    Арктика гуршаьында (Шпитсберэен, Франс–Иосиф Торпаьы, Новайа Землйа архыпелаглары) хейли сащяни бузлаглар вя демяк олар ки, тамамиля биткисиз дашлы яразиляр тутур. Бузсуз сащилбойу яразилярдя вя дярялярдя дянизкянары чямянляр, батаглыглар, еляъя дя гуру йосунлары, шибйяляр, ъийярйарпаг, мамыр вя чичякли биткилярдян ибарят нисбятян зянэин флорасы олан Арктика сящралары вя тундраларынын фрагментляри эениш йайылмышдыр. Сюйцд, ъыртдан тозаьаъы вя с. гарышыг колъуглумамырлы-шибйяли, коллуглу-мамырлы, отлумамырлы дцзянлик-субарктик тундралар Шярги Авропа дцзянлийинин шм.-ында Печора чайынын, Баренс вя Кара дянизляринин сащилляри бойунъа (Кичик Сащяли тундра вя Бюйцк Сащяли тундра) Канин й-андан Гцтб Уралынадяк узаныр. Исландийа а., Фенноскандийа вя Гцтб Уралында ъцзи отларын вя коллугларын, релйефин алчаг йерляриндя дцзянлик батаглыглары фрагментляринин олдуьу колъуглу-мамырлышибйяли тундраларын даьлыг вариантлары йайылмышдыр. А.-нын шм.-ында, субарктик коллуглу тундраларын вя онларын даьлыг аналогларынын ъ. сярщяди бойунъа тозаьаъы   (Фенноскандийада)   вя   кцкнардан ибарят сейряк мешяляр вя яйри битмиш аьаълыглар олан мешя-тундра золаьы узаныр. Исландийа а.-нын ъ.-г.-индя мцхтялифотлу-тахыл биткили чямянляр формалашмышдыр. Тундрада, ясасян, марал, Исландийанын ъ.-г.-индяки чямянлярдя ися гарамал отарылыр.

    А. яразисинин бюйцк бир щиссясиндя бореал вя суббореал йарымгуршаг битки типляриня айрылан мцлайим гуршаг биткиляри инкишаф етмишдир. А.-нын шм. щиссясини Фенноскандийада  кцкнардан  вя   шамдан ибарят бореал тайга мешяляри, Шярги Авропа дцзянлийиндя ися кцкнар, аь шам вя гара шам мешяляри тутур. Сцхурларын цзя чыхдыьы йерлярдя, гумлу чюкцнтцлярдя, кечид вя йухары батаглыгларын гида елементляринин чатышмазлыьы шяраитиндя шамлыглар цстцнлцк тяшкил едир. А.-нын йерли бореал мешяляринин хейли щиссясини, хцсусиля дя Русийада, тозаьаъы, титряк говаг, гызылаьаъ вя шамдан ибарят олан икинъили мешяляр тяшкил едир. Скандинавийа д-рында вя Уралда тайга мешяляри даьлыг битки юртцйцнцн ашаьы гуршаьыны тяшкил едир. А.-нын тайга зонасынын щцдудларында нисбятян бюйцк сащяляри мешяли вя мешясиз батаглыглар тутур. Гярби А.-да тайга мешяляри йахшы мцщафизя едился дя ш.секторунда эцълц гырылмалара мяруз галмышдыр. Тайгадан ъ.-да гарышыг мешяляр, онун г.-индя ися ийняйарпаглы-енлийарпаглы (палыд, аьъагайын, ъюкя, вян вя с. иля гарышыг), ш.-индя ийняйарпаглы – хырдайарпаглы (тозаьаъы вя титряк говаг иля) мешяляр битир. Г. вя ш. истигамятляриндя гарышыг мешяляр золаьы щачаланараг Шярги Авропа  дцзянлийинин  мяркязиндя  макси мум енлиляшир. Бу районлар минилликляр ярзиндя инсанлар тяряфиндян фяал сурятдя мянимсянилмишдир вя щазырда мешяляр, батаглыглар вя чайбасар чямянликлярля йанашы бурада якин йерляри вя мешяляри явяз етмиш чямянляр (тябии бичянякляр вя отлаглар) эениш йайылмышдыр.

    Ла-Манш сащилляриндян Ураладяк узанан енлийарпаглы мешяляр зонасы максимум  антропоэен   трансформасийайа мяруз галмышдыр. Аьъагайын, ъюкя, эюйрцш, вяляс, шабалыд вя с. кими йарпаьытюкцлян ъинслярля гарышыг фыстыг вя палыддан ибарят енлийарпаглы мешяляр кечмишдя Гярби А.-нын ясас йерли битки типи кими Балтика вя Аралыг дянизляри арасындакы эениш золаьы тутурду. Мцасир мешя юртцйцнцн структурунда сцни якилмиш аьаълар, о ъцмлядян башга йерлярдян эятирилян аьаъ ъинсляри цстцнлцк тяшкил едир. Мешяликляр Гярби А. юлкяляриндя 35%, Мяркязи А. юлкяляриндя 24% тяшкил едир. Дцзянликлярдя енлийарпаглы мешяляр щяр йердя интенсив мелиорасийа едилян (суварылан вя эцбрялянян) шум йерляри, мядяни (якилян) чямянликляр (ясасян, А.-нын г.индя) вя отлагларла  явяз  олунмушдур; Алп вя Карпат даьларынын, Мяркязи Авропа ортадаьлыьы массивляринин йамаъларында отлаглар вя йа сцни мешяликляр салынмышдыр. Шимал дянизинин сащилляри бойунъа шорлашмыш чямянляр вя маршлар, гумлу торпагларда ися ерика коллуглары, мяндяъярликляр, отлу вя отлу-мамырлы батаглыглар эениш йайылмышдыр.

    Шярги Авропа дцзянлийиндя енлийарпаглы мешяляр зонасы яввялляр палыдлыгларын чямян бозгырлары иля нювбяляшдийи шм.-ш. истигамятиндя хейли даралыр вя мешя-чюл иля сярщядлянир. Орта Дунай вя Ашаьы Дунай овалыгларында, Шярги Авропа дцзянлийинин ъ.-унда йерли биткиляр мцхтялифотлу-тахыл биткили чямян вя ясл бозгыр биткиляри иля тямсил олунмушдур; бунлар, арид иглим эцъляндикъя, Шярги Авропа дцзянлийинин ъ.-унда гураг тахыл биткили чюлляря, Хязярйаны овалыгда ися тахыл биткили–колъуглу сящралы чюлляря вя сящралара кечир. Миниллик аграр мянимсянилмя просесиндя бу йерлярин битки юртцйцнцн шякли хейли дяйишмиш, тахыл, гарьыдалы, шякяр чуьундуру, эцнябахан  вя саир к. т. биткиляри якилян уъсуз-буъагсыз тарлаларла явязлянмишдир. Йарымсящралар вя сящраларда, ясасян, гойун отарылыр. Чюл вя йарымсящраларын битки юртцйц тябии шякилдя, ясасян, горугларда вя милли паркларда тямсил олунмушдур.

    А.-нын субтропик гуршаьында исти вя гуру йай, рцтубятли мцлайим гыш шяраитиндя биткилярин зонал типляри щямишяйашыл сяртйарпаглы мешяляр вя коллугларла тямсил олунур. Ъянуби А.-да палыдын мцхтялиф нювляриндян (даш палыд, Македонийа палыды вя мантар палыды), Ливан вя Атлас сидриндян, Щяляб, Приморйе вя Италийа шам аьаъларындан ибарят йерли ксерофил щямишяйашыл мешяляр чох ясрляр бундан яввял салынмышдыр. Инди йерли битки юртцйц щяр йердя икинъили коллуглу битки груплашмалары вя сцни салынмыш кичик массивляр вя икинъили мешялярля (мешяликляр 20%-дян чох дейил) явяз олунмушдур. Мцхтялиф тюрямя коллуглу битки груплашмалары олан маквис (чийяляклик, йабаны зейтун, пцстя, няъиб дяфня, филирейа, мярсин, бухурколу вя с.) башлыъа олараг Пиреней вя Апеннин й-а-рынын г.-индя, Балеар вя Далмасийа адаларында эениш йайылмышдыр; даща гураг йерлярдя колшякилли кярмяк палыды иля гарига цстцнлцк тяшкил едир; Крымын Ъянуб сащили вя Балкан й-а-нын шм. щиссяси цчцн, ясасян, бязи щямишяйашыл битки нювляри иля йарпаьытюкцлян коллуглардан (гаратикан, дямиргара, йабаны армуд) ибарят шибляк сяъиййявидир. Балкан й-а яразисиндя ящянэдашыларын цзя чыхдыьы йерлярдя алчагбойлу тиканлы коллуглар вя сярт отларла бирликдя фригана груплашмалары йайылмышдыр. Бунлар щяддян артыг мал-гара отарылмасындан, йаньынлардан вя туризмдян зяряр чякир. Ъянуби А. дцзянликляриндя башдан-баша суварылан якин сащяляри, йахуд плантасийалар, шящяр вя кяндляр, истиращят комплексляри салынмыш, йоллар вя каналлар чякилмишдир.

                               Шимали Шотландийа йайласы. Типик ландшафт.

    А.-нын даь массивляринин, хцсусиля субалп вя Алп йцксяклик гуршаглары щцдудларында коллуглу ъянэялликляр, чямянляр, мяндяъярликляр вя дашлы сяпинтилярин битки груплашмалары иля тямсил олунмуш битки юртцйц трансформасийайа аз мяруз галмыш вя чохсайлы горугларда, милли паркларда интенсив сурятдя мцщафизя едилир. А.-нын тябии битки юртцйц сащяляринин, демяк олар ки, щамысы ясас ботаники яразиляр, ботаники йасаглыглар вя с. шябякяляря дахилдир.

    Щейванлар алями. Биоъоьрафи районлашдырмайа ясасян А. яразиси Арктика сиркумполйар, билаваситя Авропа вя Аралыг дянизйаны сащяляри бирляшдирян  Арктоэейайа дахилдир. Зооъоьрафи ъящятдян Арктоэейа, нисбятян касад вя аз ендемизмя малик фаунасы, фаунистик комплекслярин ъаванлыьы иля фярглянир; бу комплексляр мцасир шякилдя мамонт фаунасына аид ири мямялилярин кцтляви сурятдя гырылмасынын (мямялилярин ъинсляринин 40%-и мящв олмушду) баш вердийи дюврдя – Сон Плейстосендя Щолосенин яввялиндя сон бузлашмадан сонра, еляъя дя ахырынъы мин илликлярдя екосистемлярин эюрцнмямиш антропоэен трансформасийасы нятиъясиндя формалашмышдыр. Тарихи дювр ярзиндя нясли кясилян онларла мямяли вя гуш нювц арасында ганадсыз гагара,  тякя  (гарамалын яъдадларындан бири) вя тарпан да (атын яъдадларындан бири) олмушдур. Сон йцзилликлярдя Гярби вя Ъянуби А. яразисинин чох йериндя зубр, гонур айы, вашаг, ъанавар, самур, сыьыр, Сибир хорузу вя тетранын нясли кясилмишдир. Ахымын тянзимлянмяси, суларын чирклянмяси вя балыг овчулуьунун артмасы нятиъясиндя А.-нын ширин су щювзяляриндян бир чох балыг нювляри (нярякимиляр, гызылбалыглар вя алабалыглар) йоха чыхмышдыр. Тябии екосистемлярин горунуб сахландыьы А.-нын шм.-ында вя йцксякдаьлыгларында  тябии  фаунанын мцщафизяси цчцн нисбятян ялверишли шяраит мювъуддур. Дцзянликлярин вя даьларын чох йериндя тюрямя екосистемляр (икинъили бярпа едилмиш мешяляр вя мешя плантасийалары, мешяляри явяз етмиш чямянляр, гуру коллуглу  сейряк  мешяликляр вя с.) вя инсанларла йахынлыгда щяйата уйьунлашмыш мцасир фаунанын мяскунлашдыьы агроландшафтлар йайылмышдыр. Тябии йашайыш йерляринин антропоэен дяйишикликляри иля ялагядар мцасир фаунанын тяркибиндя йад нювлярин (ясасян, балыгларын вя гушларын) вя щимайяедиъи мцщафизя нятиъясиндя йетишдирилмиш овчулуг фаунасы (Авропа ъцйцрц, няъиб  марал,  боз довшан, боз кяклик, гырговул вя с.) нцмайяндяляринин  олдуьу  мцшащидя  едилир.

    А.-да 1000-дян чох онурьалы вя бир нечя йцз мин онурьасыз щейван нювц мялумдур. А. юлкяляриндя (Русийа истисна едилмякля) гуш нювляринин сайы 300-дян 506-йадяк (Франса, Испанийа) вя щятта 590-адяк (Б.Британийа), мямялилярин нювц 60-дан 100-ядяк (Алманийа, Италийа), балыг нювляринин сайы 30-дан 300-ядякдир. Аралыг дянизи (400 нювдян чох), Гара дяниз (160 нюв) вя Балтика дянизиндя (50 нюв) балыг фаунасынын нюв зянэинлийи кянардан, ясасян, ъ.-дан эятирилян нювлярин щесабына артмагдадыр. Шимал дянизинин дайазлыглары Шимали Аврасийанын су гушлары цчцн кцтляви гышлама йеридир.

    Тарихи дювр ярзиндя екосистемлярин инсанлар тяряфиндян кюклц сурятдя дяйишдирилмяси А. яразисинин бюйцк бир щиссясиндя фаунанын йайылмасында зона сярщядляринин йох олмасына сябяб олмушдур. Эцълц антропоэен тясирляря мяруз галмаларына бахмайараг фауналарында нисбятян тябиилийи сахламыш Арктика архипелаглары вя адалары, Фенноскандийанын бязи шм. р-нлары, шм. тайгасы вя Шярги Авропа тундралары истисна тяшкил едир.

    Арктиканын А. секторунда балинакимилярин (Гренландийа балинасы, аь делфин), кцрякайаглыларын (Атлантика моржу, халлы суити) вя йыртыъыларын (аь айы, тундра тцлкцсц) мцхтялиф нювляри эениш йайылмышдыр. Сащиллярдя гуш базарларыны ямяля эятирян дяниз гушлары арасында кайралар, тямизчи, чимяргуш, кичик гачаръа, кцтдимдик, гаьайыларын мцхтялиф нювц вар. А. тундраларынын фаунистик комплексиня мямялилярдян шимал маралы (бир нечя йарымнювц, о ъцмлядян Шпитсберэен вя Новайа Землйа йарымнювляри), Норвеч лемминги, аь довшан, тундра тцлкцсц, росомаха, щорностай; гушлардан сащил гаьайылары, ясл гызылгушлар, гцтб байгушу, ади гага, газлар, казаркалар,  юрдякляр, гу гушлары, ъцллцтляр, Лапландийа йол тораьайы вя шимал сярчяси дахилдир. Маралчылыг р-нларында ъанаварларын олмасы ади щалдыр. Фенноскандийанын шм.-ында вя Русийанын А. щиссясиндя йерляшян А.-нын тцнд ийняйарпаглы тайга фаунасы хырдайарпаглы тюрямя мешялярин йаранмасы (мешялярин кясилмясиндян вя йаньынлардан сонра) нятиъясиндя хейли дяйишилмишдир. Кцкнарла трофик ъящятдян ялагядар олан комплекс (синъаб, мешя сичаны, тарласичаны, Сибир хорузу, чаталдимдикляр, арыгушулар, аьаъдялянляр), щямчинин мешялярля ачыглыглар (чайлаглар, батаглыглар, чямянляр) арасында суткалыг вя мювсцми гида  миграсийалары  едян  гонур  айы,  вашаг, мешя дяляси, сыьыр, мешя шимал маралы, тетра, бонази тетрасы, байгушлар вя с. сяъиййявидир. А.-нын ийняйарпаглы-енлийарпаглы вя енлийарпаглы мешяляри тарихи дювр ярзиндя, демяк олар ки, тамамиля мящв едилмиш, онларын фаунасы ися хейли дяйишикликляря уьрамышдыр. Щазырда бу фауна ъцйцр, няъиб марал, лан, габан, тцлкц, ади дяля вя дашлыг дяляси, сафсар, порсуг, сичанлар, сцлейсинляр, тарласичаны, кюстябяк, йараса; гушлардан  –  гаратойуг, милчякгапан, йарпагэцдян, пющрячил вя аьаъдялянлярля тямсил олунур. А.нын бязи горугларында вя милли паркларында Авропа зубру, Авропа мешяпишийи мцщафизя едилир. Сон онилликлярдя Шярги Авропа дцзянлийиндя к.т.-нын деградасийасы вя динъя гойулмуш торпаглары от басмасы нятиъясиндя ареалын ъ. сярщяди бойунъа гонур айынын фяал сурятдя мяскунлашмасы  гейд  олунур.

    А.-нын чюл вя йарымсящра фаунасы кючяри тайфаларын бурада мяскунлашмасы дюврцндя тамамиля дяйишмишди. Яразинин бюйцк бир щиссясиндя чюл йаньынлары нятиъясиндя вя отлаглардан щяддян артыг истифадя едилдийи цчцн дырнаглылар (тарпан), ири йыртыъылар вя эямириъиляр йох олмушдур. Щазырда А.-да чюлляр вя йарымсящралар шумланма вя отарылма нятиъясиндя, демяк олар ки, тамамиля шяклини дяйишмишдир. Тябии фаунистик комплексляр бязи чайларын вадиляриндя, нисбятян дик йамаъларда, щямчинин Хязярйаны овалыьын аз мяскунлашмыш р-нларында мцщафизя едилмишдир. Бцтювлцкдя фауна агроландшафтларда йашамаьа уйьунлашмыш мямялиляр вя гуш нювляриндян ибарятдир; эямириъиляр (сцнбцлгыранлар, ади даьсичаны, мармот, бюйцк ярябдовшаны, корсичан, гумсичаны, тарласичаны, сичанлар) вя йыртыъылар (тцлкц, боз тцлкц, сафсар, порсуг; ири щейвандарлыг комплексляри йахынлыьында ися ъанавар) нисбятян эениш йайылмышдыр. 1990-ъы иллярдя браконйерлик нятиъясиндя сайы сон онилликдя 15 дяфя (17–20 мин баш) азалан сайгакын Авропа популйасийасынын нясли кясилмяк цзрядир. А.-нын диэяр чюл нювляри (сарыглы сафсар, чюл гарталы, мязар гарталы, дойдаг, бязэяк вя с.) иля йанашы сайгак да БТМИ-нин “Гырмызы китаб”ына дахил едилмишдир.

    Авропанын щейванлар алями: 1 – няъиб марал; 2 – гонур айы; 3 – тарпан; 4 – сыьыр; 5 – морж; 6 – зубр; 7 – ъанавар; 8 – гуйругсуз меймун; 9 – Аврасийа вашагы; 10 – Авропа ланы;   11 – сафсар; 12 – Авропа сцнбцлгыраны; 13 – дашлыг дяляси; 14 – ъцйцр; 15 – самур; 16 – Сибир хорузу; 17 – гцтб байгушу; 18 – диши тетра; 19 – кичик гараъа; 20 – сарыгарын тялхя; 21 – охуйан гаратойуг; 22 – гарадюш гаратойуг

    Кечмишдя гуру сейряк мешяликляр вя коллугларла явязлянмиш субтропик вя алчагдаьлыг енлийарпаглы мешя сащяляри олан Ъянуби А. цчцн Аралыг дянизйани яразилярин йохсуллашмыш фаунасы сяъиййявидир (лан, безоар кечиси, кюпэяр, муфлон, чаггал, сафсар, тцлкц, даь долашасы, мави саьсаьан, узунганадлылар, пющряъилляр, Аралыг дянизи тысбаьасы, тялхяляр, кяртянкяляъикляр, кяртянкяляляр вя эекконлар). Пиреней д-рында (Пиреней десманы, эенетталар, гуйругсуз макаклар), щямчинин Ъянуби А.-нын чохсайлы адаларында ендемизм инкишаф етмишдир. А.-нын чохлу кючяри гуш нювляринин гышлама йери Аралыг дянизйаны яразилярдядир.

    А.-нын фаунасы бир чох бейнялхалг сазишлярин (миграсийа едян нювлярин мцщафизясиня даир Бонн конвенсийасы, надир щейван нювляринин йашайыш йерляринин мцщафизясиня даир Берн конвенсийасы, Африка-Аврасийа кюч йоллары иля учан кючяри гушларын, А. ялиганадлыларынын мцщафизясиня, Аралыг дянизи вя Гара дяниз балинакимиляринин горунмасына даир сазишляр вя с.) мцщафизя обйектидир.

    Ясас еколожи проблемляр вя мцщафизя олунан тябии яразиляр. А.-нын ясас еколожи проблемляри атм.-ин чирклянмяси, су ещтийатларынын тцкянмяси, сятщ суларынын вя йералты суларын чирклянмяси, туллантыларын утилизасийасы, торпагларын деградасийасы, биомцхтялифлийин азалмасы вя с.-дян ибарятдир. Атм.-я тулланылан кцкцрд вя азот оксидляринин 25%-и, карбон газы емиссийасынын 25%-и вя метанын 16%-и А. юлкяляринин пайына дцшцр; парник газлары тябии мянбялярдян дахил олан газлардан  4–5 дяфя чохдур. Фотокимйяви  смог  (йайда) вя атм.-ин кимйяви вя нягл. туллантылары иля чирклянмяси А.-нын цмуми ящ. 100 млн. няфярдян чох олан 60 ян бюйцк шящяриндя гейд едилир.

    А.-да су мянбяляриндян илдя тягр. 600 км3  тямиз су эютцрцлцр (А.-да чай ахымы щяъминин 26%-и) вя 300 км3 чиркли су ахыдылыр. Судан истифадядя Шярги А., йайда ися тябии суларын чатышмадыьы Ъянуби А. юлкяляриндя дя кяскин эярэинлик йараныр. Суйун кейфиййяти иля ялагядар ян эярэин вязиййят Алманийа, Бюйцк Британийа, Италийа, Белчика, Испанийа, Болгарыстан вя с.-дя гейд олунур; бу, А. ящалисинин 46%-иня юз тясирини эюстярир.

    А. яразисиндя илдя 9 млрд. т-адяк бярк туллантылар йараныр; бунун тягр. 7 млрд. т-у к.т., мядян сянайеси, енержи обйектляри вя тямизляйиъи комплекслярдян; 1,5 млрд.  т-у  сянайе   обйектляриндян   (300 мин т-у хцсуси тящлцкяли) вя 0,5 млрд. т-у мяишят туллантыларындан ибарятдир. Бярк мяишят туллантыларынын 60%-я гядяри вя хцсуси тящлцкяли туллантыларын 70%-я гядяри зибилханаларда топланыр вя утилизасийа    олунмур.

    А.-да торпаглар узунмцддятли вя чох вахт сямярясиз мянимсянилмяси, о ъцмлядян шящярлярин вя сянайе обйектляринин эенишляндирилмяси, йолларын вя коммуникасийа системляринин иншасы, туллантыларын топланмасы вя еляъя дя атм. чирклянмясинин тясири сябябиндян деградасийа просесляриня – сятщи вя хятти ерозийайа, бяркимяйя, туршулашмайа, чирклянмяйя, щумуссузлашмайа,  структурсузлашмайа   вя с. мяруз галыр.

    А.-да мямялилярин 250 нювц (цмуми сайын 42%-и), гушларын 520 нювц (15%), сцрцнянлярин 200 нювц (45%), балыгларын 227 нювц (52%), 1250 битки нювц (21%) мящв олмаг тящлцкяси алтындадыр. Мямялилярдян бир чох ири щейванларын (гонур айы, вашаг вя с.) йайылма ареалы кяскин азалмыш вя чохлу сайда нювлярин кюкц тамамиля кясилмишдир.

    А.-да илк мцщафизя олунан тябии яразиляр 19 ясрин орталарындан йарадылмаьа башланмышдыр (мяс., Франсада 1853 илдя Фонтенбло). Бурада цмуми сащ. 109,3 млн. ща олан 12 миндян чох горунан тябии ярази вя обйект (йасаглыг, горуг, милли парк, тябият абидяси) вар. Мцщафизя олунан тябии яразилярин сащясиня эюря А. юлкяляри арасында Данимарка, Австрийа, Алманийа, Исвечря вя Бюйцк Британийа лидердир  (2006).  А.-да  ЙУНЕСКО-нун 169 биосфер резерваты, 753 бейнялхалг ящямиййятли су-батаглыг сащяси вар. Липари а-ры (Италийа), Нур-фйорд вя Ейранэерфйорд (Гярби Норвеч), Кваркен архипелагы вя Йцксяк Сащил (Финландийа, Исвеч), Дорсетшир вя Шярги Девоншир сащилляри, “Нящянэлярин дюшямя йолу” (Бюйцк Британийа), Берн Алп д-ры вя Монте-СанЪоръо д. (Исвечря), Агтелек маьара р-ну (Маъарыстан, Словакийа), Шкотсиан маьаралары (Словенийа), Дунайын делтасы (Румынийа), Беловежскайа Пушша (Полша, Беларусийа), Мессел карханасында газынты тапынтылары (Алманийа), щямчинин Дурмитор (Черногорийа), Плитвич эюлляри (Хорватийа), Донйана (Испанийа), Пирин, Сребырна резерваты (Болгарыстан), Комидяки бакиря мешяляр (Русийа), Курш дили (Русийа, Литва), милли парклары Цмумдцнйа тябият ирси сащяляриня аид едилир. Тябии вя мядяни мейарлара эюря Метеора вя Афон даьы монастырлары (Йунаныстан), СентКилда а-ры (Бюйцк Британийа), Ибитса а. (Испанийа), Корсика а. (Франса), Лапландийа (Исвеч), Охрид ш. вя Охрид эюлц (Македонийа), Пиреней д-рында Монте-Пердидо д. (Испанийа, Франса) Цмумдцнйа ирси сийащысына салынмышдыр.

     Сребырна горуьу. Болгарыстан.

    Юйрянилмя тарихи. А.-нын тядгигиня илк дяфя критлиляр башламышлар. Онлар тягр. е.я. 16 ясрдя Пелопоннес й-а вя Евбейа а. сащилляри бойу цзмцш, Киклада архипелагына йийялянмишляр. Пелопоннес й-а-нда йашайан халглар е.я. 15–13 ясрлярдя Балкан й-а-нын сащилляриндя 40° шм. е.-ня гядяр цзмцш, Пинт вя Олимп д-рыны, Халкидики й-а-ны, Шимали Спорада, Лемнос вя Ионийа а-ларыны кяшф етмишляр. Е. я. 9 ясрдя финикийалы дянизчиляр Апеннин й-анын ъ. вя г. сащиллярини, Малта, Сиъилийа, Сардинийа, Балеар а-ларыны, Пиреней й-анын сащиллярини, Гвадалквивир, Гвадиана, Тахо вя Дуеро чайларынын ашаьы ахарларыны кяшф етмиш, Ъябялцттариг боьазындан океана кечмишляр.

    Е.я. 1-ъи миниллийин орталарында йунанлар  А.-нын  ъ.  сащилляринин  тядгигини баша чатдырмышлар. Е.я. 320 илдя йунан Пифей А.-нын г. сащилляри иля Бискай кюрфязиндян Шимал дянизинядяк  цзмцш,  Бретан вя Котантен й-а-ларыны, Британийа а-ларыны кяшф етмишдир. Е.я. 4 ясрдя йунанлар Балкан вя Апеннин й-а-ларынын шм.-ында олмуш, Шярги Алп д-рындан кечмишляр. Е.я. 3 ясрдя карфаэенлиляр Месета  йайласы, Иберийа вя Мяркязи Кордилйер д-рынын кяшфинин башланьыъыны гоймушлар.

    Е.я. 2 ясрдя ромалылар Пиреней й-анын чайларыны вя д-рыны юйрянмишляр. Йули Сезарын ясэярляри е.я. 58–51 иллярдя Мяркязи Франса массивини, Йура, Воэез вя Арден д-рыны, Парис щювзясиндян г.-дяки овалыглары, Рона, Щаронна, Луара, Сена чайларыны, Британийанын ъ.-ш.-ини кечяряк Темза чайынын мянсябиндя олмушлар. Ерамызын 43–84 илляриндя Британийаны истила етмиш ромалылар Ирландийа дянизиня, шм.-да 57° шм. е.-ня гядяр эетмиш,  Уелс й-а, Уайт, Мен вя Англси а-ларыны,  Пеннин д-рыны вя Британийанын шм.-ындакы йцксякликляри кяшф етмишляр. 6–8 ясрлярдя ирландлар Британийа вя Фарер а-ларыны, щямчинин Исландийа а.-ны кяшф етмишляр. 9 ясрдя бу адаларда норманларын колонийалары йаранды. Онлар илк дяфя Скандинавийа вя Кола й-а-ларынын сащилляри бойу цзмцш, Аь дянизя чыхмыш, Балтик дянизинин а-ларыны, Гярби Двина вя Неман чайларынын ашаьы ахарларыны кяшф етмишляр. 8–9 ясрлярдя ярябляр Ъянуби Авропаны, хцсусиля онларын табелийиндя олан Пиреней й-аны, ъ.-ш.-дя вя ш.-дя Емба, Урал чайларындан  Каманын  мянсябинядяк   олан   яразини юйрянмишляр. 9–12 ясрлярдя руслар Днепр, Днестр,  Дон,  Гярби  Двина,  Неман чайларынын щювзялярини, Илмен, Чуд, Псков, Ладога, Онега, Белойе эюллярини, Волганын йухары вя орта ахарларыны, Шимали Двина, Мезен, Печора чайларыны кяшф етмишляр. Щямчинин 13 ясрдя Аь дяниз сащиллярини вя Кола й-а-нын дахили р-нларыны юйрянмишляр. 13–15 ясрлярдя Ъянуби А. дянизляринин бцтцн сащилляри, щямчинин Атлантика океаны сащилляринин бир щиссяси Италийа дянизчиляри тяряфиндян тядгиг олунмуш вя хяритяляшдирилмишдир. 15–16 ясрлярдя руслар А.-нын шм. сащилляри бойу цзяряк Канин й-а-ны, Колгуйев, Вайгач, Новайа Землйа вя Шписберэен а-ларыны кяшф етмиш, 16–17 ясрлярдя бу яразилярин хяритясини чякмишляр. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя щолландлар вя инэилисляр Гярби Шписберэени вя Айы а.-ны, Новайа Землйа архипелагында Шимал а.-ны (1594–97, В.Барентс), Шписберэен архипелагында ися Еъ, Шимал-Шярги Торпаг вя с.    а.-лары    (1613–17,    Т.Еъ),    щямчинин Йан-Майен а.-ны (1614, Й.Май) кяшф етмишляр. 1603–46 иллярдя А.Буренин рящбярлийи иля Исвеч топографлары Скандинавийа й-а-нын сащиллярини, щямчинин чайлары, эюлляри вя даь массивлярини хяритяйя кючцрмцшляр. 18 ясрдя рус сяййащлары Орта вя Ъянуби Уралы, Орта Рус  дцзянлийинин ш.-ини, Хязярйаны овалыьы, Кума-Маныч чюкяклийини вя  Шярги Авропа  дцзянлийини, щямчинин А.-нын шм. сащиллярини тядгиг етмишляр.

    1704–19 иллярдя италйан тябиятшцнаслары А.Валлиснери вя Л.Марсилйи Апеннин вя Апуан Алп д-рыны юйрянмяйя башламыш, 1761–84 иллярдя ися Л.Спаллантсани вя франсыз Д.Доломйе тядгигатлары давам етдирмишляр. 1751–95 иллярдя франсыз эеологлары  Ж.Эеттар,  Н.Демаре,  Л.Рамон де Карбонйер вя б. Мяркязи Франса массиви вя Пиреней й-а-ны, 1758–94 иллярдя исвечряли О.Сюссцр Йура вя Гярби Алп д-рыны, 1776–95 иллярдя франсызлар Д.Доломйе вя Б.Акке Шярги Алп д-рыны вя Динар йайласыны тядгиг етмишляр. Франсыз Б.Акке (1788–96) вя полйак С.Сташитс (1789–1805) Карпат д-рыны тядгиг етмишляр. 1753–68 иллярдя щидрограф М.Макензи Британийа сащилляринин дягигляшдирилмясини баша чатдырмышдыр.

    1808–13 иллярдя франсызлар Пиреней дрынын орографик гурулушуну юйрянмишляр. 1836–47 иллярдя А.Буе вя О.Викенел Балкан й-а-нын дахили р-нларынын вя релйефинин дягиг характеристикасынын тядгигиня башламышлар. 19 ясрдя эеолог вя ъоьрафийашцнаслар Гярби вя Мяркязи А.-да, Алп (П.Дцфренуа, Ж.Ели де Бомон, Г.Дцфур, Е.Зцсс)  вя  Карпат  д-рында  (Е.Зцсс  вя б.), Фенноскандийада  (Л.Бух,  Б.Кейлщау, П.Мунк вя б.) тядгигат апармышлар. Рус експедисийалары Уралы бцтцнлцкля вя Шярги А.-нын бир сыра мцщцм йцксякликлярини тядгиг етмишляр. Британийа а-ларынын релйефини 19 ясрин орталарында эеологлар (У.Смит, Ч.Лайел, Р.Мурчисон, А.Сеъвик, Д.Маккулощ вя б.) юйрянмишляр. Исландийа а. сащилляринин илк дягигляшдирилмяси 1801–18 иллярдя Х.Шел, Х.Фрисак вя б. тяряфиндян апарылмышдыр. Шписберэен архипелагы  1800–23,  1861–73,  1898–1902 вя 1906–10 иллярдя, Новайа Землйа а-лары 1832–35 вя 1907–11 иллярдя, Франс Иосиф Торпаьы 1880–1905 иллярдя бир чох тядгигатчылар  тяряфиндян  юйрянилмишдир.

     Авропа   сивилизасийасынын формалашмасы

    Инсанларын А.-йа тягр. 800 мин ил бундан яввял (бах Антропоэенез) Африкадан  Ъябялцттариг  боьазы  иля  кечиб мяскунлашдыглары (Атапуерка, Чепрано) ещтимал олунур. 40–28 мин ил яввял ися Гярби Асийадан эялян мцасир типли инсанлар (Щомо сапиенс) А.-да мяскунлашмыш неандерталлары сыхышдырыб бурада йайылмышдылар. Палеолит дюврцндя А.-нын бюйцк щиссясини ящатя едян бузлагйаны тундрада йашайан ири щейванларын ову инсанларын нисбятян отураг щяйат  тярзи цчцн имкан йаратмышды. Щямин дюврдя Мяркязи вя Шярги А.-да йайылмыш йарымгазма евляр буну тясдиг едир. Цст Палеолитдя тясвири сянят мейдана эялди вя чичяклянмя дюврцнц йашады. Гайацстц рясмляр (Франсанын ъ.-унда вя Испанийанын шм.-ындакы яразилярдя йерляшян Алтамира,  Ласко,  Фон-де-Гом,   Тцк-д`Одубер, Цч Гардаш маьарасы вя  с.), даш вя щейван сцмцкляри (о ъцмлядян мамонт диши) цзяриндя ойма рясмляр (ВиллендорфКостйонки мядяни бирлийи вя с.), щямчинин эил пластикасы (Долни-Вестонитсе) о дюврцн инъясянятини якс етдирир. Мезолит дюврцнцн (е.я. 13–10-ъу минилликляр) яввялляриндя А. яразисинин бюйцк щиссяси мяскунлашмышды. Континентал А.-нын мешялик сащяляриндя йашайан ящали, ясасян, овчулуг, эюл вя чай балыгчылыьы, дяниз сащилляриндя мяскунлашанлар ися дяниз балыгчылыьы (Шимал дянизинин сащилляриндя дяниз йыьыъылыьы иля) иля мяшьул олмушлар. Е.я. 6-ъы минилликдя Балкан й-а (Арэиса, Сескло вя с.) вя Дунайбойу бюлэялярдя (Старчево) якинчилик вя щейвандарлыг йайылмыш, Еркян Неолит дюврц цчцн сяъиййяви олан якинчилик мядяниййяти (йашайыш мяскянляри – теллляр, гадын щейкялъикляри, сонралар нахышлы сахсы  габлар) мейдана эялмишди. Е.я. 6–4-ъц минилликлярдя якинчилик вя щейванлдарлыг Гярби вя Мяркязи А.-нын мешя зонасында тяшяккцл тапмышды. Бу бюлэялярдяки неолитик мядяниййят (хятли-золаглы керамика мядяниййяти) цчцн мцвяггяти мяскянляр, каркаслы узунсов евляр вя с. сяъиййявидир. Е.я. 4-ъц минилликдя Алп д-рынын юндаьлыг щиссясиндяки эюллярин сащилляриндя дирякляр цзяриндя тикилян евлярдян ибарят якинчи мяскянляри мейдана эялмишдир. А.-нын илк якинчиляри, ясасян, чай вя эюллярин сащилляриндяки мцнбит торпагларда мяскунлашырдылар. Енеолит вя Тунъ дюврцндя котанын йайылмасы А.-дакы дахили мешялик яразилярин мянимсянилмясиня вя гырылыбйандырылмыш йерлярдя якинчилийин мейдана эялмясиня сябяб олду. Е.я. 4-ъц минилликдя (гыфабянзяр гядящляр мядянийййяти вя с.) Скандинавийанын ъ.-унда якинчилик вя малдарлыг йайылмышды. Е.я. 5–4-ъц минилликлярдя Шярги А.-нын ъ.-унда Волганын орта вя ашаьы ахарынадяк истещсал тясяррцфаты йайылмыш, бунунла йанашы Днепрдян ш.-дя, ясасян, кючяри малдарлыг инкишаф етмишди. Тунъ дюврцнцн сонларында (е.я. 2-ъи миниллийин сону) Шярги А.-нын чюлляриндя кючяри малдарларын классик мядяниййяти формалашды. Неолит дюврцндя А.-нын шм.-ш.-индя йеня дя овчу тайфалар мяскунлашырды (басма-дарагвары керамика тарихи-мядяни бирлийи, дарагвары-басма керамика мядяниййяти, Волга-Кама мядяниййяти вя с.). Е.я. 3-ъц минилликдя Аралыг дянизинин ш. сащилляриндя Гярби Асийа сивилизасийалары иля сых баьлы олан А.-нын ян гядим шящяр сивилизасийасынын (Еэей мядяниййяти) формалашмасы А. тарихинин йени мярщялясинин башланьыъы олду. Охшар просесляр Гярби Авропада баш верирди: мегалитик мядяниййятлярин вя курган гябирляринин йайылмасы бурада сосиал диференсиасийанын мювъуд олдуьуну вя йцксяк тябягянин формалашмасынысцбутедир.

    Щинд-Авропа дилли халглардан яввял Гярби А.-да йашамыш ящалидя йалныз баск дили дюврцмцзядяк эялиб чатмышдыр. Финугор халглары Шимали вя Шярги А.-нын ян гядим ящалисиня аиддир. Е.я. 2–1-ъи минилликлярдя щинд-авропалылар А.-нын, демяк олар ки, бцтцн яразиляриня (шм.-ш. истисна олмагла) йайылмышдылар. Ян гядим щиндАвропа тайфалары (пеласглар, кариляр, лелегляр вя б.-ры) Балкан й-а-нын ъ.-унда мяскунлашмышдылар. Сонралар А.-нын ъ.унда йунанлар, иллирийалылар, фракийалылар, италикляр вя б.-рынын йашадыглары мялумдур. Е.я. 1-ъи минилликдя Гярби А.-нын бюйцк щиссясиндя келт тайфалары (Франсада галлар, Нидерланд вя Белчикада белгляр, Британийа а-рында бритляр, скотлар) мяскунлашмышлар. Шярги А.-нын ъ.-унда ися скифляр вя савроматлар йайылмышдылар.

    Е.я. 1-ъи миниллийин 1-ъи йарысында Аралыг дянизйаны яразилярдя финикийалылар, йунанлар, етрусклар вя латынлар тяряфиндян шящяр-полисляр салынмышды. Бюйцк йунан  мцстямлякяляшдирмяси  дюврцндян (е.я. 8–6 ясрляр) башлайараг Аралыг дянизинин шм., Гара дянизин сащилйаны яразиляри Йунаныстан (Гядим) мядяниййятинин тясири алтына дцшмцшдц. Антик сивилизасийанын ясасыны тяшкил едян бу мядяниййят А.-нын мядяни инкишафында истигамятляндириъи рол ойнамышдыр. Латын шящярляриндян бири олан Рома яввялъя  Италийаны, е.я. 3 ясрин сонларындан ися А.-нын башга яразилярини юзцня табе етди вя гцдрятли Рома дювлятинин мяркязиня  чеврилди [бах Рома (Гядим)]. Е.я. 1 ясрдя г.-дя Рейн,  ъ.-да  Дунай  чайлары  арасында  йерляшян А. торпаглары вя Б.Британийанын бюйцк щиссяси Рома империйасынын тяркибиня дахил иди. Империйанын гярб бюлэяляриндя ящалинин яксяриййяти латын халг данышыг дилиндян истифадя едирди, шярг бюлэяляриндя (Балкан й-а) ися йунан дили йайылмышды (ерамызын 4 ясринин сонунда империйа ики щиссяйя – Гярби вя Шярги Рома империйаларына бюлцндц). Империйа сярщядляриндян шимал вя шярг яразилярдя мяскунлашан келтляр (Британийа), эерманлар (Рейнбойу яразиляр) вя фракийалылар (Дунайбойу яразиляр) даща аз романлашмышдылар.

    Эерман, славйан, тцрк, ирандилли вя башга тайфаларын 4 ясрдян башлайан кцтляви миграсийалары (бах Халгларын бюйцк кючц) А.-нын етник мянзярясини дяйишди. 5 ясрдя Рома империйасынын гярб щиссясини тутан эерманлар Гярби, Ъянуб-Шярги вя Ъянуб-Гярби А.-да эениш йайылдылар. Гитянин даща чох романлашмыш яразиляриндя (Галлийа, Иберийа, Италийа) латын халг данышыг дилинин мцхтялиф диалектляри горунуб сахланмыш, эерманлар ися бурада тядриъян ассимилйасийайа уьрамышлар. Бу яразилярдян шималда вя шяргдя йерляшян, ромалыларын мядяни тясиринин зяиф олдуьу йерлярдя йайылмыш эерман дилляри Б.Британийа а-рында йерли келт субстратыны, демяк олар ки, тамамиля сыхышдырмышды. Шимали эерман дилляри ареалында (Скандинавийа, Данимарка, сонралар Исландийа вя Фарер а-ры) Скандинавийа халгларынын етно-мядяни бирлийи тяшяккцл тапмышдыр. Гярбдя Елба чайындан, ъянубда Балкан й-а-ндан, шяргдя Орта Дон вя Орта Волгабойунадяк, шималда Волховбойунадяк олан яразилярдя славйанлар, балтлар, щямчинин шярги роман (влахлар), фин-угор вя тцрк (щунлар, аварлар, протобулгарлар, хязярляр вя б.ры) халглары мяскунлашмышдылар. Сонралар Одер чайындан гярбдя мяскунлашан славйанлар, ясасян, эерманлашдылар. Мцасир лужиселиляр онларын нясилляридир.

    Антик сивилизасийанын сцгуту А.-да ящалинин кяскин азалмасы вя шящярлярин тярк едилмяси иля мцшайият олунурду. Ейни заманда сон антик вя барбар елементлярин бир-бириля гайнайыб-гарышмасы нятиъясиндя мядяниййят, иътимаи мцнасибятляр, щцгуг (бах Барбар гануннамяляри), инъясянят вя с.-ин йени формалары йаранды. А.-да ясас консолидасийа фактору христианлыьын йайылмасы олмушдур; гитянин гярб щиссяси Рома папасынын, шярг щиссяси (ясасян, йунанларла мяскунлашан) ися Константинопол патриархынын идаряси алтында бирляшмишди. Килсянин гярб вя шярг голларына парчаланмасына (1054 илдя баша чатмышдыр) бахмайараг, А. цчцн Бизансла сийаси, дини вя мядяни ялагяляр орта ясрлярдя бюйцк ящямиййят кясб едирди. Пиреней й-а-нын ярябляр тяряфиндян ишьалы (8 яср) нятиъясиндя А.-йа ислам мядяниййятинин елм, фялсяфя, инъясянят вя с. сащялярдя узунмцддятли тясири башланды. Шярги А. мцсялман дцнйасы иля Гафгаз вя Волга васитясиля ялагя сахлайырды; викингляр (варйаглар) васитясиля бу ялагяляр Шимали А.-йа гядяр чатырды.

    5 ясрин сону – 9 ясрдя Гярби вя Мяркязи А.-нын бюйцк щиссяси Франк дювлятинин яразисиня гатылды. Бу дювлятин Верден мцгавилясинин (843) шяртляриня ясасян Бюйцк Карлын нявяляри арасында бюлцшдцрцлмяси нятиъясиндя эяляъяк Алманийа вя Франса дювлятляринин ясасы олан Шярги Франк вя Гярби Франк краллыглары мейдана эялди. 9 ясрдя Инэилтярянин бирляшдирилмяси баша чатды. Шимали, Мяркязи вя Шярги А.-да йени дювлятляр – Авар, Хязяр вя Булгар хаганлыглары, Бюйцк Моравийа, Чехийа, Полша, Маъарыстан, Норвеч, Исвеч, Данимарка вя Кийев Рус дювлятляри мейдана эялди. Беляликля, 11 ясрдя А.-нын индики сийаси бюлэцсцнцн ясасы гойулду. Бу дюврдя баш верян демографик вя игтисади артым А.-да гядим шящярлярин дирчялмясиня вя йени шящярлярин мейдана эялмясиня шяраит йаратды. Гярбдя феодализмин классик А. формасынын ясасыны тяшкил едян вассал-лен торпаг сащибкарлыьы системи формалашды. Сялиб йцрцшляри заманы А.-нын феодал дювлятляри игтисади вя мядяни ъящятдян чичяклянмя дюврцня чатды, шящярляр инкишаф етди, Шяргин тясири алтында йени дини-фялсяфи мяктябляр (схоластика) вя мемарлыг цслубу (готика) формалашды, мяишят мядяниййяти зянэинляшди. Ейни заманда А. шярг истигамятиндян йени басгынлара мяруз галды: 13 ясрдя монголлар А.-йа йцрцшляр едяряк Волга Булгарийасына сон гойдулар вя рус кнйазлыгларыны юзляриня табе етдиляр; 14–15 ясрлярдя османлы фцтущаты нятиъясиндя Бизанс империйасы сцгута уьрады. А.-нын ъ.-ш.-индя тцрк-ислам мядяниййятинин йайылмасы Балкан йа-нын вя Дунайбойу торпагларын Османлы империйасына табе едилмяси дюврцндян башлайыр. Бу дюврдя А.-да йени мяняви щярякат – Интибащ инкишаф едирди. 15 ясрин сону – 16 ясрдя бир чох дювлятлярдя (Инэилтяря, Франса, Испанийа, Исвеч, Русийа вя с.) сийаси мяркязляшдирмя баша чатды. Йени дювлятлярин щцдудларында мцасир А. миллятляри формалашмаьа башлады.   Мяркязи   вя   Ъянуб-Шярги   А.-да Щабсбурглар, Османлылар вя б.-ры чохмиллятли империйалар йаратдылар (бунлар Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра сцгут етди).

    Американын кяшфи (1492) вя Бюйцк ъоьрафи кяшфлярин башланмасы иля А. юлкяляри (Испанийа, Португалийа, сонра ися Инэилтяря, Нидерланд вя Франса) Америка, Асийа вя Африкада эениш яразиляри тутдулар. Бурадан А.-йа бюйцк мадди сярвятляр, еляъя дя мяишятя мядяни йениликляр (картоф, гарьыдалы, тцтцн, чай, гящвя, памбыг, каучук вя с.) дахил олду. Капиталист мцнасибятляри формалашмаьа башлады.

    Сон орта ясрлярдя баш верян дини щярякатлар (бидятляр, тяркидцнйа ращиб орденляри) 14 ясрдя католик килсясиндя ислащатын илк ъящди кими тязащцр етди (Ъ.Уиклиф, Й.Щус вя б.-рынын тялимляри). 16 ясрдя баш верян Реформасийа Гярби А.-ны католик вя протестант юлкяляриня парчалады. Йени дюврдя инкишаф едян дини азадфикирлилик вя расионализм яняняляри, Маарифчилик хадимляри тяряфиндян иряли сцрцлян тябии щцгуг, иътимаи мцгавиля, халг суверенлийи нязяриййяляри вя с. бу эцн инсан щцгугларына даир мцасир консепсийанын ясасыны тяшкил едир. Ейни заманда игтисади либерализм принсипляри (А.Смит) А. капитализминин идеоложи бцнюврясини гойду. 18–19 ясрлярдя баш верян сянайе чеврилиши бейнялмилял, урбанист, сянайеляшмиш А. сивилизасийасынын формалашмасына эятириб чыхарды. Кющня монархийалары девирян ингилабларын гялябяси нятиъясиндя миллят консепсийасы там тяшяккцл тапды. Австрийа–Маъарыстан вя Османлы империйаларында йашайан халглар йерли дил вя мядяниййятлярин инкишафына тякан верян миллимядяни интибащ дюврцнц йашадылар.

    19 ясрдя, ясасян, мцстямлякяляр уьрунда  эедян  мцбаризянин  эцълянмяси А. дювлятляри арасында мцнасибятляри кяскинляшдирмякля бир сыра йени мцщарибя вя ингилаблара ряваъ верди. 20 ясрдя А. бяшяриййят тарихиндя ян даьыдыъы вятяндаш мцнагишяляри вя дцнйа мцщарибяляринин еписентриня чеврилди. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра А.-да халгларын консолидасийалашма мейили Авропа Иттифагынын йарадылмасында (1993) юзцнц эюстярди. Асийа вя Африка юлкяляриндян ярябляр, бярбярляр, тцркляр, кцрдляр, щиндистанлылар, пакистанлылар вя б.-рынын иммиграсийасы нятиъясиндя 20 ясрин орталарындан А.-нын етник мянзяряси дяйишир. Яряб юлкяляриндян эялянлярин яксяриййяти Франса, Б.Британийа, Нидерланд вя Алманийада йашайыр; тцркляр Алманийада вя Нидерландда хариъи ишчи гцввясинин яксяриййятини, Австрийада ися сайъа икинъи етник групуну тяшкил едирляр. Щиндистандан, Пакистандан, щямчинин Инэилтярянин Африка вя Вест-Щинддяки кечмиш мцстямлякяляриндян эялянляр Б.Британийада даща чохдурлар. Авропадахили миграсийалар (хцсусиля Франсайа, Б.Британийайа, Алманийайа, Исвечряйя, Белчикайа, Исвечя) бурадакы етник рянэарянэлийи артырыр. Милли щюкумятляр вя бейнялхалг тяшкилатлар тяряфиндян щяйата кечирилян хцсуси тядбирляр А.-да мцхтялиф мядяниййятлярин консолидасийасына имкан йарадыр.

    А. сивилизасийасынын бцнювряси олан вя бурада мейдана эялян игтисади, техники, сосиал, сийаси, мядяни инкишаф моделляринин мяъмусу бцтцн дцнйа халгларынын инкишафына тясир эюстярмиш, мцасир урбанист мядяниййятин ясасыны гоймушдур.

    Халглар

    Етнографик очерк. Мцасир А.-да 70-дян чох халг йашайыр. Ясрляр бойу бурадакы ящалинин цмцми мядяни хцсусиййятляринин формалашмасы нятиъясиндя А. ващид тарихи-мядяни реэиона чеврилмишдир.

    Популйасийаларын интенсив гайнайыбгарышмасы вя дцнйанын диэяр гитяляриндян миграсийаларын артмасы сябяби иля А.нын мцасир ящалиси антроположи ъящятдян эетдикъя мцряккябляшир. А.-нын йерли ящалисинин яксяриййяти физики ъящятдян бюйцк Авропа иргиня  мянсубдур:  шималда ачыгпигментли (Атлантика-Балтика ирги вя Аь дяниз-Балтика ирги), ъянубда тцндпигментли (Балкан-Гафгаз ирги вя Щинд-Аралыг дянизи ирги) типляр цстцнлцк тяшкил едир, гитя ящалисинин бюйцк щиссяси кечид Орта Авропа иргиня аиддир. Комиляр,  мариляр,  мордвалар  вя   удмуртлар Урал иргиня, саамлар ися, ясасян, лапоноид иргиня дахилдир. Волга щювзясиндя Шимали Асийа  иргинин  елементляри  мювъуддур.

    Урбанизасийанын чох йцксяк сявиййясиндя олан А. игтисади ъящятдян эцълц инкишаф етмиш реэиондур. Мцасир постиндустриал А. ъямиййятиндя тясяррцфатын яняняви формалары, демяк олар ки, сахланылмамышдыр; халг адят-яняняляри йалныз фолклор нцмуняляри кими галмагдадыр. Ясасян, 16 яср – 19 ясрин яввялляриндя шящяр мяишятинин эцълц тясири иля формалашмыш яняняви мядяниййят бир чох А. халглары цчцн цмуми олан (эейим формалары: кишилярдя йахасы гатланан кюйняк, дизя гядяр, йахуд узун туман, жилет вя йа эюдякчя, кянарлы шлйапа, чох вахт фулйар, гадынларда кюйняк вя йа кофта, йубка, корсаж, юнлцк, лячяк; ев типляри: бир дам алтында бирляшян йашайыш вя тясяррцфат отаглары, дашдан истифадя, каркаслы фахверк цсулу, кирямит дам юртцйц, истилик цчцн бухар вя с.) ъящятляря маликдир. А. реэионал хцсусиййятляриня эюря Гярби Авропа, Мяркязи Авропа, Шимали  Авропа вя Ъянуб-Шярги Балтикйаны, Ъянуби Авропа, Ъянуб-Шярги Авропа вя Шярги Авропа тарихи-етнографик вилайятляриня бюлцнцр.

    Гярби А., йахуд Атлантика тарихи-етнографик вилайятиндя (Б.Британийа, Ирландийа, Франса, Нидерланд, Белчика) эермандилли (инэилисляр, шотландлар, ирландлар, щолландлар, фламандлар, фризляр, елзаслылар вя лотаринэийалылар) вя франсыздилли (франсызлар, валлонлар) халглар йашайырлар. Бретонлар, валлиляр вя эелляр келт дилляриндя данышырлар. Франсызлар,  фламандлар, валлонлар, бретонлар, ирландлар, эелляр, ясасян, католикдирляр. Протестантлыг, ясасян, калвинизмля – реформатлыг (щолландлар), пресвитерианлыг (шотландлар), щямчинин англиканлыгла (инэилисляр, валлиляр) тямсил олунур.

    Яняняви тясяррцфат сащяси гарамалын ямтяя истещсалыдыр. К.т. биткиляриндян буьда,  човдар,  шякяр  чуьундуру,  16  ясрин 2-ъи йарысындан Америкадан эятирилмиш  картоф;  Б.Британийада  яняняви  олараг арпа вя вялямир беъярилир. Гярби А.нын яняняви шящяр  вя  кянд  мемарлыьы цчцн каркаслы фахверк техникасы сяъиййявидир. Орта вя Ашаьы Алманийа, Лотаринэийа, Фрисландийа, Ъянуби Лимбург, Шимали Франса, Пикардийа вя с. ев типляри, Франсанын ъ.-унда ися Аралыг дянизи цслубунда тикилмиш евляр йайылмышдыр. Гадынларын яняняви эейими цчцн гярибя формалы лячякляр, чарпазвары баьланан шал, енли йубка, тахта башмаглар (щолландларда кломп, франсызларда  сабо); Валлон вя Шимали Франса гадынларында золаглы дар йубка, фламанд вя щолланд гадынларында ися бир-биринин цстцндян эейилян кружевалы бир нечя йубка, гара шал вя с. сяъиййявидир. Эеллярин яняняви киши эейиминдя йубка (килт) горунуб сахланмышдыр. Яняняви мятбяхдя пендир (франсызлар, щолландлар, валлонлар), ят (инэилисляр), дузланмыш балыг (щолландлар, валлонлар, фламандлар), истридйя, мидийа вя с. дяниз мящсуллары (франсызлар, бретонлар, валлонлар), картоф вя тярявяз (ирландлар, валлонлар), щямчинин йармадан щазырланан хюряклярдян (инэилисляр, шотландлар, ирландлар) эениш истифадя олунур.

    Мяркязи А. тарихи-етнографик вилайятиндя (Алманийа, Австрийа, Лцксембург, Исвечря, Полша, Чехийа, Словакийа, Маъарыстан) эермандилли (алманлар, валсерляр, австрийалылар, лцксембурглулар, лихтенштейнлиляр, алманийалы-исвечрялиляр, симбрляр, мощенолар)  вя романдилли (франсалы-исвечрялиляр, италийалы-исвечрялиляр, ретороманлар)  халглар,  щямчинин гярби славйанлар (полйаклар, чехляр, словаклар, лужиселиляр), гярби украйналыларын кичик груплары (русинляр), щямчинин угор дилиндя данышан маъарлар мяскунлашмышлар. Диндарлары католик вя протестантдыр (лцтеранлар  вя  реформатлар).

    К.т. йцксяк мящсулдарлыьа малик якинчилийя вя башлыъа олараг сцдлцк щейвандарлыьа (Алп зонасында кючябя щейвандарлыг) ясасланыр. Кющня шящярляр баш килсянин вя бялядиййя бинасынын йерляшдийи мяркязи мейданы олан план ясасында салынырды; чох вахт ялащиддя, шящярин щцндцр йериндя адятян килсяси олан феодал гясри уъалырды. Мяркязи А.-нын бир сыра шящярляриндя кцчялярин даиряви шякилдя олмасы, йахуд узун мяркязи кцчядян айрылан кичик кцчялярин салынмасы бунларын кянд мяскянляриндян йарандыьыны эюстярир. Чехляр, словаклар, полйаклар вя франсалы-исвечрялилярдя кянд евляри кяртмя, сонралар щям  дя  каркаслы,  бирмяртябяли, 3 камералы [йашайыш отаьы, дящлиз-мятбях (мяркяздя вя йахуд отаьын йанында) анбар] олурду. Маъарыстан  вя  Хорватийанын шималы цчцн сяъиййяви олан эил мющря Паннонийа евляринин дамы саманла юртцлцр, галерейасы дирякляр цзяриндя узунуна олур. Алманийанын шм.-ы, Нидерландын ш.-и, Данимарканын ъ.-у, Балтикйаны яразилярдя Ашаьы Алманийа вя йа Саксонийа евляри йайылмышдыр: бирмяртябяли, йашайыш вя тясяррцфат отагларындан, тювля вя цстцюртцлц дахили щяйятдян (диле, щалле) ибарят олур; евин арха тяряфинин кцнъцндя йашайыш отаьы (флетт) йерляшир. Алманийанын ъянуб вя орта  районларында, щямчинин Австрийада биринъи мяртябяси дашдан олан, цст мяртябяляр ися фахверк техникасы иля тикилмиш ики-цч мяртябяли Орта Алманийа  (Франконийа)  евляри сяъиййявидир; евляр кцчяйя,  йахуд  йола кюндяляндир. Эириш гапысы мяркяздя йерляшян вя исидилян дящлиздяндир. Дящлизин бир тяряфиндя собалы (штубе) йашайыш отаьы, диэяр тяряфиндя анбарлар вя пяйя олур.

    Исвечря, Алманийа, Австрийа,  Италийа вя Словенийанын даьлыг яразиляриндя Алп евляри йайылмышдыр; алт мяртябяси дашдан, цст мяртябяси ися тахтадан  тикилир  (фахверк, йахуд кяртмя цсулу иля), йан  тяряфдян олан эириш гапысы дар дящлизя ачылыр. Евлярин юн тяряфиндя йашайыш вя тясяррцфат отаглары [ашаьыда исидилян йашайыш отаьы (штубе) вя мятбях, йухарыда ярзаг анбарлары вя йатаг отаглары], арха тяряфиндя пяйя, одун, саман вя с. цчцн анбарлар йерляшир. Ейванлар, йахуд цстцачыг галерейалар диряклярин цзяриндядир, дамлар алчаг вя гошачатылыдыр. Евин бязи щиссяляри зянэин ойма нахышларла бязядилир. Шварсвалд типли евляр Алп евляри иля охшардыр: юн щиссядя ейванлы йашайыш отаглары, арха щиссядя пяйя, анбар вя тювляляри вар. Эириш гапысы евин орта щиссясиндя йерляшян исидилян мятбяхдяндир (бязян мятбях юн щиссядяки ики отаьын арасында йерляшир). Тирлярдян дцзялдилян вя цстц саманла юртцлян ашаьы мейилли дам юртцйц дирякляря сюйкянир. Гадын эейими цчцн йарашыглы голлары олан кофта, корсаж, дизягядяр енли йубкалар (маъарларда, чехлярдя вя словакларда яксяр вахтларда чохсайлы алт йубкаларла бирликдя) сяъиййявидир. Мяркязи Словакийада узун кюйняк, ики юнлцкдян ибарят тикишсиз палтарлар индийядяк галмагдадыр. Словакийа, Гярби Маъарыстан вя Шимали Хорватийада ашаьысы эен аь шалварлы киши костйуму юзцнямяхсуслуьу иля сечилир. Хямир хюрякляри, клйотск вя вермишел шорбалары сяъиййявидир (хцсусиля Алманийанын ъ.-у вя Австрийада). Шималда картоф чох йейилир. Алп малдарлыьы районларында сцд мящсуллары эениш истифадя олунур. Алман мятбяхи колбаса вя сосиска, Австрийа мятбяхи ися ширниййаты (Вйана фятири, алмалы штрудел) иля мяшщурдур. Ичкилярдян ян чох пивя; Рейн вил.ндя вя Маъарыстанда ися цзцм чахырлары даща популйардыр. Гоша рягсляр (о ъцмлядян Австрийа лендлери) сяъиййявидир.

    Шимали А. (Финландийа, Исвеч, Норвеч, Данимарка, Исландийа) вя  ЪянубШярги Балтикйаны (Латвийа, Литва, Естонийа) тарихи-етнографик вилайятинин ящалиси шимали эерман (данимаркалылар вя фарерлиляр, исвечляр, норвечляр, исландийалылар), Балтик (литвалылар, латышлар) вя финугор (финляр, естонлар, саамлар) дилляриндя данышырлар. Диндарлар арасында протестантлар (ясасян, лцтеранлар) цстцнлцк тяшкил едирляр.

    Яняняви тясяррцфат мешя вя биоложи ресурсларынын (мешячилик, балина вя балыг ову) истифадяси иля баьлыдыр. К.т.-ында ятлик-сцдлцк щейвандарлыг инкишаф етмишдир. Иш щейваны кими атлардан истифадя олунур. Гырылыб-йандырылмыш йерлярдя якинчилик 19 ясрин сонунадяк мювъуд олмушдур. Яняняви олараг арпа, човдар, вялямир вя кятан беъярилир. Кянд йашайыш мяскянляри хутор типиндядир. Бирмяртябяли, 3 камералы (исидилян йашайыш отаьы, дящлиз вя анбар; шималда йашайыш отаьы тикилинин йан тяряфиндя, ъянубда ися мяркязиндя йерляширди) кяртмя евляр йайылмышдыр. Яняняви гадын эейими, ясасян, йундандыр; дамалы, йахуд золаглы йубка, тохунма кофта, кюйняк вя ъораб. Норвечдя вя Исвечин бязи ленляриндя сарафан типли голсуз эейим мялумдур. Киши эейими ися Орта А. киши эейиминя йахындыр. Мятбяхдя сыйыг, балыг, сцд, пендир (ясасян, бярк сортлар) цстцнлцк тяшкил едир. Ясас чюряк нювц човдар унундан биширилир. Байрамлардан гыш (Скандинавийада йул) вя йай (Иван эцнц) эцняшдурушу хцсуси гейд олунур. Гыш идман нювляри вя хор мащнылары популйардыр.

    Ъянуби А. (Аралыг дянизи) тарихи-етнографик вилайятиндя (Португалийа, Испанийа, Италийа, Йунаныстан, Андорра, Сан-Марино, Ватикан, Малта, Монако, Ъябялцттариг), ясасян, роман халглары (португаллар, галисийалылар, фалалар, испанлар, каталонлар, мирандесалар, андорралылар, сан-маринолулар, италйанлар, сардинийалылар, корсикалылар), щямчинин йунанлар, басклар вя самидилли малталылар йашайырлар. Диндарларын яксяриййяти католикдир;  йунанлар  православдырлар.

    Аралыг дянизйаны яразилярин (Ъянуби вя Ъянуб-Шярги А.) яняняви тясяррцфаты цчцн баьчылыьын (мейвя, ситрус, зейтун аьаълары) вя цзцмчцлцйцн инкишафы сяъиййявидир. Яняняви дянли биткилярдян (буьда, човдар) вя пахлалылардан башга 15 ясрдя Америкадан эятирилмиш гарьыдалы да эениш йер тутур; даьлыг районларда кючябя малдарлыг (гойун, кечи) йайылмышдыр, иш щейваны кими юкцз вя ешшяк йетишдирилир. Кянд еви типляри вя шящярсалма яняняляри антик дюврля баьлыдыр. Аралыг дянизи типли даш евляр цстцнлцк тяшкил едир: икимяртябяли, бязян цчмяртябяли тикилилярин цст мяртябясиндя яксяр вахтларда щяйятдян пилляканы олан йашайыш отаглары вар; дахили щяйятляр сяъиййявидир. Яняняви йемяклярин ясасыны буьда чюряйи, пахла, дцйц, помидор, мейвя, пендир, балыг, дяниз мящсуллары, зейтун йаьы тяшкил едир; италйанларда гаты гарьыдалы сыйыьы (полента) мялумдур. Яняняви гадын  эейими цчцн эен кюйнякляр, узун, енли йубкалар, киши эейими цчцн кянары енли шлйапалар (португалларда вя испанларда  сомбреро) вя йахуд беретляр сяъиййявидир. Чохшахяли гощумлуг вя кирвялик (компадразго) яняняляри галмагда иди. Байрам мядяниййяти католик дининя ясасланыр. Юкцз дюйцшдцрцлмяси (бах Коррида) адятинин тарихи чох гядимдир.

    Ъянуб-Шярги А. тарихи-етнографик вилайяти Балкан й-а-ны вя Дунайын ашаьы ахарыны (Болгарыстан, Боснийа вя Щерсеговина, Македонийа, Сербийа, Словенийа, Хорватийа,  Монтенегро,  Албанийа, Румынийа, Молдавийа) ящатя едир. Бу яразилярдя ъянуби славйанлар (болгарлар, сербляр, черногорийалылар, хорватлар, боснийалылар, словенляр), шярги роман халглары (румынлар, молдаванлар, аромун-влахлар, Истрийа румынлары, истриотлар, мегленитляр), щямчинин албанлар, гисмян дя йунанлар вя тцркдилли гагаузлар йашайырлар. Ящалинин бюйцк щиссяси православдыр; хорватлар, словенляр католикдир; албанларын яксяриййяти, боснийалылар, щямчинин диэяр азсайлы славйан груплары мцсялмандыр.

    Кянд йашайыш тикилиляри даш (сащилйаны яразилярдя Аралыг дянизи типи) вя кяртмя (даь-мешя районларында) евлярдян ибарятдир. Бцтцн яразидя, ясасян, бирмяртябяли, 2 камералы вя дящлизли евляр йайылмышдыр. 3 камералы евлярдя йа мяркяздя йерляшян дящлиз (Сербийа, Хорватийа, Румынийанын вя Молдавийанын ъ. щиссяси, Дунаййаны Болгарыстан), йа да йан йашайыш отаглары (Румынийа вя Молдавийанын шм.-нда йайылмыш Беларус-Украйна типи) исидилир. Даьлыг вя сащилйаны яразиляр (Черногорийа вя Хорватийанын дянизйаны, Македонийа, Албанийа вя с.) цчцн йашайыш отаглары йухарыда олан икимяртябяли евляр сяъиййявидир. Яняняви мятбях цчцн чюряк-пита, гарьыдалы чюряйи вя гаты сыйыьы (мамалыга), гойун пендири иля лайлы пирог, грил цсулу иля биширилян ят йемякляри сяъиййявидир. Халг эейиминин ясасыны шярги славйан (Хорватийа вя Боснийада Динар йайласы, Болгарыстанын шм.-ы) эейиминин аналогу олан туника типиндя голсуз (Черногорийа вя Хорватийанын дянизйаны яразиси, Македонийа, Румынийа, Болгарыстанын мяркязи), йахуд гысаголлу кюйняк, гадынларда дябдябяли (щазырда чох вахт плиссели) йубка, юнлцк, гыса голсуз кюйняк тяшкил едир. Шимали Болгарыстан, Сербийа, Румынийа вя  Молдавийада ики гумаш парчасындан ибарят тикишсиз палтар, Мяркязи Болгарыстанда вя Йунаныстанын ш.-индя сарафан типиндя голсуз палтар йайылмышдыр. Боснийалы мцсялман гадынлар чахчур, узун кюйняк, юнлцк эейинир, ири баш йайлыьы баьлайырлар. Кишиляр гара  вя йа  аь галын  кятандан, йахуд йундан тикилмиш гуршаглы дар туман эейинир. Тцрклярдян мянимсянмиш киши костйуму (ортасы эениш олан туман, енли гуршаг, гыса голсуз кюйняк вя фяс) сяъиййявидир. Болгарларда, серблярдя, албанларда   вя   молдованларда   хам   эюндян постол типиндя дяри айаггабылар характерикдир. Ъянуби славйанларда 20 ясрядяк бюйцк патриархал аиля – задруга галмагда иди; аилянин мцгяддяс щимайячисинин (слава) шяряфиня аиля байрамы индийядяк гейд олунур. Саат ягряби истигамятинин яксиня олан даиряви коло рягсляри сяъиййявидир.

    Шярги А. тарихи-етнографик вилайятинин (Русийанын А. щиссяси, Украйна вя Беларус) шималында вя шяргиндя йашайан финугорлар (саамлар, карелляр, вепсляр, водлар, ижоралар, комиляр, коми-пермйаклар, удмуртлар, бесермйанлар, мордвалар, мариляр) бурада мювъуд олмуш ян гядим етник тябягяйя аиддирляр. Шимал-шяргдя самоди-ненляр, Крымда татарлар, крымчаклар вя караимляр, Урал вя Волгабойу яразилярдя ися чувашлар, татарлар, крйашенляр вя нагайбаклар, башгырдлар вя монголдилли калмыклар йашайырлар. Шярги славйанлар (руслар, украйналылар вя беларуслар) бцтцн яразидя йайылмышлар. Диндарлары, ясасян, православдыр; русларын бир щиссяси, комиляр вя б.-ры кющнятяригятчидирляр. Гярби Украйнада йунанкатоликляр вар. Татарлар вя башгырдлар мцсялман, калмыклар ися буддистдирляр (ламаист).

    Ясас яняняви мяшьулиййят якинчиликдир: шималда човдар, арпа, вялямир, ъянубда буьда, дары вя гарабашаг беъярилир. Мешя тясяррцфаты, бязи йерлярдя овчулуг, шимал сащилляриндя балыгчылыг вя вяшщи щейван  ову  (саамлар,  поморлар),   тундра вя мешя тундрасында маралчылыг (саамлар, ненляр, коми-ижемляр), Волгабойу вя Уралятрафы мешя-чюл вя чюллярдя йарымкючяри вя кючяри малдарлыг (башгырдлар, калмыклар) ящямиййятини горуйуб сахламышдыр. Ясас ев типляри 3 камералы (кома – дящлиз – анбар; Украйна вя Беларусда щямчинин кома – дящлиз – кома), шималда вя шяргдя кяртмя (изба), ъянубда ися кяртмя, саман, йахуд эяъля суванмыш щюрмя комалардыр (хата). “Рус” собасы, диварын ичиня йерляшдирилян скамйалар вя тахтлар, интерйерин  сырф яняняви  шякилдя планлашдырылмасы, стол вя иконалардан ибарят дини мяркязин (гырмызы эушя) собадан диагонал истигамятдя йерляшмяси бу евляр цчцн спесификдир. Татарларда вя башгырдларда евляр щяйятин ич тяряфиндя йерляшир: кишиляр вя гадынлар цчцн айрылмыш щиссяляр, ичиня газан бяркидилмиш соба, юн вя йан диварлар бойунъа дцзцлмцш тахтлар (татар дилиндя сяке). Шярги славйан шящярляри цчцн радиал-даиряви планлашдырма, мющкямляндирилмиш ич гала (кремл), билаваситя шящяр вя шящярин ятрафындакы сяняткар-таъир мящялляляри (посад) сяъиййявидир.

    Гадын эейиминин цмуми типи узун кюйнякдир (Шимал-Гярб вя Волгабойу халгларында туникайа бянзяйир; чийин щиссяйя русларда вя украйналыларда чяпиня, беларусларда ися дцзцня дцзбуъаглы парча тикилир). Цстцндян тикишсиз йубка (ъянуби русларда понйова, украйналыларда дерга вя плахта вя с.), йахуд сарафан типли голсуз, йахасыз эейим (шимали руслар, водиляр, карелляр, комиляр) вя юнлцк эейилир. Киши эейими шалварын цстцня (руслар, беларуслар, Волгабойу халглар), йахуд ичиня салынан кюйняк (украйнанылар вя беларусларда йаха кясийи юндя, русларда солда, удмуртлар вя марилярдя саьда) вя ортасы дар (руслар, беларуслар), йахуд енли (украйналылар, татарлар, башгырдлар) олан туманлардан ибарятдир. Татар, башгырд вя гисмян чувашларда киши эейими цчцн гуршагсыз кюйняк, голсуз камзол, гуршагла баьланан халат сяъиййявидир. Гадын эейими чохсайлы метал бязяк яшйалары иля зянэиндир. Шярги А. халгларынын киши баш эейимляри хяз вя кечя папагдан, татарлар вя башгырдларда ися арагчындан ибарятдир. Гыз вя гадын баш эейимляри фярглидир; гызларда чялянэ, лент вя йа йарымсферик кичик папаг (водиляр, Волгабойу халглар), ярдя олан гадынларда сачлары тамамиля юртян чохтяркибли баш эейими  (русларда  кокошник,   кика,   сорока вя с., украйналыларда очипок, беларусларда намитка вя с.). Сонрадан гадын баш эейими йайлыг олмушдур. Ясас йемяк аъытмалы, бязи йерлярдя (Карпат д-ры, Волгабойу) ися аъытмасыз чюрякдир. Байрам вя мярасим йемякляри, ясасян, чюряк, щямчинин хямир (пирог, фясяли) вя йармадан (сыйыг) щазырланан хюряклярдир. 19 ясрядяк тярявязлярдян шальам, кялям, чуьундур, сонралар картоф йайылмышдыр. Балыг вя ятдян дя эениш истифадя олунурду.

    Украйналыларын вя беларусларын гярб груплары иля Ъянуб-Шярги вя Мяркязи А. халгларынын, щямчинин Волгабойу малдарлары иля Мяркязи Асийа кючяриляринин яняняви мядяниййятиндя бир чох цмуми ъящят мювъуддур. Уъгар  Шималда тундра маралчыларынын мядяни елементляри галмагдадыр.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    AVROPA

    АВРÓПА (йун. Εύρώπη, Ашшур дилиндя “ереб”, йахуд “ириб” – гярб) – Шимал йарымкцрясиндя гитя, Аврасийа материкинин г. щиссяси.

     Цмуми мялумат

    Сащ. 10,2 млн. км2. Ящ. 583,2 млн. (2005, Русийасыз). Уъгар нюгтяляри: шм.-да Нордкин бурну (71°8′ шм. е), ъ.-да Марроки бурну (36° шм.е.), г.-дя Рока бурну (9°34′ г.у.), ш.-дя Гцтб Уралынын ш. ятякляри (67°20′ ш.у.). А.-нын Асийа гитяси иля сярщяди шяртидир вя яняняви олараг ашаьыдакы кими гябул олунур: Урал д-рынын баш суайырыъысы вя йа ш. ятякляри, Урал чайынын дяряси, Хязяр дянизи, Кума-Маныч чюкяклийи вя Керч боьазы (бязян Бюйцк Гафгазын ох щиссяси), Азов, Гара вя Мярмяря дянизляри, Босфор вя Дарданел боьазлары. Африкадан Ъябялцттариг вя Тунис боьазлары иля айрылыр. Г.-дя Атлантика, шм.-да Шимал Бузлу океаны иля ящатя олунмушдур. Сащил хяттинин парчаланма дяряъясиня эюря А. гитяляр арасында биринъидир. Сащ.-нин 1/4-и йарымадаларын пайына дцшцр. Ян бюйцк й-а-лары: шм.-да Скандинавийа, Йутландийа,  Кола,  Канин, г.-дя Бретан, ъ.-да Пиреней, Апеннин, Балкан, Крым.  А.-йа  цмуми  сащ. тягр. 730 мин км2 олан чохлу сайда ада вя архипелаг мяхсусдур: Атлантика океанында Исландийа, Фарер вя Британийа адалары, Аралыг дянизиндя Сиъилийа, Сардинийа, Корсика, Крит, Балеар, Иони адалары вя с., Шимал Бузлу океанында Шпитсберэен, Франс Иосиф Торпаьы вя Новайа Землйа архипелаглары.

    Гитя яразиси ашаьыдакы бюйцк физикиъоьрафи реэионлара айрылыр: Шярги А. (Шярги Авропа дцзянлийи, Урал, Крым д-ры); Исландийа; Шимали А. (Фенноскандийа); Орта А. (Британийа а-ры, Орта Авропа дцзянлийи, Мяркязи Авропа ортадаьлыьы, Алп-Карпат даьлыг юлкяси); Ъянуби А., йахуд А.-нын Аралыг дянизи сащилбойу яразиси (Пиреней, Апеннин вя Балкан йарымадалары). А. яразисиндя Арктика, субарктика, мцлайим вя субтропик ъоьрафи гуршаглар ардыъыл олараг бир-бирини явяз едир. Щямин гуршаглар дахилиндя щумид вя екстращумид сектор зоналары аномал шякилдя эениш инкишаф етмишдир.

    Тябият

    Релйеф. А. орта йцксяклийиня (тягр. 300 м) эюря, Австралийа истисна олмагла, бцтцн гитялярдян эеридя галыр. Яразисинин 60%-я гядяри 200 м-ядяк щцнд.-дя йерляшир. Релйефиндя дцзянликлярин цстцнлцк тяшкил етмяси бурада платформа структурларынын эениш яразиляри тутмасы иля ялагядардыр. Шярги А. вя Орта А.-нын шм.-ы, ясасян, лайлы (структур) дцзянликлярдян ибарятдир. Шярги А. яразисинин бюйцк щиссясини эениш Шярги Авропа дцзянлийи тутур. Дцзянлийин релйефи цчцн структур йцксякликлярля (Тиман тяпялийи, Шимал Уваллары, Йухары Кама, Бугулма-Белебей, Орта Русийа, Волгабойу, Подол вя с.) щцнд. 100–150 м олан аккумулйатив овалыгларын (Азовйаны, Гара дянизйаны, Печора, Хязярйаны вя с.) нювбяляшмяси сяъиййявидир. Ъ.-ш.-дя овалыгларын йцксяклийи океан сявиййясиндян ашаьы дцшцр (Хязярйаны  овалыгда  –27  м-ядяк)  вя  г.-дя онларын давамыны дяряли-тяпяли вя дальалы релйефя малик Орта Авропа дцзянлийи тяшкил едир. Фенноскандийанын ш. вя мяркязи щиссяляриндя щцнд. 300–500 м олан кцрсцлц денудасийа дцзянликляри вя йцксякликляри (Норланд, Смоланд, Суоменселкйа, Маанселкйа  вя  с.) вя  щцнд.  1200 м-ядяк олан гаймалы даьлар (Хибин д-ры) цстцнлцк тяшкил едир.

    А.-нын шм.-ында Плейстосен бузлашмасы сащяляриндя дцзянликлярин вя йцксякликлярин сятщи морен тиряляри, озлар, камалар, эюл чухурлары вя с. иля мцряккябляшмишдир. Кола й-а-нын вя Шярги Авропа дцзянлийинин шм.-ш. щиссясиндя, чохиллик донушлуг сцхурларынын йайылдыьы сащялярдя донушлуг релйеф формалары инкишаф етмишдир.

    Дцзянликляр шм.-г.-дян, ш.-дян вя ъ.дан даь системляри иля ящатя олунмушдур. А.-нын шм.-г.-индя Каледон гырышыглыг структурлары цзяриндя гырышыглы-гаймалы вя гаймалы Скандинавийа даьлары йцксялир. Макс. щцнд. 2469  м  (Галхйопигэен д.) олан массивляр (Йутунщеймен, Йустедалсбреен, Телемарк вя с.) фйордларла кясилмиш сылдырым гярб йамаъларына вя Ботник кюрфязиня доьру пиллялярля алчалан маили шярг йамаъларына маликдир. Бюйцк Британийа а.-нын шм.-ында щцнд. 1343 м-ядяк (Бен-Невис д.) олан Шимали Шотландийа йайласы вя Ъянуби Шотландийа йцксяклийи охшар релйефлидир.

    Орта Авропа дцзянлийиндян ъ.-да релйеф Мяркязи Авропа гаймалы-гырышыглы ортадаьлыьы (Рейн Шистли д-ры, Воэез д-ры, Шварсвалд,  Щарс,  Судет   д-ры,   Шумава вя с.) иля тямсил олунмушдур. Епищерсин платформасы юзцлцнцн чыхынтыларына уйьун эялян даь массивляри пенепленляшмиш, йахуд эцнбязяохшар зирвяляря вя фай шякилли сылдырым йамаълара маликдир. Мяркязи Авропа ортадаьлыьынын г. вя ъ.-г. давамыны Нормандийа йцксяклийи вя Мяркязи массив тяшкил едир. Б. Британийа а.-нда Пеннин вя Кембри д-ры, Пиреней й-а-нда ися Мяркязи Кордилйер вя Иберийа д-ры охшар релйефлидир. Даьларын арасында куест релйефя малик денудасийа дцзянликляри (Парис, Лондон, ШвабийаФранконийа, Тцринэийа щювзяляри) вя платолар (Кющня Кастилийа, Йени Кастилийа) йерляшир.

                                    Барселона йахынлыьында Мосарат даьы. Испанийа.

     А.-нын ш. кянарында Щерсин гырышыглыьы структурлары цзяриндя формалашмыш, субмеридионал силсиляляр вя узунуна чай дяряляри системиндян ибарят гаймалы-гырышыглы Урал д-ры (щцнд. 1895 м-ядяк, Народнайа д.) йерляшир. Гцтб Уралы, Гцтбйаны Урал, Шимали Урал, Орта Урал вя Ъянуби Урала бюлцнян даь системинин шм. щиссясиндя мцасир Алп типли релйеф формалары инкишаф етмишдир.

    А.-нын ъ. вя ъ.-ш. щиссяляриндя Алп гырышыглыьы структурлары цзяриндя формалашмыш гырышыглы вя гаймалы-гырышыглы ъаван йцксякдаьлыг вя ортадаьлыг цстцнлцк тяшкил едир. Даь  системинин  мяркязиндяки Алп д-рындан (щцнд. 4807 м-ядяк, Монблан д.) мцхтялиф истигамятляря силсиляляр айрылыр: шм.-г.-дя Йура д-ры, ш.-дя гювсвары яйилмиш Карпат д-ры вя Стара-Планина д-ры, ъ.-ш.-дя Динар йайласы, ъ.-да Апеннин д-ры. Пиреней д-ры, Яндялис д-ры, Крым д-ры да Алп йашлы даь системляриня мяхсусдур. Йцксякдаьлыг яразиляр цчцн Алп типли релйеф формалары сяъиййявидир; бурада карст инкишаф етмишдир. Ъянуби А.-да щямчинин чохлу сайда гаймалы вя гырышыглы-гаймалы даьлар вя йастыдаьлыглар мювъуддур (Родоп д-ры, Македонийанын даьлары, Калабри Апеннин д-ры вя с.). Юндаьлыг вя даьарасы чюкяклярдя Орта Дунай вя Ашаьы Дунай овалыглары, Падан дцзянлийи, Яндялис овалыьы вя с. эениш аккумулйасийа-денудасийа вя аккумулйасийа дцзянликляри формалашмышдыр.

    Эеоложи гурулуш. А.-нын гядим юзцлц мцхтялифйашлы гырышыглыгларын вя ъаван платформаларын ящатя етдийи Шярги Авропа платформасындан ибарятдир. Шярги Авропа платформасы г.-дя тягр. 1 млрд. ил яввял Гренвил тектоэенез епохасында гисмян йениляшмиш (Шимали Норвеч зонасы) Архей–Еркян Протерозой йашлы кристаллик бцнювряйя (йашы 3,9–1,6 млрд. ил) маликдир. Блок гурулушлу юзцл Балтика галханында вя Украйна галханында сятщя чыхыр. Рус плитяси адланан галан сащялярдя юзцл Рифей-Фанерозой платформа чехолу иля юртцлцдцр вя антеклизлярин (Беларус, Воронеж, Волга-Урал) таь  щиссяляриндя 0–2 км-дян синеклизлярин (Москва,  Мезен,  Украйна  вя  с.)  мяркязи  щиссяляриндя 3–5 км-ядяк дяринликдя йатыр. Бязи тядгигатчылар платформанын ъ.-ш. щиссясиндя Хязярйаны синеклизин бцнюврясиндя Сон Протерозой йашлы Ъянуби Хязярйаны ороэен вя океан типли Йер габыьына  малик Палеозой йашлы гювсархасы щювзя айырырлар. Шярги Авропа платформасынын шм.ш. сярщяди бойунъа тюрямяляри Рыбачы вя Канин й-а-ларында, Тиман тяпялийиндя сятщя чыхан Байкал йашлы Ъянуби БаренсТиман гырышыглыг системи узаныр. Ондан шм.-да йерляшян ъаван Баренс-Печора платформасы Фанерозой чюкцнтц  чехолу иля юртцлмцш Байкал йашлы гырышыг юзцля маликдир. Ш.-дя Шярги Авропа вя БаренсПечора платформалары Уралгабаьы юн чюкяйи (Сон Палеозойун моласс щювзяси) васитясиля Уралын Щерсин йашлы, Пай-Хойун вя Новайа  Землйанын Еркян  Мезозой йашлы гырышыг структурлары иля сярщядлянир. А. яразисиндя Уралын платформа бцнювряси цзяриндя онун г. йамаъынын мегазонасы йерляшир. Шярги Авропа платформасыны ъ.-да Сон Палеозой йашлы Донетск-Хязяр гырышыглыг зонасы вя Щерсин гырышыглыг бцнювряли ъаван Скиф платформасы ящатя едир; ъ.-г.-дя о, ПалеозойМезозой йашлы Добруъа гырышыглыг системи иля щцдудланыр. Бу гырышыглыг системиндян г.-дя Сон  Протерозой бцнювряли ъаван Мюз платформасы йерляшир. Шм.-г.-дя Скандинавийа каледонидляри Шярги Авропа платформасынын цзярини юртцр вя бу, шм.-а – Шпитсберэен архипелагына вя ъ.-ш.-я – Б. Британийа вя Ирландийа а-рынын шм.-ына доьру давам едир. Платформа иля каледонидлярин сярщяди ъ.-ш. истигамятиндя узанан  вя  Тейсейр-Торнквист  адланан тектоник хятт бойу кечир. Британийа каледонидляри щцдудларында бцнювряси Сон Протерозой (Кадом) гырышыглы-метаморфик сцхур комплексиндян ибарят Мидленд массиви йерляшир. Бурада щямчинин континентал гырынты, гисмян дя вулканоэен сцхурларла долмуш тюрямя чюкякликляр вя рифт чюкякляри (Олд-Ред-Сандстон) мювъуддур. Б. Британийа а.-нын шм.-г. кянары вя Щебрид а-ры суалты Роколл платосунун сярщядинядяк давам едян Еркян Кембрийягядярки бцнювряйя малик Щебрид платформасына аид едилир.

    Авропа каледонидляриндян ъ.-да даща ъаван (Щерсин) консолидасийа тябии вилайяти йерляшир. Щерсинидляр золаьы Гярби А.-ны шм.-г.-дя Ирландийанын ъ. щиссясиндян вя ъ.-г.-дя Пиреней й-а-ндан кясиб кечяряк ш.-дя Одер чайынадяк узаныр вя Карпат д-рынын Алп структурлары алтында эюмцлцр. Щерсин комплекси, ясасян, ъаван Гярби Авропа платформасынын Мезо-Кайнозой чюкцнтц гаты иля юртцлмцшдцр. Онун сятщя чыхышлары Арморика, Мяркязи Франса, Воэез, Швартсвалд, Чехийа (Бощемийа) массивлярини ямяля эятирир. Комплексин сцхурлары щямчинин Арден д-рында, Рейн Шистли д-рында, Щарсда, Тцринэийа Мешясиндя, Филизли д-рда, Судет д-рында вя еляъя дя Пиреней й-а-нын г. вя мяркязи щиссяляриндя сятщя чыхыр. Гярби А.-нын мяркязи щиссясиндя ъ.-дан шм.а доьру цстяэялмяляр вя юртцклярля бирбириндян тяърид олунмуш, щямчинин гырышыглыг йашына эюря фярглянян 3 структур зона айырырлар: Молдануб, СаксонийаТцринэийа вя Ренощерсин. Сон Палеозойун моласс щювзяляри Щерсин гырышыглыьы сащясиндя юн чюкяклярля вя чохсайлы орта вя кичик юлчцлц даьарасы чюкяклярля тямсил олунмушдур. Гярби Авропа платформасы дахилиндя ян ири чюкцнтцтопланма щювзяляри Шимал дянизи – Орта Авропа, Инэилтяря-Парис вя Аквитанийадыр.

                  Вигнемал даь зирвяси. Пиреней даьлары (Франса).

    Авропа щерсинидляри ъ.-да 4 гырышыгюртцк гурулушлу шахяйя айрылан Алп-Щималай мцтящяррик гуршаьынын алпидляри иля юртцлцр. А. яразисиндя 1-ъи шахяйя Пиреней, Алп, Карпат, Балкан д-ры; 2-ъи шахяйя Даьлыг Крым; 3-ъц шахяйя Апеннин, Калабрийа (Апеннин й-а-нын  ъ.-у),  Шимали Сиъилийа, Яндялис д-ры (Кордилйер-Бетика) вя Балеар а-рынын структурлары; 4-ъц шахяйя Динар йайласы, Еллин д-ры, Еэей дянизинин вя Крит ада гювсцнцн ъ. структурлары аид едилир. Гырышыглы-юртцклц даьларын ятякляриндя юн чюкякляр (Пиренейюнц, Алпюнц, Карпатюнц вя с.), щямчинин рифт мяншяли ири даьарасы чюкякляр (мяс., Паннонийа) мювъуддур. Адриатик дянизиндя Сон Протерозой юзцллц Адриатик платформасыны айырырлар. Аралыг дянизинин г. щиссяси чюкякликляри (Ялъязаир чухуру, Тиррен дянизи) Кайнозойун океан типли, йахуд эярилмя нятиъясиндя хейли назикляшмиш континентал габыьа малик гювсархасы щювзяляридир; Аралыг дянизинин ш. щиссяси (Иони вя Левант чухурлары) Мезокайнозой океаны Тетисин реликт щювзясидир; Шярги вя Гярби Гара дяниз чюкякликляри Мезозойун гювсархасы щювзяляридир.

    А. цчцн мцхтялиф йашлы рифтляр сяъиййявидир. Рифей палеорифтляриня Шярги Авропа платформасында   Пачелма,   Кама-Белск вя с.; Палеозой палеорифтляриня щямин платформада Днепр-Донетск, Припйат, Осло вя с., еляъя дя Баренс-Печора платформасында Печора-Колва, Шярги вя Ъянуби Баренс палеорифляри аид едилир. Шимал дянизи щювзясинин бцнюврясиндя Мезозой палеорифти йерляшир. Кайнозойун икинъи йарысында Гярби Авропа рифт системи (Рейн вя Рона грабенляри) йаранмыш вя инкишаф етмякдя давам едир. Йалныз грабенляри дейил, щям дя Мяркязи Франса вя Чехийа (Бощемийа) массивлярини ящатя едян вулкан пцскцрмяляри дя бу заман баш вермишдир. А.-нын шм. вя г. ятрафларында, онун пассив кянарларынын шелф дянизляри эениш инкишаф етмишдир. Ъ.г. вя ъ.-ш. кянарларында шелф чох енсиздир. Ъ.-да гитянин фяал кянар сащяси мювъуддур; бурада Шярги Аралыг дянизинин субдуксийа зоналарында (Калабрийа, Еэей, Кипр) Тетис океанынын реликт габыьы А.нын алтына кечмякдя давам едир; Калабрийа вя Еэей субдуксийа зоналары цзяриндя вулканик гювсляр инкишаф едир. А.-нын мцасир эеодинамикасынын хцсусиййяти онун актив кянарларында вя континентдахили районларында (Гярби Авропа рифт системи) йцксяк сейсмикли зоналарын инкишаф етмясидир.

    Файдалы газынтылар. А. ъивя филизляри ещтийатына эюря дцнйада 1-ъи, манган филизляриня эюря ися 2-ъи йери тутур. Дямир, гурьушун, синк, эцмцш филизляринин дя хейли ещтийаты вардыр. А.-да нефтли-газлы щювзяляр, ясасян, платформалардадыр. Гярби А.-да нефт вя тябии йанар газ ещтийатынын чох щиссяси Мяркязи Авропа нефтли-газлы щювзясиндя (Шимал дянизи акваторийасы) вя еляъя дя Аквитанийа, Адриатик-Иони, Карпатюнц-Балкан нефтлигазлы щювзяляриндя вя Балтика нефтли вилайятиндя; Шярги А.-да Баренс-Шимали  Кара,  Волга-Урал,  Тиман-Печора, Хязярйаны нефтли-газлы яйалятляриндя, Днепр-Припйат газлы-нефтли яйалятляриндя ъямлянмишдир. Ян бюйцк нефт ещтийатына Норвеч вя Бюйцк Британийа маликдир; йанар газ ещтийатына эюря Норвеч, Нидерланд вя Бюйцк Британийа лидерлик едир. Яксяр даш кюмцр йатаглары А.-нын г. щиссясиндя Карбон йашлы чюкцнтцлярля ялагядардыр вя онларын ян бюйцк щювзяляри Бюйцк Британийа, Алманийа, Полша, Франса,  Испанийа, Чехийа, Болгарыстан вя Норвечдядир. Еосен-Плиосен йашлы гонур кюмцр вя лигнитлярин ири щювзя вя йатаглары Алманийа, Сербийа, Маъарыстан, Чехийа, Боснийа вя Щерсеговина, Йунаныстан, Румынийа вя Болгарыстанда мялумдур. Шярги А.-да кюмцр щювзяляри Русийа  вя  Украйнададыр.  А.-да   ян бюйцк даш кюмцр ещтийаты Бюйцк Британийа,  Алманийа,  Украйна  вя  Полша,  гонур кюмцр ещтийаты ися Алманийа, Сербийа, Украйна вя Полшада ъямлянмишдир.

    Галщйюпигэен даьы. Скандинавийа даьлары.

    Шярги Авропа платформасы юзцлцнцн кембрийягядярки йашылдаш гуршаглары иля ялагядар олан дямирли кварситин ири йатаглары Русийа вя Украйнада мялумдур. Магнетит йатаглары Балтика галханынын кембрийягядярки кристаллик сцхурларында Исвечдя, гяляви-ултраясаси интрузивлярдя ися Русийада вя Финландийададыр. Чюкмя дямир филизи йатаглары Франса, Белчика, Лцксембург вя Бюйцк Британийада дямирин ясас мянбяйидир. Шимали А. юлкяляриндя магматик мяншяли волфрамлы титан-магнетит йатаглары Норвеч, Финландийа вя Исвечдя ашкар едилмишдир. Полша, Албанийа,  Йунаныстан,  Сербийа  вя  Македонийада мцщцм кобалт ещтийатына малик дямирли-никел йатаглары латерит типли ашынма габыьы иля ялагядардыр. Украйнада илменитин илкин, галыг вя сяпинти йатаглары ашкар едилмишдир. Манган филизинин Олигосен чюкцнтцляри иля ялагядар ясас ещтийаты Украйнада,  хейли аз ещтийаты Болгарыстан, Маъарыстан, Румынийа, Йунаныстан,  Боснийа  вя   Щерсеговина вя с. юлкялярин йатагларында ъямлянмишдир.

    Гурьушун-синк филизи йатаглары А.-нын яксяр юлкяляриндя мялумдур; ян бюйцк ещтийата Испанийа, Полша, Ирландийа, Португалийа, Сербийа, Болгарыстан маликдир. Мис филизляринин олдугъа мцщцм ещтийаты Полша вя Алманийанын мисли гумдашыларында ашкар едилмишдир. Хейли ири мис-колчедан йатаглары Португалийа,  Испанийа, Исвеч вя с., мис-порфир йатаглары Сербийа, Болгарыстан, Румынийа вя Маъарыстанда вардыр. Финландийа вя Русийадакы мисникел йатаглары мцщцм ящямиййят кясб едир. Ясасян, бокситлярля тямсил олунмуш алцминиум филизи йатаглары Аралыг дянизи бокситли яйалятиндя (Йунаныстан, Хорватийа, Франса, Боснийа вя Щерсеговина, Румынийа, Албанийа) топланмышдыр; Испанийа, Италийа, Австрийа, Болгарыстан, Хорватийа, Русийа вя Украйнадакы йатаглар аз ящямиййят кясб едир.

    А.-нын волфрам ещтийаты нисбятян аздыр. Онун ясас щиссяси Португалийа, Франса вя еляъя  дя Бюйцк Британийа вя Испанийанын щидротермал волфрамит йатагларында,  Франса,  Австрийа,  Испанийа вя Болгарыстанын скарн типли волфрамит йатагларында; Алманийа вя Чехийанын волфрам филизи грейзен йатагларындандыр. Галай филизи йатаглары Испанийа вя Бюйцк Британийада мялумдур. А.-да молибден филизи йатаглары дамаръыг-мющтяви типлидир вя чох аз йайылмышдыр; Болгарыстанынын Медет мис-молибден йатаьы сянайе ящямиййятиня маликдир. Ъивя филизинин Испанийада Алмаден вя Словенийада Идрийа кими уникал йатаглары иля йанашы Италийа, Украйна, Боснийа вя Щерсеговина, Румынийа вя с. юлкялярдя кичик йатаглары вардыр. Бюйцк Британийа вя Испанийада стронсиум филизи, Австрийа, Италийа, Испанийа, Сербийа, Македонийа вя Словакийада сцрмя филизи йатаглары мялумдур. Надир метал филизляри вя надир торпаг елементляри  Русийа,  Украйна,  Финландийа вя Норвечдя вардыр. Уран филизи йатаглары Алманийа, Чехийа, Болгарыстан, Полша, Словенийа, Йунаныстан вя Украйнада, щямчинин Италийа, Испанийа, Португалийа, Франса вя Исвечдя ашкар едилмишдир.

    Гызыл, эцмцш, платин вя платин групу метал йатаглары А.-да нисбятян аздыр. Эцмцшцн ян бюйцк ещтийаты Полшада, платин вя платин групу металлары Финландийа вя Русийада мялумдур. Алмаз йатаглары йалныз Русийада (Арханэелск вил.-ндя илкин, Перм вил.-ндя сяпинти йатаглары) ашкар едилмишдир. Чехийа, Андорра вя Финландийада рубин (йагут), сапфир, гранат (Сцлейман дашы) йатаглары мялумдур. Дашдуз вя  калиум  дузларынын ири йатаглары Орта Авропа дузлу щювзяси (Алманийа, Данимарка, Полша), Карпатйаны (Украйна, Румынийа), Припйат (Беларус) вя Хязярйаны (Русийа) калиум щювзяляри иля ялагядардыр. Фосфатларын мцщцм ещтийаты Русийа (Кола йа.), Украйна вя Шимали А. юлкяляриндя апатит филизляри йатагларында ъямлянмишдир. Фосфорит йатаглары щямчинин Русийада (Вйатка-Кама, Йегорйевскойе) вя Естонийада (Прибалтика фосфорит щювзяси) мялумдур. Ясас кцкцрд йатаглары Аралыг дянизйаны кцкцрдлц яйалятиндядир (Испанийа, Франса, Италийа, Йунаныстан, Румынийа, Украйна). Флцоритин ян ири йатаглары Франса, Бюйцк Британийа, Италийа, Алманийа вя Исвечдя ашкар едилмишдир. Баритин хейли ещтийаты Болгарыстан, Боснийа вя Щерсеговина, Алманийа, Йунаныстан   вя   Хорватийада   мялумдур.

                     Улйановск (РФ) йахынлыьында Волга чайы.

    Мцхтялиф нюв мика (мусковит, флогопит, вермикулит) йатаглары Русийанын Мурманск вил.-ндя вя Карелийада Аь дяниз микалы яйалятиндядир. А.-да щямчинин чюл шпаты (Финландийа, Исвеч, Русийа), графит (Исвеч, Норвеч, Австрийа, Чехийа, Алманийа), асбест (Йунаныстан, Боснийа вя Щерсеговина, Сербийа, Албанийа, Италийа), магнезит (Австрийа, Йунаныстан, Словакийа), талк (Франса) вя мцхтялиф тябии иншаат материаллары йатаглары вар.

    Иглим. А., ясасян, мцлайим иглим гуршаьында йерляшир; цзяриндя Атлантика сиклонлары системиндя гярб истигамятли кцлякляр щакимдир. Мцщцм иглимямяляэятириъи амилляр Атлантика океанындан эялян  сиркулйасийалы  щава  ахынларынын гаршысында даь сядляринин олмамасы вя сащил хяттинин хейли эиринтили-чыхынтылы олмасыдыр. Иглим шяраитиня, хцсусиля дя гыш вахты щаванын истиляшмясиня А.-нын сащилляриня аномал исти су эятирян Шимали Атлантика ахыны эцълц тясир эюстярир. Гышда Атлантика океанынын шм. щиссясинин цзяриндя чох эцълц Исландийа депрессийасы, Азор а-ры районунда ися  Азор  антисиклону инкишаф едир. Онларын арасындакы ъябщя зонасы бцтцн Орта  А.-ны  кясиб  кечир вя ш.-дя Урал д-рына чатыр. Гыш мювсцмцндя А.-нын яксяр яразиси цчцн ясас сиркулйасийа просеси щава кцтлясинин исти вя рцтубятли Атлантика сиклонлары системиндя щярякятидир. Гышда исти Аралыг дянизи цзяриндя бцтцн Ъянуби А.-ны, хцсусиля Апеннин д-рынын кцляктутан  йамаъларыны, Алп д-рынын вя Динар йайласынын ъ.-ш. щиссялярини бол-бол рцтубятляндирян йерли сиклонлар йараныр. Йанвар айынын сыфыр изотерминин гейри-ади вязиййятинин сябяби Атлантика океаны, онун дахили дянизляри вя кюрфязляринин истиляшдириъи тясири иля изащ едилир: А.-нын г. уъгарында 70–72° шм.-е.-нядяк галхан изотерм ъ.-а дюняряк Скандинавийа д-рынын г. ятякляри бойу Алп д-рынын ъ. ятякляринядяк узаныр вя йалныз ону кечяндян сонра ъ.-ш. истигамяти алыр. Щямин изотермдян г.-я доьру йанварын орта темп-ру  мцсбят олур вя гар юртцйц йалныз даьларда галыр; онун ян йцксяк кямиййяти (10–12°Ъ) Аралыг дянизи сащилбойу яразилярдя мцшащидя едилир. Фенноскандийанын ш.-иня вя Шярги Авропа дцзянлийинин шм. щиссясиня гышда эцълц шахталар эятирян арктик щавалар сохулур: А.-нын шм.-ш.-индя йанварын орта  темп-ру  Печора  чайы  щювзясиндя –20°Ъ-йядяк,   Франс   Иосиф   Торпаьында –24°Ъ-йядяк ашаьы дцшцр. Гар юртцйц Шярги Авропа дцзянлийиндя 1 айдан (ъ.да) 7–9 айадяк (шм.-да) галыр.

    Йайда Исландийа депрессийасы хейли кичилир, лакин Азор антисиклонунун тясири бцтцн Аралыг дянизи сащилбойу яразиляри, гисмян дя Орта А.-ны ящатя едир. Аралыг дянизи сащилбойу бюлэясиндя тропик, Арктика цзяриндя арктик, А.-нын башга яразиляри цзяриндя ися гцтб щавасы щакимдир. А.-нын г.-индя Атлантика сиклонлары щаванын йай темп-руну ашаьы салыр вя йаьынты эятирир. Шярги А.-йа сиклонлар зяифлямиш щалда эялир вя бурада туфанлы лейсан йаьышлы вя йцксяк темп-рлу конвексийа просеси инкишаф едир. Ийул изотермляри цмумиййятля ен истигамятлидир: орта темп-р макс. щяддя Аралыг дянизи бюлэясиндя (28–30°Ъ) вя Хязярйаны овалыгда (24–26°Ъ), минимум щяддя ися Арктиканын адаларында (2–4°Ъ) чатыр.

    Йаьынтынын иллик мигдары цмумиййятля г.-дян ш.-я доьру азалыр. Орта А. дцзянликляриндя илдя 1000–2000 мм, даьларын кцляктутан йамаъларында (Алп д-рынын ъ.-ш., Динар йайласынын г.  йамаълары) ися 3500–4000 мм-ядяк йаьынты дцшцр. Шярги А.-да, хцсусиля дя ъ.-да вя ъ.-ш.-дя йаьынтынын мигдары 300–500 ммядяк, Хязярйаны овалыгда ися 200 ммядяк вя даща аз олур. Йаьынтынын дцшмяси режими щава кцтляляринин сиркулйасийасындан асылыдыр: Аралыг дянизи сащилбойу яразиляри вя Крымын ъ. сащилинин гышы бол йаьышлы, йайы ися гураг вя эцняшлидир; Орта А.-нын Атлантикайаны районларында вя Шимали А.-да илбойу йаьынты дцшцр; Шярги Авропа дцзянлийиндя макс. йаьынты йайда дцшцр. А.-нын яксяр яразиляриндя йаьынтынын мигдары бухарланманын кямиййятиндян чох олдуьу цчцн рцтубятлянмя кифайят гядяр вя  йа нормадан артыгдыр. Шярги А.-нын ъ. вя ъ.-ш. р-нларында рцтубятлянмя кифайят дейилдир. Аралыг дянизи сащилбойу яразиляриндя йаьынтынын иллик мигдары 400–500 мм-дир вя йайда буранын щавасында рцтубят чатышмазлыьы щисс олунур.

    А. Арктика, субарктика, мцлайим вя субтропик иглим гуршагларында йерляшир. Арктика иглими гуршаьына дахил олан яразиляр (Шпитсберэен, Франс Иосиф Торпаьы вя Новайа Землйа архипелаглары) цчцн узун вя сярт шахталы гыш вя сойуг гыса йай сяъиййявидир; йаьынты гар щалында дцшцр. Субартика иглими гуршаьы (Исландийа, Скандинавийа й-а-нын вя Шярги Авропа дцзянлийинин шм. щиссяляри) йайын даща исти (ийулун орта темп-ру 10–12°Ъ-йядяк) олмасы иля фярглянир; г. р-нларында гыш йумшаг, ш.-дя ися шахталыдыр; иллик йаьынтынын мигдары г.-дя 1000 мм-дян, ш.-дя 400 мм-ядякдир. Ифрат нямлянмя мцшащидя едилир. А. яразисинин чох щиссяси мцлайим иглим гуршаьы щцдудларындадыр. Орта А.-нын шм.-ында даща сойуг бореал иглим, ъ. щиссясиндя даща исти суббореал иглим щакимдир. А.-нын г. кянарында иллик темп-р амплитуду кичик олан, илбойу бол йаьынтылы, йетярли вя ифрат рцтубятли дяниз иглими щакимдир. Ъ.-да йайы исти, шм.-да сяриндир. Гышы йумшагдыр; дцзянликлярдя давамлы гар юртцйц мцшащидя едилмир. Шярги Авропа дцзянлийинин мяркязи щиссясиндя иглим мцлайим континенталдыр, темп-рун иллик амплитуду артыр, йай шм.да исти, ъ.-да гызмардыр; гышы шахталы вя гарлыдыр. Йайда ъ.-ш. р-нларында рцтубят чатышмазлыьы   баш   верир.   Ъянуби   А.-да йумшаг вя исти, лакин йаьышлы гышы вя гызмар гураг йайы олан субтропик Аралыг дянизи иглими щакимдир. Пиреней, Апеннин, Балкан йарымадаларынын г.  кянарлары цчцн дяниз, Ъянуби А.-нын ъ. вя ш. р-нлары цчцн континентал иглим типи сяъиййявидир.

    А.-да мцасир бузлашманын сащ. 89,9 мин км2-дир. Гар хяттинин щцнд. Шпитсберэенин шм.-ш. щиссясиндя 200 м-дян, дахили щиссялярдя вя Алп д-рынын ш.-индя 3000–3500 м-ядяк дяйишир. Юртцк бузлашмасы Шпитсберэен, Франс-Иосиф Торпаьы, Новайа Землйа архипелагларында, Исландийа а.-нда инкишаф етмишдир. А.-да ян ири бузлашма району Скандинавийа д-рыдыр; даь бузлаглары Алп д-рында, Гцтб, Гцтбйаны вя Шимали Уралда, Пиреней д-рындадыр вя бунларын сащ. азалмаьа мейиллидир.

    Дахили сулар. А. чай ахымынын болсулу щяъминя (илдя 2860 мин км3) эюря йалныз Австралийа вя Антарктидадан ирялидядир, лакин ахым лайынын орта гиймятиня (тягр. 295 мм) эюря бцтцн гитяляр арасында 2-ъи йери (Ъянуби Америкадан сонра) тутур. Ярази цзря ахым гейри-бярабяр пайланмышдыр: г.-дян ш.-я доьру азалыр, даьларда артыр. А. яразисинин чох щиссяси Атлантика океаны щювзясиня вя онун дянизляриня аиддир; ясас чайлары: Дунай,  Днепр,  Дон,  Днестр,  Рейн,   Елба, Луара, Висла, Гярби Двина, Тахо. Шимал Бузлу океаны дянизляриня Фенноскандийанын вя Шярги Авропа дцзянлийинин шм. щиссяляринин чайлары – Печора, Шимали Двина, Мезен вя с. тюкцлцр. Волга чайынын (А.-нын ян бюйцк чайы) ахдыьы Шярги Авропа дцзянлийинин эениш щиссяси дахили ахым щювзясиня (Хязяр дянизи) аиддир.

      

                       Имандра эюлц. Кола йарымадасы (РФ).

     Шярги А.-нын дцзянлик чайлары гар, гисмян дя йаьыш сулары иля гидаланыр: эурсулу дюврц йазда, азсулу дюврц гышда олур. Буз юртцйц ъ.-да 1,5–3 айдан шм.да 7–7,5 айадяк давам едир. Скандинавийа й-а-нда чайлар гыса, астаналыдыр вя ясасян, гар сулары иля гидаланыр; мцщцм щидроенержи потенсиалына маликдир, лакин й-а-нын ъ.-унда 2–3 айадяк, шм.-ында ися 7 айадяк донур. Орта А.-нын Атлантикайаны р-нларында чайлар (Сена, Темза, Луара, Северн вя с.) йаьыш сулары иля гидаланыр вя демяк олар ки, донмур. Рейн, Елба, Висла вя с. чайлар йаьыш вя гар сулары иля гидаланыр вя йазда эурсулу, йайда азсулу олур. Рейн, Рона чайларынын йухары ахынларынын, По чайынын сол, Дунай чайынын саь голларынын гидаланмасында Алп д-рынын бузлаг сулары иштирак едир. Ъянуби А. чайлары (Тахо, Дуеро, Гвадиана, Тибр, Арно вя с.) ил ярзиндя хейли дяйишкян мювсцми ахыма маликдир: суйун сявиййясинин пайызда вя гышда кяскин галхмасы, йайда ися азсулулуг сяъиййявидир. А.-нын хейли чайларынын щювзяляри эямичилик каналлары иля бирляшмишдир: Аь дяниз – Балтика каналы, Волга – Балтика су йолу, Волга –  Дон  каналы  (Русийа),  Орта Алманийа каналы (Алманийа), Щютаканал   (Исвеч).

    4500-дян чох, о ъцмлядян 2500-ц ири олан су анбары (щяъми 1 млн. км3-дян чох) йарадылмышдыр. Щяъминя вя сащясиня эюря ян ириси Куйбышев су анбарыдыр. Волга, Кама, Днепр, Дон, Дунай, Луара, Тахо вя с. чайларда комплекс тяйинатлы су анбарларынын каскадлары ахымын тянзимлянмяси, щидроенержи истещсалы, суварма, коммунал-мяишят су тяъщизаты, сунягл. шяраитинин йахшылашдырылмасы вя с. цчцн фяалиййят эюстярир.

    А.-да мцхтялиф мяншяли чохлу сайда эюл вар. Эюллярин яксяриййяти Плейстосен бузлашмасы сащяляриндядир. Ян ири эюлляри тектоник-бузлаг мяншялидир: Ладога, Онега, Венерн, Веттерн, Инари, Имандра вя с.; Алп д-рынын ятякляриндя морен тиряляри иля габаьы кясилмиш Ъеневря, Боден, Лаго-Маъоре, Комо, Гарда вя с. эюлляр дя бу типя аид едилир. Фенноскандийада, Шярги Авропа вя Орта Авропа дцзянликляриндя моренлярарасы чюкмялярдя чохлу сайда кичик эюлляр формалашмышдыр (Финландийанын эюлляр дийары, Мазур, Помор, Мекленбург вя с. эюлятрафы яразиляр). А.нын башга яразиляриндя тектоник мяншяли эюлляр мювъуддур: Орта Дунай дцзянлийиндя  Балатон,  Балкан  й-а-нда   Охрид вя Шкодер эюлляри. Ейни заманда чохлу сайда кичик лагун, делта  вя  карст  эюлляри дя вар. А.-нын эюлляри, ясасян, ширинсулудур; минераллашмыш эюлляр онун гураг ъ.ш. районларындадыр (Елтон, Баскунчак). Асийа иля сярщяддя дцнйанын ян бюйцк ахарсыз эюлц – Хязяр дянизи йерляшир.

    А. хейли йералты су ещтийатына маликдир: йалныз 100 м-ядяк дяринликдя тягр. 200 мин км3 су ещтийаты ашкар едилмишдир. Шярги Авропа дцзянлийинин ъ.-ш. щиссясиндя вя дянизсащили овалыгларда йералты сулар мцхтялиф дяряъядя минераллашмышдыр.

    Торпаглар. А.-да торпагларын тяркиби вя йайылмасы биоиглим ганунауйьунлугларына табедир: шм.-дан ъ.-а вя г.-дян ш.-я бир нечя торпаг вилайяти нювбяляшир. Шимал Бузлу океаны архипелагларында (Шпитсберэен, Франс-Иосиф Торпаьы, Новайа Землйа) буздан азад сятщлярдя Арктика-тундра йуха торпаглары инкишаф етмишдир. Исландийада, Фарер а-рында (Данимарка)  щяддян  артыг   рцтубятлилик вя йумшаг гыш шяраитиндя субарктик чимли кобуд щумуслу торпаглар йайылмышдыр. Шярги Авропа дцзянлийинин уъгар шм.-ыны глейли вя батаглыг торпаглары тутур. Фенноскандийанын вя Шярги Авропа дцзянлийинин шм. щиссясинин, тайга мешяляри алтында подзол, алфещумуслу вя батаглыг торпаглары формалашараг тайганын ъ. йарымзонасында чимли-подзол торпагларла явяз олунур. Торпагларын тяркибиндя торпагямяляэятирян сцхурларда фяргляр мцшащидя едилир: Фенноскандийанын дцзянликляриндя иллцвиал-щумуслу подзол, йуха гумлу вя дашлы моренлярдя ися йарымгонур торпаглар цстцнлцк тяшкил едир; Шярги Авропа дцзянлийинин галын эилли моренлярдян вя эиллиъяли юртцкдян ямяля эялмиш сащяляриндя подзол торпаглар формалашыр; зандр дцзянликляринин (Орта Авропа дцзянлийи, Мешшора овалыьы вя с. щцдудларында) гумлу чюкцнтцляриндя иллцвиалдямирли подзол торпаглар йайылмышдыр.

    Алфещумуслу торпагларын даьлыг вариантлары Уралда, Скандинавийа д-рында вя Шотландийанын йайлаларында инкишаф етмишдир. Орта А. яразисинин чох щиссяси гонур торпаглар сащясиндядир. Типик гонур торпаглар карбонатлы чюкцнтцляря уйьун эялир, карбонатсыз йумшаг чюкцнтцляр цзяриндя ися тябии мящсулдарлыьы азалмыш люссляшмиш, йахуд подзоллашмыш гонур  торпаглар  формалашмышдыр.

    Мешя-чюл зонасында чямян-бозгырлар (чюл) алтында (Орта Дунай вя Ашаьы Дунай дцзянликляри, Орта Русийа йцксяклийи) подзоллашмыш вя йуйулмуш гараторпаглар йайылмышдыр; ъ.-а эетдикъя даща гураг шяраитдя дцнйанын ян мцнбит (тяркибиндя 8% вя даща чох щумус) торпагларындан бири олан типик гараторпаглар вар. Шярги Авропа дцзянлийинин гуру бозгырларында (чюлляриндя) типик гараторпаглар ъянуб гараторпаглары вя шабалыды торпагларла явяз олунур. Хязярйаны овалыьын ян гураг районларында йарымсящраларын сейряк биткилийи алтында шоракятлярля вя гум массивляри иля нювбяляшян гонур сящра-бозгыр торпаглары инкишаф етмишдир.

    Ъянуби А. вя Крымын Ъянуб сащили цчцн тяркибиндя 4–7% щумус вя йцксяк мигдарда карбонатлар олан гящвяйи торпаглар типикдир. Карбонатлы сцхурларын ашынма мящсулларында (“терра росса”) гырмызыйачалан гящвяйи торпаглар инкишаф етмишдир, ясас сцхурларын цзя чыхдыьы йерлярдя азщумуслу бяркимиш торпаглар чохдур. Даьларда йцксяклик артдыгъа гящвяйи торпаглар даь-гонур вя даь-чямян торпаглары иля явяз олунур.

    Битки юртцйц. А.-нын битки юртцйц флористик тяркибиня эюря Голарктика вилайятиня аиддир. Флорасынын тяркибиндя 10 минядяк али битки нювц (Русийа истисна едилмякля) вар; Асийа, Африка вя Шимали Америка иля цмумилик тяшкил едян чохлу сайда битки фясиляси, ъинси вя нювц вардыр. Ендемизм сявиййяси бцтювлцкдя йцксяк дейилдир (ендемик биткиляр, ясасян, даьларда йайылмышдыр).

    Иглим шяраитинин тясири (ъ. истигамятиндя истилийин артмасы, ъ.-ш. истигамятиндя рцтубятин азалмасы) А. яразисиндя биткилярин зона типляринин ардыъыл сурятдя дяйишилмясиня сябяб олур (Ъоьрафи гуршаглар вя зоналар хяритясиня бах).

                                   Притвич  эюлляри.  Хорватийа.

     

    Арктика гуршаьында (Шпитсберэен, Франс–Иосиф Торпаьы, Новайа Землйа архыпелаглары) хейли сащяни бузлаглар вя демяк олар ки, тамамиля биткисиз дашлы яразиляр тутур. Бузсуз сащилбойу яразилярдя вя дярялярдя дянизкянары чямянляр, батаглыглар, еляъя дя гуру йосунлары, шибйяляр, ъийярйарпаг, мамыр вя чичякли биткилярдян ибарят нисбятян зянэин флорасы олан Арктика сящралары вя тундраларынын фрагментляри эениш йайылмышдыр. Сюйцд, ъыртдан тозаьаъы вя с. гарышыг колъуглумамырлы-шибйяли, коллуглу-мамырлы, отлумамырлы дцзянлик-субарктик тундралар Шярги Авропа дцзянлийинин шм.-ында Печора чайынын, Баренс вя Кара дянизляринин сащилляри бойунъа (Кичик Сащяли тундра вя Бюйцк Сащяли тундра) Канин й-андан Гцтб Уралынадяк узаныр. Исландийа а., Фенноскандийа вя Гцтб Уралында ъцзи отларын вя коллугларын, релйефин алчаг йерляриндя дцзянлик батаглыглары фрагментляринин олдуьу колъуглу-мамырлышибйяли тундраларын даьлыг вариантлары йайылмышдыр. А.-нын шм.-ында, субарктик коллуглу тундраларын вя онларын даьлыг аналогларынын ъ. сярщяди бойунъа тозаьаъы   (Фенноскандийада)   вя   кцкнардан ибарят сейряк мешяляр вя яйри битмиш аьаълыглар олан мешя-тундра золаьы узаныр. Исландийа а.-нын ъ.-г.-индя мцхтялифотлу-тахыл биткили чямянляр формалашмышдыр. Тундрада, ясасян, марал, Исландийанын ъ.-г.-индяки чямянлярдя ися гарамал отарылыр.

    А. яразисинин бюйцк бир щиссясиндя бореал вя суббореал йарымгуршаг битки типляриня айрылан мцлайим гуршаг биткиляри инкишаф етмишдир. А.-нын шм. щиссясини Фенноскандийада  кцкнардан  вя   шамдан ибарят бореал тайга мешяляри, Шярги Авропа дцзянлийиндя ися кцкнар, аь шам вя гара шам мешяляри тутур. Сцхурларын цзя чыхдыьы йерлярдя, гумлу чюкцнтцлярдя, кечид вя йухары батаглыгларын гида елементляринин чатышмазлыьы шяраитиндя шамлыглар цстцнлцк тяшкил едир. А.-нын йерли бореал мешяляринин хейли щиссясини, хцсусиля дя Русийада, тозаьаъы, титряк говаг, гызылаьаъ вя шамдан ибарят олан икинъили мешяляр тяшкил едир. Скандинавийа д-рында вя Уралда тайга мешяляри даьлыг битки юртцйцнцн ашаьы гуршаьыны тяшкил едир. А.-нын тайга зонасынын щцдудларында нисбятян бюйцк сащяляри мешяли вя мешясиз батаглыглар тутур. Гярби А.-да тайга мешяляри йахшы мцщафизя едился дя ш.секторунда эцълц гырылмалара мяруз галмышдыр. Тайгадан ъ.-да гарышыг мешяляр, онун г.-индя ися ийняйарпаглы-енлийарпаглы (палыд, аьъагайын, ъюкя, вян вя с. иля гарышыг), ш.-индя ийняйарпаглы – хырдайарпаглы (тозаьаъы вя титряк говаг иля) мешяляр битир. Г. вя ш. истигамятляриндя гарышыг мешяляр золаьы щачаланараг Шярги Авропа  дцзянлийинин  мяркязиндя  макси мум енлиляшир. Бу районлар минилликляр ярзиндя инсанлар тяряфиндян фяал сурятдя мянимсянилмишдир вя щазырда мешяляр, батаглыглар вя чайбасар чямянликлярля йанашы бурада якин йерляри вя мешяляри явяз етмиш чямянляр (тябии бичянякляр вя отлаглар) эениш йайылмышдыр.

    Ла-Манш сащилляриндян Ураладяк узанан енлийарпаглы мешяляр зонасы максимум  антропоэен   трансформасийайа мяруз галмышдыр. Аьъагайын, ъюкя, эюйрцш, вяляс, шабалыд вя с. кими йарпаьытюкцлян ъинслярля гарышыг фыстыг вя палыддан ибарят енлийарпаглы мешяляр кечмишдя Гярби А.-нын ясас йерли битки типи кими Балтика вя Аралыг дянизляри арасындакы эениш золаьы тутурду. Мцасир мешя юртцйцнцн структурунда сцни якилмиш аьаълар, о ъцмлядян башга йерлярдян эятирилян аьаъ ъинсляри цстцнлцк тяшкил едир. Мешяликляр Гярби А. юлкяляриндя 35%, Мяркязи А. юлкяляриндя 24% тяшкил едир. Дцзянликлярдя енлийарпаглы мешяляр щяр йердя интенсив мелиорасийа едилян (суварылан вя эцбрялянян) шум йерляри, мядяни (якилян) чямянликляр (ясасян, А.-нын г.индя) вя отлагларла  явяз  олунмушдур; Алп вя Карпат даьларынын, Мяркязи Авропа ортадаьлыьы массивляринин йамаъларында отлаглар вя йа сцни мешяликляр салынмышдыр. Шимал дянизинин сащилляри бойунъа шорлашмыш чямянляр вя маршлар, гумлу торпагларда ися ерика коллуглары, мяндяъярликляр, отлу вя отлу-мамырлы батаглыглар эениш йайылмышдыр.

    Шярги Авропа дцзянлийиндя енлийарпаглы мешяляр зонасы яввялляр палыдлыгларын чямян бозгырлары иля нювбяляшдийи шм.-ш. истигамятиндя хейли даралыр вя мешя-чюл иля сярщядлянир. Орта Дунай вя Ашаьы Дунай овалыгларында, Шярги Авропа дцзянлийинин ъ.-унда йерли биткиляр мцхтялифотлу-тахыл биткили чямян вя ясл бозгыр биткиляри иля тямсил олунмушдур; бунлар, арид иглим эцъляндикъя, Шярги Авропа дцзянлийинин ъ.-унда гураг тахыл биткили чюлляря, Хязярйаны овалыгда ися тахыл биткили–колъуглу сящралы чюлляря вя сящралара кечир. Миниллик аграр мянимсянилмя просесиндя бу йерлярин битки юртцйцнцн шякли хейли дяйишмиш, тахыл, гарьыдалы, шякяр чуьундуру, эцнябахан  вя саир к. т. биткиляри якилян уъсуз-буъагсыз тарлаларла явязлянмишдир. Йарымсящралар вя сящраларда, ясасян, гойун отарылыр. Чюл вя йарымсящраларын битки юртцйц тябии шякилдя, ясасян, горугларда вя милли паркларда тямсил олунмушдур.

    А.-нын субтропик гуршаьында исти вя гуру йай, рцтубятли мцлайим гыш шяраитиндя биткилярин зонал типляри щямишяйашыл сяртйарпаглы мешяляр вя коллугларла тямсил олунур. Ъянуби А.-да палыдын мцхтялиф нювляриндян (даш палыд, Македонийа палыды вя мантар палыды), Ливан вя Атлас сидриндян, Щяляб, Приморйе вя Италийа шам аьаъларындан ибарят йерли ксерофил щямишяйашыл мешяляр чох ясрляр бундан яввял салынмышдыр. Инди йерли битки юртцйц щяр йердя икинъили коллуглу битки груплашмалары вя сцни салынмыш кичик массивляр вя икинъили мешялярля (мешяликляр 20%-дян чох дейил) явяз олунмушдур. Мцхтялиф тюрямя коллуглу битки груплашмалары олан маквис (чийяляклик, йабаны зейтун, пцстя, няъиб дяфня, филирейа, мярсин, бухурколу вя с.) башлыъа олараг Пиреней вя Апеннин й-а-рынын г.-индя, Балеар вя Далмасийа адаларында эениш йайылмышдыр; даща гураг йерлярдя колшякилли кярмяк палыды иля гарига цстцнлцк тяшкил едир; Крымын Ъянуб сащили вя Балкан й-а-нын шм. щиссяси цчцн, ясасян, бязи щямишяйашыл битки нювляри иля йарпаьытюкцлян коллуглардан (гаратикан, дямиргара, йабаны армуд) ибарят шибляк сяъиййявидир. Балкан й-а яразисиндя ящянэдашыларын цзя чыхдыьы йерлярдя алчагбойлу тиканлы коллуглар вя сярт отларла бирликдя фригана груплашмалары йайылмышдыр. Бунлар щяддян артыг мал-гара отарылмасындан, йаньынлардан вя туризмдян зяряр чякир. Ъянуби А. дцзянликляриндя башдан-баша суварылан якин сащяляри, йахуд плантасийалар, шящяр вя кяндляр, истиращят комплексляри салынмыш, йоллар вя каналлар чякилмишдир.

                               Шимали Шотландийа йайласы. Типик ландшафт.

    А.-нын даь массивляринин, хцсусиля субалп вя Алп йцксяклик гуршаглары щцдудларында коллуглу ъянэялликляр, чямянляр, мяндяъярликляр вя дашлы сяпинтилярин битки груплашмалары иля тямсил олунмуш битки юртцйц трансформасийайа аз мяруз галмыш вя чохсайлы горугларда, милли паркларда интенсив сурятдя мцщафизя едилир. А.-нын тябии битки юртцйц сащяляринин, демяк олар ки, щамысы ясас ботаники яразиляр, ботаники йасаглыглар вя с. шябякяляря дахилдир.

    Щейванлар алями. Биоъоьрафи районлашдырмайа ясасян А. яразиси Арктика сиркумполйар, билаваситя Авропа вя Аралыг дянизйаны сащяляри бирляшдирян  Арктоэейайа дахилдир. Зооъоьрафи ъящятдян Арктоэейа, нисбятян касад вя аз ендемизмя малик фаунасы, фаунистик комплекслярин ъаванлыьы иля фярглянир; бу комплексляр мцасир шякилдя мамонт фаунасына аид ири мямялилярин кцтляви сурятдя гырылмасынын (мямялилярин ъинсляринин 40%-и мящв олмушду) баш вердийи дюврдя – Сон Плейстосендя Щолосенин яввялиндя сон бузлашмадан сонра, еляъя дя ахырынъы мин илликлярдя екосистемлярин эюрцнмямиш антропоэен трансформасийасы нятиъясиндя формалашмышдыр. Тарихи дювр ярзиндя нясли кясилян онларла мямяли вя гуш нювц арасында ганадсыз гагара,  тякя  (гарамалын яъдадларындан бири) вя тарпан да (атын яъдадларындан бири) олмушдур. Сон йцзилликлярдя Гярби вя Ъянуби А. яразисинин чох йериндя зубр, гонур айы, вашаг, ъанавар, самур, сыьыр, Сибир хорузу вя тетранын нясли кясилмишдир. Ахымын тянзимлянмяси, суларын чирклянмяси вя балыг овчулуьунун артмасы нятиъясиндя А.-нын ширин су щювзяляриндян бир чох балыг нювляри (нярякимиляр, гызылбалыглар вя алабалыглар) йоха чыхмышдыр. Тябии екосистемлярин горунуб сахландыьы А.-нын шм.-ында вя йцксякдаьлыгларында  тябии  фаунанын мцщафизяси цчцн нисбятян ялверишли шяраит мювъуддур. Дцзянликлярин вя даьларын чох йериндя тюрямя екосистемляр (икинъили бярпа едилмиш мешяляр вя мешя плантасийалары, мешяляри явяз етмиш чямянляр, гуру коллуглу  сейряк  мешяликляр вя с.) вя инсанларла йахынлыгда щяйата уйьунлашмыш мцасир фаунанын мяскунлашдыьы агроландшафтлар йайылмышдыр. Тябии йашайыш йерляринин антропоэен дяйишикликляри иля ялагядар мцасир фаунанын тяркибиндя йад нювлярин (ясасян, балыгларын вя гушларын) вя щимайяедиъи мцщафизя нятиъясиндя йетишдирилмиш овчулуг фаунасы (Авропа ъцйцрц, няъиб  марал,  боз довшан, боз кяклик, гырговул вя с.) нцмайяндяляринин  олдуьу  мцшащидя  едилир.

    А.-да 1000-дян чох онурьалы вя бир нечя йцз мин онурьасыз щейван нювц мялумдур. А. юлкяляриндя (Русийа истисна едилмякля) гуш нювляринин сайы 300-дян 506-йадяк (Франса, Испанийа) вя щятта 590-адяк (Б.Британийа), мямялилярин нювц 60-дан 100-ядяк (Алманийа, Италийа), балыг нювляринин сайы 30-дан 300-ядякдир. Аралыг дянизи (400 нювдян чох), Гара дяниз (160 нюв) вя Балтика дянизиндя (50 нюв) балыг фаунасынын нюв зянэинлийи кянардан, ясасян, ъ.-дан эятирилян нювлярин щесабына артмагдадыр. Шимал дянизинин дайазлыглары Шимали Аврасийанын су гушлары цчцн кцтляви гышлама йеридир.

    Тарихи дювр ярзиндя екосистемлярин инсанлар тяряфиндян кюклц сурятдя дяйишдирилмяси А. яразисинин бюйцк бир щиссясиндя фаунанын йайылмасында зона сярщядляринин йох олмасына сябяб олмушдур. Эцълц антропоэен тясирляря мяруз галмаларына бахмайараг фауналарында нисбятян тябиилийи сахламыш Арктика архипелаглары вя адалары, Фенноскандийанын бязи шм. р-нлары, шм. тайгасы вя Шярги Авропа тундралары истисна тяшкил едир.

    Арктиканын А. секторунда балинакимилярин (Гренландийа балинасы, аь делфин), кцрякайаглыларын (Атлантика моржу, халлы суити) вя йыртыъыларын (аь айы, тундра тцлкцсц) мцхтялиф нювляри эениш йайылмышдыр. Сащиллярдя гуш базарларыны ямяля эятирян дяниз гушлары арасында кайралар, тямизчи, чимяргуш, кичик гачаръа, кцтдимдик, гаьайыларын мцхтялиф нювц вар. А. тундраларынын фаунистик комплексиня мямялилярдян шимал маралы (бир нечя йарымнювц, о ъцмлядян Шпитсберэен вя Новайа Землйа йарымнювляри), Норвеч лемминги, аь довшан, тундра тцлкцсц, росомаха, щорностай; гушлардан сащил гаьайылары, ясл гызылгушлар, гцтб байгушу, ади гага, газлар, казаркалар,  юрдякляр, гу гушлары, ъцллцтляр, Лапландийа йол тораьайы вя шимал сярчяси дахилдир. Маралчылыг р-нларында ъанаварларын олмасы ади щалдыр. Фенноскандийанын шм.-ында вя Русийанын А. щиссясиндя йерляшян А.-нын тцнд ийняйарпаглы тайга фаунасы хырдайарпаглы тюрямя мешялярин йаранмасы (мешялярин кясилмясиндян вя йаньынлардан сонра) нятиъясиндя хейли дяйишилмишдир. Кцкнарла трофик ъящятдян ялагядар олан комплекс (синъаб, мешя сичаны, тарласичаны, Сибир хорузу, чаталдимдикляр, арыгушулар, аьаъдялянляр), щямчинин мешялярля ачыглыглар (чайлаглар, батаглыглар, чямянляр) арасында суткалыг вя мювсцми гида  миграсийалары  едян  гонур  айы,  вашаг, мешя дяляси, сыьыр, мешя шимал маралы, тетра, бонази тетрасы, байгушлар вя с. сяъиййявидир. А.-нын ийняйарпаглы-енлийарпаглы вя енлийарпаглы мешяляри тарихи дювр ярзиндя, демяк олар ки, тамамиля мящв едилмиш, онларын фаунасы ися хейли дяйишикликляря уьрамышдыр. Щазырда бу фауна ъцйцр, няъиб марал, лан, габан, тцлкц, ади дяля вя дашлыг дяляси, сафсар, порсуг, сичанлар, сцлейсинляр, тарласичаны, кюстябяк, йараса; гушлардан  –  гаратойуг, милчякгапан, йарпагэцдян, пющрячил вя аьаъдялянлярля тямсил олунур. А.нын бязи горугларында вя милли паркларында Авропа зубру, Авропа мешяпишийи мцщафизя едилир. Сон онилликлярдя Шярги Авропа дцзянлийиндя к.т.-нын деградасийасы вя динъя гойулмуш торпаглары от басмасы нятиъясиндя ареалын ъ. сярщяди бойунъа гонур айынын фяал сурятдя мяскунлашмасы  гейд  олунур.

    А.-нын чюл вя йарымсящра фаунасы кючяри тайфаларын бурада мяскунлашмасы дюврцндя тамамиля дяйишмишди. Яразинин бюйцк бир щиссясиндя чюл йаньынлары нятиъясиндя вя отлаглардан щяддян артыг истифадя едилдийи цчцн дырнаглылар (тарпан), ири йыртыъылар вя эямириъиляр йох олмушдур. Щазырда А.-да чюлляр вя йарымсящралар шумланма вя отарылма нятиъясиндя, демяк олар ки, тамамиля шяклини дяйишмишдир. Тябии фаунистик комплексляр бязи чайларын вадиляриндя, нисбятян дик йамаъларда, щямчинин Хязярйаны овалыьын аз мяскунлашмыш р-нларында мцщафизя едилмишдир. Бцтювлцкдя фауна агроландшафтларда йашамаьа уйьунлашмыш мямялиляр вя гуш нювляриндян ибарятдир; эямириъиляр (сцнбцлгыранлар, ади даьсичаны, мармот, бюйцк ярябдовшаны, корсичан, гумсичаны, тарласичаны, сичанлар) вя йыртыъылар (тцлкц, боз тцлкц, сафсар, порсуг; ири щейвандарлыг комплексляри йахынлыьында ися ъанавар) нисбятян эениш йайылмышдыр. 1990-ъы иллярдя браконйерлик нятиъясиндя сайы сон онилликдя 15 дяфя (17–20 мин баш) азалан сайгакын Авропа популйасийасынын нясли кясилмяк цзрядир. А.-нын диэяр чюл нювляри (сарыглы сафсар, чюл гарталы, мязар гарталы, дойдаг, бязэяк вя с.) иля йанашы сайгак да БТМИ-нин “Гырмызы китаб”ына дахил едилмишдир.

    Авропанын щейванлар алями: 1 – няъиб марал; 2 – гонур айы; 3 – тарпан; 4 – сыьыр; 5 – морж; 6 – зубр; 7 – ъанавар; 8 – гуйругсуз меймун; 9 – Аврасийа вашагы; 10 – Авропа ланы;   11 – сафсар; 12 – Авропа сцнбцлгыраны; 13 – дашлыг дяляси; 14 – ъцйцр; 15 – самур; 16 – Сибир хорузу; 17 – гцтб байгушу; 18 – диши тетра; 19 – кичик гараъа; 20 – сарыгарын тялхя; 21 – охуйан гаратойуг; 22 – гарадюш гаратойуг

    Кечмишдя гуру сейряк мешяликляр вя коллугларла явязлянмиш субтропик вя алчагдаьлыг енлийарпаглы мешя сащяляри олан Ъянуби А. цчцн Аралыг дянизйани яразилярин йохсуллашмыш фаунасы сяъиййявидир (лан, безоар кечиси, кюпэяр, муфлон, чаггал, сафсар, тцлкц, даь долашасы, мави саьсаьан, узунганадлылар, пющряъилляр, Аралыг дянизи тысбаьасы, тялхяляр, кяртянкяляъикляр, кяртянкяляляр вя эекконлар). Пиреней д-рында (Пиреней десманы, эенетталар, гуйругсуз макаклар), щямчинин Ъянуби А.-нын чохсайлы адаларында ендемизм инкишаф етмишдир. А.-нын чохлу кючяри гуш нювляринин гышлама йери Аралыг дянизйаны яразилярдядир.

    А.-нын фаунасы бир чох бейнялхалг сазишлярин (миграсийа едян нювлярин мцщафизясиня даир Бонн конвенсийасы, надир щейван нювляринин йашайыш йерляринин мцщафизясиня даир Берн конвенсийасы, Африка-Аврасийа кюч йоллары иля учан кючяри гушларын, А. ялиганадлыларынын мцщафизясиня, Аралыг дянизи вя Гара дяниз балинакимиляринин горунмасына даир сазишляр вя с.) мцщафизя обйектидир.

    Ясас еколожи проблемляр вя мцщафизя олунан тябии яразиляр. А.-нын ясас еколожи проблемляри атм.-ин чирклянмяси, су ещтийатларынын тцкянмяси, сятщ суларынын вя йералты суларын чирклянмяси, туллантыларын утилизасийасы, торпагларын деградасийасы, биомцхтялифлийин азалмасы вя с.-дян ибарятдир. Атм.-я тулланылан кцкцрд вя азот оксидляринин 25%-и, карбон газы емиссийасынын 25%-и вя метанын 16%-и А. юлкяляринин пайына дцшцр; парник газлары тябии мянбялярдян дахил олан газлардан  4–5 дяфя чохдур. Фотокимйяви  смог  (йайда) вя атм.-ин кимйяви вя нягл. туллантылары иля чирклянмяси А.-нын цмуми ящ. 100 млн. няфярдян чох олан 60 ян бюйцк шящяриндя гейд едилир.

    А.-да су мянбяляриндян илдя тягр. 600 км3  тямиз су эютцрцлцр (А.-да чай ахымы щяъминин 26%-и) вя 300 км3 чиркли су ахыдылыр. Судан истифадядя Шярги А., йайда ися тябии суларын чатышмадыьы Ъянуби А. юлкяляриндя дя кяскин эярэинлик йараныр. Суйун кейфиййяти иля ялагядар ян эярэин вязиййят Алманийа, Бюйцк Британийа, Италийа, Белчика, Испанийа, Болгарыстан вя с.-дя гейд олунур; бу, А. ящалисинин 46%-иня юз тясирини эюстярир.

    А. яразисиндя илдя 9 млрд. т-адяк бярк туллантылар йараныр; бунун тягр. 7 млрд. т-у к.т., мядян сянайеси, енержи обйектляри вя тямизляйиъи комплекслярдян; 1,5 млрд.  т-у  сянайе   обйектляриндян   (300 мин т-у хцсуси тящлцкяли) вя 0,5 млрд. т-у мяишят туллантыларындан ибарятдир. Бярк мяишят туллантыларынын 60%-я гядяри вя хцсуси тящлцкяли туллантыларын 70%-я гядяри зибилханаларда топланыр вя утилизасийа    олунмур.

    А.-да торпаглар узунмцддятли вя чох вахт сямярясиз мянимсянилмяси, о ъцмлядян шящярлярин вя сянайе обйектляринин эенишляндирилмяси, йолларын вя коммуникасийа системляринин иншасы, туллантыларын топланмасы вя еляъя дя атм. чирклянмясинин тясири сябябиндян деградасийа просесляриня – сятщи вя хятти ерозийайа, бяркимяйя, туршулашмайа, чирклянмяйя, щумуссузлашмайа,  структурсузлашмайа   вя с. мяруз галыр.

    А.-да мямялилярин 250 нювц (цмуми сайын 42%-и), гушларын 520 нювц (15%), сцрцнянлярин 200 нювц (45%), балыгларын 227 нювц (52%), 1250 битки нювц (21%) мящв олмаг тящлцкяси алтындадыр. Мямялилярдян бир чох ири щейванларын (гонур айы, вашаг вя с.) йайылма ареалы кяскин азалмыш вя чохлу сайда нювлярин кюкц тамамиля кясилмишдир.

    А.-да илк мцщафизя олунан тябии яразиляр 19 ясрин орталарындан йарадылмаьа башланмышдыр (мяс., Франсада 1853 илдя Фонтенбло). Бурада цмуми сащ. 109,3 млн. ща олан 12 миндян чох горунан тябии ярази вя обйект (йасаглыг, горуг, милли парк, тябият абидяси) вар. Мцщафизя олунан тябии яразилярин сащясиня эюря А. юлкяляри арасында Данимарка, Австрийа, Алманийа, Исвечря вя Бюйцк Британийа лидердир  (2006).  А.-да  ЙУНЕСКО-нун 169 биосфер резерваты, 753 бейнялхалг ящямиййятли су-батаглыг сащяси вар. Липари а-ры (Италийа), Нур-фйорд вя Ейранэерфйорд (Гярби Норвеч), Кваркен архипелагы вя Йцксяк Сащил (Финландийа, Исвеч), Дорсетшир вя Шярги Девоншир сащилляри, “Нящянэлярин дюшямя йолу” (Бюйцк Британийа), Берн Алп д-ры вя Монте-СанЪоръо д. (Исвечря), Агтелек маьара р-ну (Маъарыстан, Словакийа), Шкотсиан маьаралары (Словенийа), Дунайын делтасы (Румынийа), Беловежскайа Пушша (Полша, Беларусийа), Мессел карханасында газынты тапынтылары (Алманийа), щямчинин Дурмитор (Черногорийа), Плитвич эюлляри (Хорватийа), Донйана (Испанийа), Пирин, Сребырна резерваты (Болгарыстан), Комидяки бакиря мешяляр (Русийа), Курш дили (Русийа, Литва), милли парклары Цмумдцнйа тябият ирси сащяляриня аид едилир. Тябии вя мядяни мейарлара эюря Метеора вя Афон даьы монастырлары (Йунаныстан), СентКилда а-ры (Бюйцк Британийа), Ибитса а. (Испанийа), Корсика а. (Франса), Лапландийа (Исвеч), Охрид ш. вя Охрид эюлц (Македонийа), Пиреней д-рында Монте-Пердидо д. (Испанийа, Франса) Цмумдцнйа ирси сийащысына салынмышдыр.

     Сребырна горуьу. Болгарыстан.

    Юйрянилмя тарихи. А.-нын тядгигиня илк дяфя критлиляр башламышлар. Онлар тягр. е.я. 16 ясрдя Пелопоннес й-а вя Евбейа а. сащилляри бойу цзмцш, Киклада архипелагына йийялянмишляр. Пелопоннес й-а-нда йашайан халглар е.я. 15–13 ясрлярдя Балкан й-а-нын сащилляриндя 40° шм. е.-ня гядяр цзмцш, Пинт вя Олимп д-рыны, Халкидики й-а-ны, Шимали Спорада, Лемнос вя Ионийа а-ларыны кяшф етмишляр. Е. я. 9 ясрдя финикийалы дянизчиляр Апеннин й-анын ъ. вя г. сащиллярини, Малта, Сиъилийа, Сардинийа, Балеар а-ларыны, Пиреней й-анын сащиллярини, Гвадалквивир, Гвадиана, Тахо вя Дуеро чайларынын ашаьы ахарларыны кяшф етмиш, Ъябялцттариг боьазындан океана кечмишляр.

    Е.я. 1-ъи миниллийин орталарында йунанлар  А.-нын  ъ.  сащилляринин  тядгигини баша чатдырмышлар. Е.я. 320 илдя йунан Пифей А.-нын г. сащилляри иля Бискай кюрфязиндян Шимал дянизинядяк  цзмцш,  Бретан вя Котантен й-а-ларыны, Британийа а-ларыны кяшф етмишдир. Е.я. 4 ясрдя йунанлар Балкан вя Апеннин й-а-ларынын шм.-ында олмуш, Шярги Алп д-рындан кечмишляр. Е.я. 3 ясрдя карфаэенлиляр Месета  йайласы, Иберийа вя Мяркязи Кордилйер д-рынын кяшфинин башланьыъыны гоймушлар.

    Е.я. 2 ясрдя ромалылар Пиреней й-анын чайларыны вя д-рыны юйрянмишляр. Йули Сезарын ясэярляри е.я. 58–51 иллярдя Мяркязи Франса массивини, Йура, Воэез вя Арден д-рыны, Парис щювзясиндян г.-дяки овалыглары, Рона, Щаронна, Луара, Сена чайларыны, Британийанын ъ.-ш.-ини кечяряк Темза чайынын мянсябиндя олмушлар. Ерамызын 43–84 илляриндя Британийаны истила етмиш ромалылар Ирландийа дянизиня, шм.-да 57° шм. е.-ня гядяр эетмиш,  Уелс й-а, Уайт, Мен вя Англси а-ларыны,  Пеннин д-рыны вя Британийанын шм.-ындакы йцксякликляри кяшф етмишляр. 6–8 ясрлярдя ирландлар Британийа вя Фарер а-ларыны, щямчинин Исландийа а.-ны кяшф етмишляр. 9 ясрдя бу адаларда норманларын колонийалары йаранды. Онлар илк дяфя Скандинавийа вя Кола й-а-ларынын сащилляри бойу цзмцш, Аь дянизя чыхмыш, Балтик дянизинин а-ларыны, Гярби Двина вя Неман чайларынын ашаьы ахарларыны кяшф етмишляр. 8–9 ясрлярдя ярябляр Ъянуби Авропаны, хцсусиля онларын табелийиндя олан Пиреней й-аны, ъ.-ш.-дя вя ш.-дя Емба, Урал чайларындан  Каманын  мянсябинядяк   олан   яразини юйрянмишляр. 9–12 ясрлярдя руслар Днепр, Днестр,  Дон,  Гярби  Двина,  Неман чайларынын щювзялярини, Илмен, Чуд, Псков, Ладога, Онега, Белойе эюллярини, Волганын йухары вя орта ахарларыны, Шимали Двина, Мезен, Печора чайларыны кяшф етмишляр. Щямчинин 13 ясрдя Аь дяниз сащиллярини вя Кола й-а-нын дахили р-нларыны юйрянмишляр. 13–15 ясрлярдя Ъянуби А. дянизляринин бцтцн сащилляри, щямчинин Атлантика океаны сащилляринин бир щиссяси Италийа дянизчиляри тяряфиндян тядгиг олунмуш вя хяритяляшдирилмишдир. 15–16 ясрлярдя руслар А.-нын шм. сащилляри бойу цзяряк Канин й-а-ны, Колгуйев, Вайгач, Новайа Землйа вя Шписберэен а-ларыны кяшф етмиш, 16–17 ясрлярдя бу яразилярин хяритясини чякмишляр. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя щолландлар вя инэилисляр Гярби Шписберэени вя Айы а.-ны, Новайа Землйа архипелагында Шимал а.-ны (1594–97, В.Барентс), Шписберэен архипелагында ися Еъ, Шимал-Шярги Торпаг вя с.    а.-лары    (1613–17,    Т.Еъ),    щямчинин Йан-Майен а.-ны (1614, Й.Май) кяшф етмишляр. 1603–46 иллярдя А.Буренин рящбярлийи иля Исвеч топографлары Скандинавийа й-а-нын сащиллярини, щямчинин чайлары, эюлляри вя даь массивлярини хяритяйя кючцрмцшляр. 18 ясрдя рус сяййащлары Орта вя Ъянуби Уралы, Орта Рус  дцзянлийинин ш.-ини, Хязярйаны овалыьы, Кума-Маныч чюкяклийини вя  Шярги Авропа  дцзянлийини, щямчинин А.-нын шм. сащиллярини тядгиг етмишляр.

    1704–19 иллярдя италйан тябиятшцнаслары А.Валлиснери вя Л.Марсилйи Апеннин вя Апуан Алп д-рыны юйрянмяйя башламыш, 1761–84 иллярдя ися Л.Спаллантсани вя франсыз Д.Доломйе тядгигатлары давам етдирмишляр. 1751–95 иллярдя франсыз эеологлары  Ж.Эеттар,  Н.Демаре,  Л.Рамон де Карбонйер вя б. Мяркязи Франса массиви вя Пиреней й-а-ны, 1758–94 иллярдя исвечряли О.Сюссцр Йура вя Гярби Алп д-рыны, 1776–95 иллярдя франсызлар Д.Доломйе вя Б.Акке Шярги Алп д-рыны вя Динар йайласыны тядгиг етмишляр. Франсыз Б.Акке (1788–96) вя полйак С.Сташитс (1789–1805) Карпат д-рыны тядгиг етмишляр. 1753–68 иллярдя щидрограф М.Макензи Британийа сащилляринин дягигляшдирилмясини баша чатдырмышдыр.

    1808–13 иллярдя франсызлар Пиреней дрынын орографик гурулушуну юйрянмишляр. 1836–47 иллярдя А.Буе вя О.Викенел Балкан й-а-нын дахили р-нларынын вя релйефинин дягиг характеристикасынын тядгигиня башламышлар. 19 ясрдя эеолог вя ъоьрафийашцнаслар Гярби вя Мяркязи А.-да, Алп (П.Дцфренуа, Ж.Ели де Бомон, Г.Дцфур, Е.Зцсс)  вя  Карпат  д-рында  (Е.Зцсс  вя б.), Фенноскандийада  (Л.Бух,  Б.Кейлщау, П.Мунк вя б.) тядгигат апармышлар. Рус експедисийалары Уралы бцтцнлцкля вя Шярги А.-нын бир сыра мцщцм йцксякликлярини тядгиг етмишляр. Британийа а-ларынын релйефини 19 ясрин орталарында эеологлар (У.Смит, Ч.Лайел, Р.Мурчисон, А.Сеъвик, Д.Маккулощ вя б.) юйрянмишляр. Исландийа а. сащилляринин илк дягигляшдирилмяси 1801–18 иллярдя Х.Шел, Х.Фрисак вя б. тяряфиндян апарылмышдыр. Шписберэен архипелагы  1800–23,  1861–73,  1898–1902 вя 1906–10 иллярдя, Новайа Землйа а-лары 1832–35 вя 1907–11 иллярдя, Франс Иосиф Торпаьы 1880–1905 иллярдя бир чох тядгигатчылар  тяряфиндян  юйрянилмишдир.

     Авропа   сивилизасийасынын формалашмасы

    Инсанларын А.-йа тягр. 800 мин ил бундан яввял (бах Антропоэенез) Африкадан  Ъябялцттариг  боьазы  иля  кечиб мяскунлашдыглары (Атапуерка, Чепрано) ещтимал олунур. 40–28 мин ил яввял ися Гярби Асийадан эялян мцасир типли инсанлар (Щомо сапиенс) А.-да мяскунлашмыш неандерталлары сыхышдырыб бурада йайылмышдылар. Палеолит дюврцндя А.-нын бюйцк щиссясини ящатя едян бузлагйаны тундрада йашайан ири щейванларын ову инсанларын нисбятян отураг щяйат  тярзи цчцн имкан йаратмышды. Щямин дюврдя Мяркязи вя Шярги А.-да йайылмыш йарымгазма евляр буну тясдиг едир. Цст Палеолитдя тясвири сянят мейдана эялди вя чичяклянмя дюврцнц йашады. Гайацстц рясмляр (Франсанын ъ.-унда вя Испанийанын шм.-ындакы яразилярдя йерляшян Алтамира,  Ласко,  Фон-де-Гом,   Тцк-д`Одубер, Цч Гардаш маьарасы вя  с.), даш вя щейван сцмцкляри (о ъцмлядян мамонт диши) цзяриндя ойма рясмляр (ВиллендорфКостйонки мядяни бирлийи вя с.), щямчинин эил пластикасы (Долни-Вестонитсе) о дюврцн инъясянятини якс етдирир. Мезолит дюврцнцн (е.я. 13–10-ъу минилликляр) яввялляриндя А. яразисинин бюйцк щиссяси мяскунлашмышды. Континентал А.-нын мешялик сащяляриндя йашайан ящали, ясасян, овчулуг, эюл вя чай балыгчылыьы, дяниз сащилляриндя мяскунлашанлар ися дяниз балыгчылыьы (Шимал дянизинин сащилляриндя дяниз йыьыъылыьы иля) иля мяшьул олмушлар. Е.я. 6-ъы минилликдя Балкан й-а (Арэиса, Сескло вя с.) вя Дунайбойу бюлэялярдя (Старчево) якинчилик вя щейвандарлыг йайылмыш, Еркян Неолит дюврц цчцн сяъиййяви олан якинчилик мядяниййяти (йашайыш мяскянляри – теллляр, гадын щейкялъикляри, сонралар нахышлы сахсы  габлар) мейдана эялмишди. Е.я. 6–4-ъц минилликлярдя якинчилик вя щейванлдарлыг Гярби вя Мяркязи А.-нын мешя зонасында тяшяккцл тапмышды. Бу бюлэялярдяки неолитик мядяниййят (хятли-золаглы керамика мядяниййяти) цчцн мцвяггяти мяскянляр, каркаслы узунсов евляр вя с. сяъиййявидир. Е.я. 4-ъц минилликдя Алп д-рынын юндаьлыг щиссясиндяки эюллярин сащилляриндя дирякляр цзяриндя тикилян евлярдян ибарят якинчи мяскянляри мейдана эялмишдир. А.-нын илк якинчиляри, ясасян, чай вя эюллярин сащилляриндяки мцнбит торпагларда мяскунлашырдылар. Енеолит вя Тунъ дюврцндя котанын йайылмасы А.-дакы дахили мешялик яразилярин мянимсянилмясиня вя гырылыбйандырылмыш йерлярдя якинчилийин мейдана эялмясиня сябяб олду. Е.я. 4-ъц минилликдя (гыфабянзяр гядящляр мядянийййяти вя с.) Скандинавийанын ъ.-унда якинчилик вя малдарлыг йайылмышды. Е.я. 5–4-ъц минилликлярдя Шярги А.-нын ъ.-унда Волганын орта вя ашаьы ахарынадяк истещсал тясяррцфаты йайылмыш, бунунла йанашы Днепрдян ш.-дя, ясасян, кючяри малдарлыг инкишаф етмишди. Тунъ дюврцнцн сонларында (е.я. 2-ъи миниллийин сону) Шярги А.-нын чюлляриндя кючяри малдарларын классик мядяниййяти формалашды. Неолит дюврцндя А.-нын шм.-ш.-индя йеня дя овчу тайфалар мяскунлашырды (басма-дарагвары керамика тарихи-мядяни бирлийи, дарагвары-басма керамика мядяниййяти, Волга-Кама мядяниййяти вя с.). Е.я. 3-ъц минилликдя Аралыг дянизинин ш. сащилляриндя Гярби Асийа сивилизасийалары иля сых баьлы олан А.-нын ян гядим шящяр сивилизасийасынын (Еэей мядяниййяти) формалашмасы А. тарихинин йени мярщялясинин башланьыъы олду. Охшар просесляр Гярби Авропада баш верирди: мегалитик мядяниййятлярин вя курган гябирляринин йайылмасы бурада сосиал диференсиасийанын мювъуд олдуьуну вя йцксяк тябягянин формалашмасынысцбутедир.

    Щинд-Авропа дилли халглардан яввял Гярби А.-да йашамыш ящалидя йалныз баск дили дюврцмцзядяк эялиб чатмышдыр. Финугор халглары Шимали вя Шярги А.-нын ян гядим ящалисиня аиддир. Е.я. 2–1-ъи минилликлярдя щинд-авропалылар А.-нын, демяк олар ки, бцтцн яразиляриня (шм.-ш. истисна олмагла) йайылмышдылар. Ян гядим щиндАвропа тайфалары (пеласглар, кариляр, лелегляр вя б.-ры) Балкан й-а-нын ъ.-унда мяскунлашмышдылар. Сонралар А.-нын ъ.унда йунанлар, иллирийалылар, фракийалылар, италикляр вя б.-рынын йашадыглары мялумдур. Е.я. 1-ъи минилликдя Гярби А.-нын бюйцк щиссясиндя келт тайфалары (Франсада галлар, Нидерланд вя Белчикада белгляр, Британийа а-рында бритляр, скотлар) мяскунлашмышлар. Шярги А.-нын ъ.-унда ися скифляр вя савроматлар йайылмышдылар.

    Е.я. 1-ъи миниллийин 1-ъи йарысында Аралыг дянизйаны яразилярдя финикийалылар, йунанлар, етрусклар вя латынлар тяряфиндян шящяр-полисляр салынмышды. Бюйцк йунан  мцстямлякяляшдирмяси  дюврцндян (е.я. 8–6 ясрляр) башлайараг Аралыг дянизинин шм., Гара дянизин сащилйаны яразиляри Йунаныстан (Гядим) мядяниййятинин тясири алтына дцшмцшдц. Антик сивилизасийанын ясасыны тяшкил едян бу мядяниййят А.-нын мядяни инкишафында истигамятляндириъи рол ойнамышдыр. Латын шящярляриндян бири олан Рома яввялъя  Италийаны, е.я. 3 ясрин сонларындан ися А.-нын башга яразилярини юзцня табе етди вя гцдрятли Рома дювлятинин мяркязиня  чеврилди [бах Рома (Гядим)]. Е.я. 1 ясрдя г.-дя Рейн,  ъ.-да  Дунай  чайлары  арасында  йерляшян А. торпаглары вя Б.Британийанын бюйцк щиссяси Рома империйасынын тяркибиня дахил иди. Империйанын гярб бюлэяляриндя ящалинин яксяриййяти латын халг данышыг дилиндян истифадя едирди, шярг бюлэяляриндя (Балкан й-а) ися йунан дили йайылмышды (ерамызын 4 ясринин сонунда империйа ики щиссяйя – Гярби вя Шярги Рома империйаларына бюлцндц). Империйа сярщядляриндян шимал вя шярг яразилярдя мяскунлашан келтляр (Британийа), эерманлар (Рейнбойу яразиляр) вя фракийалылар (Дунайбойу яразиляр) даща аз романлашмышдылар.

    Эерман, славйан, тцрк, ирандилли вя башга тайфаларын 4 ясрдян башлайан кцтляви миграсийалары (бах Халгларын бюйцк кючц) А.-нын етник мянзярясини дяйишди. 5 ясрдя Рома империйасынын гярб щиссясини тутан эерманлар Гярби, Ъянуб-Шярги вя Ъянуб-Гярби А.-да эениш йайылдылар. Гитянин даща чох романлашмыш яразиляриндя (Галлийа, Иберийа, Италийа) латын халг данышыг дилинин мцхтялиф диалектляри горунуб сахланмыш, эерманлар ися бурада тядриъян ассимилйасийайа уьрамышлар. Бу яразилярдян шималда вя шяргдя йерляшян, ромалыларын мядяни тясиринин зяиф олдуьу йерлярдя йайылмыш эерман дилляри Б.Британийа а-рында йерли келт субстратыны, демяк олар ки, тамамиля сыхышдырмышды. Шимали эерман дилляри ареалында (Скандинавийа, Данимарка, сонралар Исландийа вя Фарер а-ры) Скандинавийа халгларынын етно-мядяни бирлийи тяшяккцл тапмышдыр. Гярбдя Елба чайындан, ъянубда Балкан й-а-ндан, шяргдя Орта Дон вя Орта Волгабойунадяк, шималда Волховбойунадяк олан яразилярдя славйанлар, балтлар, щямчинин шярги роман (влахлар), фин-угор вя тцрк (щунлар, аварлар, протобулгарлар, хязярляр вя б.ры) халглары мяскунлашмышдылар. Сонралар Одер чайындан гярбдя мяскунлашан славйанлар, ясасян, эерманлашдылар. Мцасир лужиселиляр онларын нясилляридир.

    Антик сивилизасийанын сцгуту А.-да ящалинин кяскин азалмасы вя шящярлярин тярк едилмяси иля мцшайият олунурду. Ейни заманда сон антик вя барбар елементлярин бир-бириля гайнайыб-гарышмасы нятиъясиндя мядяниййят, иътимаи мцнасибятляр, щцгуг (бах Барбар гануннамяляри), инъясянят вя с.-ин йени формалары йаранды. А.-да ясас консолидасийа фактору христианлыьын йайылмасы олмушдур; гитянин гярб щиссяси Рома папасынын, шярг щиссяси (ясасян, йунанларла мяскунлашан) ися Константинопол патриархынын идаряси алтында бирляшмишди. Килсянин гярб вя шярг голларына парчаланмасына (1054 илдя баша чатмышдыр) бахмайараг, А. цчцн Бизансла сийаси, дини вя мядяни ялагяляр орта ясрлярдя бюйцк ящямиййят кясб едирди. Пиреней й-а-нын ярябляр тяряфиндян ишьалы (8 яср) нятиъясиндя А.-йа ислам мядяниййятинин елм, фялсяфя, инъясянят вя с. сащялярдя узунмцддятли тясири башланды. Шярги А. мцсялман дцнйасы иля Гафгаз вя Волга васитясиля ялагя сахлайырды; викингляр (варйаглар) васитясиля бу ялагяляр Шимали А.-йа гядяр чатырды.

    5 ясрин сону – 9 ясрдя Гярби вя Мяркязи А.-нын бюйцк щиссяси Франк дювлятинин яразисиня гатылды. Бу дювлятин Верден мцгавилясинин (843) шяртляриня ясасян Бюйцк Карлын нявяляри арасында бюлцшдцрцлмяси нятиъясиндя эяляъяк Алманийа вя Франса дювлятляринин ясасы олан Шярги Франк вя Гярби Франк краллыглары мейдана эялди. 9 ясрдя Инэилтярянин бирляшдирилмяси баша чатды. Шимали, Мяркязи вя Шярги А.-да йени дювлятляр – Авар, Хязяр вя Булгар хаганлыглары, Бюйцк Моравийа, Чехийа, Полша, Маъарыстан, Норвеч, Исвеч, Данимарка вя Кийев Рус дювлятляри мейдана эялди. Беляликля, 11 ясрдя А.-нын индики сийаси бюлэцсцнцн ясасы гойулду. Бу дюврдя баш верян демографик вя игтисади артым А.-да гядим шящярлярин дирчялмясиня вя йени шящярлярин мейдана эялмясиня шяраит йаратды. Гярбдя феодализмин классик А. формасынын ясасыны тяшкил едян вассал-лен торпаг сащибкарлыьы системи формалашды. Сялиб йцрцшляри заманы А.-нын феодал дювлятляри игтисади вя мядяни ъящятдян чичяклянмя дюврцня чатды, шящярляр инкишаф етди, Шяргин тясири алтында йени дини-фялсяфи мяктябляр (схоластика) вя мемарлыг цслубу (готика) формалашды, мяишят мядяниййяти зянэинляшди. Ейни заманда А. шярг истигамятиндян йени басгынлара мяруз галды: 13 ясрдя монголлар А.-йа йцрцшляр едяряк Волга Булгарийасына сон гойдулар вя рус кнйазлыгларыны юзляриня табе етдиляр; 14–15 ясрлярдя османлы фцтущаты нятиъясиндя Бизанс империйасы сцгута уьрады. А.-нын ъ.-ш.-индя тцрк-ислам мядяниййятинин йайылмасы Балкан йа-нын вя Дунайбойу торпагларын Османлы империйасына табе едилмяси дюврцндян башлайыр. Бу дюврдя А.-да йени мяняви щярякат – Интибащ инкишаф едирди. 15 ясрин сону – 16 ясрдя бир чох дювлятлярдя (Инэилтяря, Франса, Испанийа, Исвеч, Русийа вя с.) сийаси мяркязляшдирмя баша чатды. Йени дювлятлярин щцдудларында мцасир А. миллятляри формалашмаьа башлады.   Мяркязи   вя   Ъянуб-Шярги   А.-да Щабсбурглар, Османлылар вя б.-ры чохмиллятли империйалар йаратдылар (бунлар Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра сцгут етди).

    Американын кяшфи (1492) вя Бюйцк ъоьрафи кяшфлярин башланмасы иля А. юлкяляри (Испанийа, Португалийа, сонра ися Инэилтяря, Нидерланд вя Франса) Америка, Асийа вя Африкада эениш яразиляри тутдулар. Бурадан А.-йа бюйцк мадди сярвятляр, еляъя дя мяишятя мядяни йениликляр (картоф, гарьыдалы, тцтцн, чай, гящвя, памбыг, каучук вя с.) дахил олду. Капиталист мцнасибятляри формалашмаьа башлады.

    Сон орта ясрлярдя баш верян дини щярякатлар (бидятляр, тяркидцнйа ращиб орденляри) 14 ясрдя католик килсясиндя ислащатын илк ъящди кими тязащцр етди (Ъ.Уиклиф, Й.Щус вя б.-рынын тялимляри). 16 ясрдя баш верян Реформасийа Гярби А.-ны католик вя протестант юлкяляриня парчалады. Йени дюврдя инкишаф едян дини азадфикирлилик вя расионализм яняняляри, Маарифчилик хадимляри тяряфиндян иряли сцрцлян тябии щцгуг, иътимаи мцгавиля, халг суверенлийи нязяриййяляри вя с. бу эцн инсан щцгугларына даир мцасир консепсийанын ясасыны тяшкил едир. Ейни заманда игтисади либерализм принсипляри (А.Смит) А. капитализминин идеоложи бцнюврясини гойду. 18–19 ясрлярдя баш верян сянайе чеврилиши бейнялмилял, урбанист, сянайеляшмиш А. сивилизасийасынын формалашмасына эятириб чыхарды. Кющня монархийалары девирян ингилабларын гялябяси нятиъясиндя миллят консепсийасы там тяшяккцл тапды. Австрийа–Маъарыстан вя Османлы империйаларында йашайан халглар йерли дил вя мядяниййятлярин инкишафына тякан верян миллимядяни интибащ дюврцнц йашадылар.

    19 ясрдя, ясасян, мцстямлякяляр уьрунда  эедян  мцбаризянин  эцълянмяси А. дювлятляри арасында мцнасибятляри кяскинляшдирмякля бир сыра йени мцщарибя вя ингилаблара ряваъ верди. 20 ясрдя А. бяшяриййят тарихиндя ян даьыдыъы вятяндаш мцнагишяляри вя дцнйа мцщарибяляринин еписентриня чеврилди. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра А.-да халгларын консолидасийалашма мейили Авропа Иттифагынын йарадылмасында (1993) юзцнц эюстярди. Асийа вя Африка юлкяляриндян ярябляр, бярбярляр, тцркляр, кцрдляр, щиндистанлылар, пакистанлылар вя б.-рынын иммиграсийасы нятиъясиндя 20 ясрин орталарындан А.-нын етник мянзяряси дяйишир. Яряб юлкяляриндян эялянлярин яксяриййяти Франса, Б.Британийа, Нидерланд вя Алманийада йашайыр; тцркляр Алманийада вя Нидерландда хариъи ишчи гцввясинин яксяриййятини, Австрийада ися сайъа икинъи етник групуну тяшкил едирляр. Щиндистандан, Пакистандан, щямчинин Инэилтярянин Африка вя Вест-Щинддяки кечмиш мцстямлякяляриндян эялянляр Б.Британийада даща чохдурлар. Авропадахили миграсийалар (хцсусиля Франсайа, Б.Британийайа, Алманийайа, Исвечряйя, Белчикайа, Исвечя) бурадакы етник рянэарянэлийи артырыр. Милли щюкумятляр вя бейнялхалг тяшкилатлар тяряфиндян щяйата кечирилян хцсуси тядбирляр А.-да мцхтялиф мядяниййятлярин консолидасийасына имкан йарадыр.

    А. сивилизасийасынын бцнювряси олан вя бурада мейдана эялян игтисади, техники, сосиал, сийаси, мядяни инкишаф моделляринин мяъмусу бцтцн дцнйа халгларынын инкишафына тясир эюстярмиш, мцасир урбанист мядяниййятин ясасыны гоймушдур.

    Халглар

    Етнографик очерк. Мцасир А.-да 70-дян чох халг йашайыр. Ясрляр бойу бурадакы ящалинин цмцми мядяни хцсусиййятляринин формалашмасы нятиъясиндя А. ващид тарихи-мядяни реэиона чеврилмишдир.

    Популйасийаларын интенсив гайнайыбгарышмасы вя дцнйанын диэяр гитяляриндян миграсийаларын артмасы сябяби иля А.нын мцасир ящалиси антроположи ъящятдян эетдикъя мцряккябляшир. А.-нын йерли ящалисинин яксяриййяти физики ъящятдян бюйцк Авропа иргиня  мянсубдур:  шималда ачыгпигментли (Атлантика-Балтика ирги вя Аь дяниз-Балтика ирги), ъянубда тцндпигментли (Балкан-Гафгаз ирги вя Щинд-Аралыг дянизи ирги) типляр цстцнлцк тяшкил едир, гитя ящалисинин бюйцк щиссяси кечид Орта Авропа иргиня аиддир. Комиляр,  мариляр,  мордвалар  вя   удмуртлар Урал иргиня, саамлар ися, ясасян, лапоноид иргиня дахилдир. Волга щювзясиндя Шимали Асийа  иргинин  елементляри  мювъуддур.

    Урбанизасийанын чох йцксяк сявиййясиндя олан А. игтисади ъящятдян эцълц инкишаф етмиш реэиондур. Мцасир постиндустриал А. ъямиййятиндя тясяррцфатын яняняви формалары, демяк олар ки, сахланылмамышдыр; халг адят-яняняляри йалныз фолклор нцмуняляри кими галмагдадыр. Ясасян, 16 яср – 19 ясрин яввялляриндя шящяр мяишятинин эцълц тясири иля формалашмыш яняняви мядяниййят бир чох А. халглары цчцн цмуми олан (эейим формалары: кишилярдя йахасы гатланан кюйняк, дизя гядяр, йахуд узун туман, жилет вя йа эюдякчя, кянарлы шлйапа, чох вахт фулйар, гадынларда кюйняк вя йа кофта, йубка, корсаж, юнлцк, лячяк; ев типляри: бир дам алтында бирляшян йашайыш вя тясяррцфат отаглары, дашдан истифадя, каркаслы фахверк цсулу, кирямит дам юртцйц, истилик цчцн бухар вя с.) ъящятляря маликдир. А. реэионал хцсусиййятляриня эюря Гярби Авропа, Мяркязи Авропа, Шимали  Авропа вя Ъянуб-Шярги Балтикйаны, Ъянуби Авропа, Ъянуб-Шярги Авропа вя Шярги Авропа тарихи-етнографик вилайятляриня бюлцнцр.

    Гярби А., йахуд Атлантика тарихи-етнографик вилайятиндя (Б.Британийа, Ирландийа, Франса, Нидерланд, Белчика) эермандилли (инэилисляр, шотландлар, ирландлар, щолландлар, фламандлар, фризляр, елзаслылар вя лотаринэийалылар) вя франсыздилли (франсызлар, валлонлар) халглар йашайырлар. Бретонлар, валлиляр вя эелляр келт дилляриндя данышырлар. Франсызлар,  фламандлар, валлонлар, бретонлар, ирландлар, эелляр, ясасян, католикдирляр. Протестантлыг, ясасян, калвинизмля – реформатлыг (щолландлар), пресвитерианлыг (шотландлар), щямчинин англиканлыгла (инэилисляр, валлиляр) тямсил олунур.

    Яняняви тясяррцфат сащяси гарамалын ямтяя истещсалыдыр. К.т. биткиляриндян буьда,  човдар,  шякяр  чуьундуру,  16  ясрин 2-ъи йарысындан Америкадан эятирилмиш  картоф;  Б.Британийада  яняняви  олараг арпа вя вялямир беъярилир. Гярби А.нын яняняви шящяр  вя  кянд  мемарлыьы цчцн каркаслы фахверк техникасы сяъиййявидир. Орта вя Ашаьы Алманийа, Лотаринэийа, Фрисландийа, Ъянуби Лимбург, Шимали Франса, Пикардийа вя с. ев типляри, Франсанын ъ.-унда ися Аралыг дянизи цслубунда тикилмиш евляр йайылмышдыр. Гадынларын яняняви эейими цчцн гярибя формалы лячякляр, чарпазвары баьланан шал, енли йубка, тахта башмаглар (щолландларда кломп, франсызларда  сабо); Валлон вя Шимали Франса гадынларында золаглы дар йубка, фламанд вя щолланд гадынларында ися бир-биринин цстцндян эейилян кружевалы бир нечя йубка, гара шал вя с. сяъиййявидир. Эеллярин яняняви киши эейиминдя йубка (килт) горунуб сахланмышдыр. Яняняви мятбяхдя пендир (франсызлар, щолландлар, валлонлар), ят (инэилисляр), дузланмыш балыг (щолландлар, валлонлар, фламандлар), истридйя, мидийа вя с. дяниз мящсуллары (франсызлар, бретонлар, валлонлар), картоф вя тярявяз (ирландлар, валлонлар), щямчинин йармадан щазырланан хюряклярдян (инэилисляр, шотландлар, ирландлар) эениш истифадя олунур.

    Мяркязи А. тарихи-етнографик вилайятиндя (Алманийа, Австрийа, Лцксембург, Исвечря, Полша, Чехийа, Словакийа, Маъарыстан) эермандилли (алманлар, валсерляр, австрийалылар, лцксембурглулар, лихтенштейнлиляр, алманийалы-исвечрялиляр, симбрляр, мощенолар)  вя романдилли (франсалы-исвечрялиляр, италийалы-исвечрялиляр, ретороманлар)  халглар,  щямчинин гярби славйанлар (полйаклар, чехляр, словаклар, лужиселиляр), гярби украйналыларын кичик груплары (русинляр), щямчинин угор дилиндя данышан маъарлар мяскунлашмышлар. Диндарлары католик вя протестантдыр (лцтеранлар  вя  реформатлар).

    К.т. йцксяк мящсулдарлыьа малик якинчилийя вя башлыъа олараг сцдлцк щейвандарлыьа (Алп зонасында кючябя щейвандарлыг) ясасланыр. Кющня шящярляр баш килсянин вя бялядиййя бинасынын йерляшдийи мяркязи мейданы олан план ясасында салынырды; чох вахт ялащиддя, шящярин щцндцр йериндя адятян килсяси олан феодал гясри уъалырды. Мяркязи А.-нын бир сыра шящярляриндя кцчялярин даиряви шякилдя олмасы, йахуд узун мяркязи кцчядян айрылан кичик кцчялярин салынмасы бунларын кянд мяскянляриндян йарандыьыны эюстярир. Чехляр, словаклар, полйаклар вя франсалы-исвечрялилярдя кянд евляри кяртмя, сонралар щям  дя  каркаслы,  бирмяртябяли, 3 камералы [йашайыш отаьы, дящлиз-мятбях (мяркяздя вя йахуд отаьын йанында) анбар] олурду. Маъарыстан  вя  Хорватийанын шималы цчцн сяъиййяви олан эил мющря Паннонийа евляринин дамы саманла юртцлцр, галерейасы дирякляр цзяриндя узунуна олур. Алманийанын шм.-ы, Нидерландын ш.-и, Данимарканын ъ.-у, Балтикйаны яразилярдя Ашаьы Алманийа вя йа Саксонийа евляри йайылмышдыр: бирмяртябяли, йашайыш вя тясяррцфат отагларындан, тювля вя цстцюртцлц дахили щяйятдян (диле, щалле) ибарят олур; евин арха тяряфинин кцнъцндя йашайыш отаьы (флетт) йерляшир. Алманийанын ъянуб вя орта  районларында, щямчинин Австрийада биринъи мяртябяси дашдан олан, цст мяртябяляр ися фахверк техникасы иля тикилмиш ики-цч мяртябяли Орта Алманийа  (Франконийа)  евляри сяъиййявидир; евляр кцчяйя,  йахуд  йола кюндяляндир. Эириш гапысы мяркяздя йерляшян вя исидилян дящлиздяндир. Дящлизин бир тяряфиндя собалы (штубе) йашайыш отаьы, диэяр тяряфиндя анбарлар вя пяйя олур.

    Исвечря, Алманийа, Австрийа,  Италийа вя Словенийанын даьлыг яразиляриндя Алп евляри йайылмышдыр; алт мяртябяси дашдан, цст мяртябяси ися тахтадан  тикилир  (фахверк, йахуд кяртмя цсулу иля), йан  тяряфдян олан эириш гапысы дар дящлизя ачылыр. Евлярин юн тяряфиндя йашайыш вя тясяррцфат отаглары [ашаьыда исидилян йашайыш отаьы (штубе) вя мятбях, йухарыда ярзаг анбарлары вя йатаг отаглары], арха тяряфиндя пяйя, одун, саман вя с. цчцн анбарлар йерляшир. Ейванлар, йахуд цстцачыг галерейалар диряклярин цзяриндядир, дамлар алчаг вя гошачатылыдыр. Евин бязи щиссяляри зянэин ойма нахышларла бязядилир. Шварсвалд типли евляр Алп евляри иля охшардыр: юн щиссядя ейванлы йашайыш отаглары, арха щиссядя пяйя, анбар вя тювляляри вар. Эириш гапысы евин орта щиссясиндя йерляшян исидилян мятбяхдяндир (бязян мятбях юн щиссядяки ики отаьын арасында йерляшир). Тирлярдян дцзялдилян вя цстц саманла юртцлян ашаьы мейилли дам юртцйц дирякляря сюйкянир. Гадын эейими цчцн йарашыглы голлары олан кофта, корсаж, дизягядяр енли йубкалар (маъарларда, чехлярдя вя словакларда яксяр вахтларда чохсайлы алт йубкаларла бирликдя) сяъиййявидир. Мяркязи Словакийада узун кюйняк, ики юнлцкдян ибарят тикишсиз палтарлар индийядяк галмагдадыр. Словакийа, Гярби Маъарыстан вя Шимали Хорватийада ашаьысы эен аь шалварлы киши костйуму юзцнямяхсуслуьу иля сечилир. Хямир хюрякляри, клйотск вя вермишел шорбалары сяъиййявидир (хцсусиля Алманийанын ъ.-у вя Австрийада). Шималда картоф чох йейилир. Алп малдарлыьы районларында сцд мящсуллары эениш истифадя олунур. Алман мятбяхи колбаса вя сосиска, Австрийа мятбяхи ися ширниййаты (Вйана фятири, алмалы штрудел) иля мяшщурдур. Ичкилярдян ян чох пивя; Рейн вил.ндя вя Маъарыстанда ися цзцм чахырлары даща популйардыр. Гоша рягсляр (о ъцмлядян Австрийа лендлери) сяъиййявидир.

    Шимали А. (Финландийа, Исвеч, Норвеч, Данимарка, Исландийа) вя  ЪянубШярги Балтикйаны (Латвийа, Литва, Естонийа) тарихи-етнографик вилайятинин ящалиси шимали эерман (данимаркалылар вя фарерлиляр, исвечляр, норвечляр, исландийалылар), Балтик (литвалылар, латышлар) вя финугор (финляр, естонлар, саамлар) дилляриндя данышырлар. Диндарлар арасында протестантлар (ясасян, лцтеранлар) цстцнлцк тяшкил едирляр.

    Яняняви тясяррцфат мешя вя биоложи ресурсларынын (мешячилик, балина вя балыг ову) истифадяси иля баьлыдыр. К.т.-ында ятлик-сцдлцк щейвандарлыг инкишаф етмишдир. Иш щейваны кими атлардан истифадя олунур. Гырылыб-йандырылмыш йерлярдя якинчилик 19 ясрин сонунадяк мювъуд олмушдур. Яняняви олараг арпа, човдар, вялямир вя кятан беъярилир. Кянд йашайыш мяскянляри хутор типиндядир. Бирмяртябяли, 3 камералы (исидилян йашайыш отаьы, дящлиз вя анбар; шималда йашайыш отаьы тикилинин йан тяряфиндя, ъянубда ися мяркязиндя йерляширди) кяртмя евляр йайылмышдыр. Яняняви гадын эейими, ясасян, йундандыр; дамалы, йахуд золаглы йубка, тохунма кофта, кюйняк вя ъораб. Норвечдя вя Исвечин бязи ленляриндя сарафан типли голсуз эейим мялумдур. Киши эейими ися Орта А. киши эейиминя йахындыр. Мятбяхдя сыйыг, балыг, сцд, пендир (ясасян, бярк сортлар) цстцнлцк тяшкил едир. Ясас чюряк нювц човдар унундан биширилир. Байрамлардан гыш (Скандинавийада йул) вя йай (Иван эцнц) эцняшдурушу хцсуси гейд олунур. Гыш идман нювляри вя хор мащнылары популйардыр.

    Ъянуби А. (Аралыг дянизи) тарихи-етнографик вилайятиндя (Португалийа, Испанийа, Италийа, Йунаныстан, Андорра, Сан-Марино, Ватикан, Малта, Монако, Ъябялцттариг), ясасян, роман халглары (португаллар, галисийалылар, фалалар, испанлар, каталонлар, мирандесалар, андорралылар, сан-маринолулар, италйанлар, сардинийалылар, корсикалылар), щямчинин йунанлар, басклар вя самидилли малталылар йашайырлар. Диндарларын яксяриййяти католикдир;  йунанлар  православдырлар.

    Аралыг дянизйаны яразилярин (Ъянуби вя Ъянуб-Шярги А.) яняняви тясяррцфаты цчцн баьчылыьын (мейвя, ситрус, зейтун аьаълары) вя цзцмчцлцйцн инкишафы сяъиййявидир. Яняняви дянли биткилярдян (буьда, човдар) вя пахлалылардан башга 15 ясрдя Америкадан эятирилмиш гарьыдалы да эениш йер тутур; даьлыг районларда кючябя малдарлыг (гойун, кечи) йайылмышдыр, иш щейваны кими юкцз вя ешшяк йетишдирилир. Кянд еви типляри вя шящярсалма яняняляри антик дюврля баьлыдыр. Аралыг дянизи типли даш евляр цстцнлцк тяшкил едир: икимяртябяли, бязян цчмяртябяли тикилилярин цст мяртябясиндя яксяр вахтларда щяйятдян пилляканы олан йашайыш отаглары вар; дахили щяйятляр сяъиййявидир. Яняняви йемяклярин ясасыны буьда чюряйи, пахла, дцйц, помидор, мейвя, пендир, балыг, дяниз мящсуллары, зейтун йаьы тяшкил едир; италйанларда гаты гарьыдалы сыйыьы (полента) мялумдур. Яняняви гадын  эейими цчцн эен кюйнякляр, узун, енли йубкалар, киши эейими цчцн кянары енли шлйапалар (португалларда вя испанларда  сомбреро) вя йахуд беретляр сяъиййявидир. Чохшахяли гощумлуг вя кирвялик (компадразго) яняняляри галмагда иди. Байрам мядяниййяти католик дининя ясасланыр. Юкцз дюйцшдцрцлмяси (бах Коррида) адятинин тарихи чох гядимдир.

    Ъянуб-Шярги А. тарихи-етнографик вилайяти Балкан й-а-ны вя Дунайын ашаьы ахарыны (Болгарыстан, Боснийа вя Щерсеговина, Македонийа, Сербийа, Словенийа, Хорватийа,  Монтенегро,  Албанийа, Румынийа, Молдавийа) ящатя едир. Бу яразилярдя ъянуби славйанлар (болгарлар, сербляр, черногорийалылар, хорватлар, боснийалылар, словенляр), шярги роман халглары (румынлар, молдаванлар, аромун-влахлар, Истрийа румынлары, истриотлар, мегленитляр), щямчинин албанлар, гисмян дя йунанлар вя тцркдилли гагаузлар йашайырлар. Ящалинин бюйцк щиссяси православдыр; хорватлар, словенляр католикдир; албанларын яксяриййяти, боснийалылар, щямчинин диэяр азсайлы славйан груплары мцсялмандыр.

    Кянд йашайыш тикилиляри даш (сащилйаны яразилярдя Аралыг дянизи типи) вя кяртмя (даь-мешя районларында) евлярдян ибарятдир. Бцтцн яразидя, ясасян, бирмяртябяли, 2 камералы вя дящлизли евляр йайылмышдыр. 3 камералы евлярдя йа мяркяздя йерляшян дящлиз (Сербийа, Хорватийа, Румынийанын вя Молдавийанын ъ. щиссяси, Дунаййаны Болгарыстан), йа да йан йашайыш отаглары (Румынийа вя Молдавийанын шм.-нда йайылмыш Беларус-Украйна типи) исидилир. Даьлыг вя сащилйаны яразиляр (Черногорийа вя Хорватийанын дянизйаны, Македонийа, Албанийа вя с.) цчцн йашайыш отаглары йухарыда олан икимяртябяли евляр сяъиййявидир. Яняняви мятбях цчцн чюряк-пита, гарьыдалы чюряйи вя гаты сыйыьы (мамалыга), гойун пендири иля лайлы пирог, грил цсулу иля биширилян ят йемякляри сяъиййявидир. Халг эейиминин ясасыны шярги славйан (Хорватийа вя Боснийада Динар йайласы, Болгарыстанын шм.-ы) эейиминин аналогу олан туника типиндя голсуз (Черногорийа вя Хорватийанын дянизйаны яразиси, Македонийа, Румынийа, Болгарыстанын мяркязи), йахуд гысаголлу кюйняк, гадынларда дябдябяли (щазырда чох вахт плиссели) йубка, юнлцк, гыса голсуз кюйняк тяшкил едир. Шимали Болгарыстан, Сербийа, Румынийа вя  Молдавийада ики гумаш парчасындан ибарят тикишсиз палтар, Мяркязи Болгарыстанда вя Йунаныстанын ш.-индя сарафан типиндя голсуз палтар йайылмышдыр. Боснийалы мцсялман гадынлар чахчур, узун кюйняк, юнлцк эейинир, ири баш йайлыьы баьлайырлар. Кишиляр гара  вя йа  аь галын  кятандан, йахуд йундан тикилмиш гуршаглы дар туман эейинир. Тцрклярдян мянимсянмиш киши костйуму (ортасы эениш олан туман, енли гуршаг, гыса голсуз кюйняк вя фяс) сяъиййявидир. Болгарларда, серблярдя, албанларда   вя   молдованларда   хам   эюндян постол типиндя дяри айаггабылар характерикдир. Ъянуби славйанларда 20 ясрядяк бюйцк патриархал аиля – задруга галмагда иди; аилянин мцгяддяс щимайячисинин (слава) шяряфиня аиля байрамы индийядяк гейд олунур. Саат ягряби истигамятинин яксиня олан даиряви коло рягсляри сяъиййявидир.

    Шярги А. тарихи-етнографик вилайятинин (Русийанын А. щиссяси, Украйна вя Беларус) шималында вя шяргиндя йашайан финугорлар (саамлар, карелляр, вепсляр, водлар, ижоралар, комиляр, коми-пермйаклар, удмуртлар, бесермйанлар, мордвалар, мариляр) бурада мювъуд олмуш ян гядим етник тябягяйя аиддирляр. Шимал-шяргдя самоди-ненляр, Крымда татарлар, крымчаклар вя караимляр, Урал вя Волгабойу яразилярдя ися чувашлар, татарлар, крйашенляр вя нагайбаклар, башгырдлар вя монголдилли калмыклар йашайырлар. Шярги славйанлар (руслар, украйналылар вя беларуслар) бцтцн яразидя йайылмышлар. Диндарлары, ясасян, православдыр; русларын бир щиссяси, комиляр вя б.-ры кющнятяригятчидирляр. Гярби Украйнада йунанкатоликляр вар. Татарлар вя башгырдлар мцсялман, калмыклар ися буддистдирляр (ламаист).

    Ясас яняняви мяшьулиййят якинчиликдир: шималда човдар, арпа, вялямир, ъянубда буьда, дары вя гарабашаг беъярилир. Мешя тясяррцфаты, бязи йерлярдя овчулуг, шимал сащилляриндя балыгчылыг вя вяшщи щейван  ову  (саамлар,  поморлар),   тундра вя мешя тундрасында маралчылыг (саамлар, ненляр, коми-ижемляр), Волгабойу вя Уралятрафы мешя-чюл вя чюллярдя йарымкючяри вя кючяри малдарлыг (башгырдлар, калмыклар) ящямиййятини горуйуб сахламышдыр. Ясас ев типляри 3 камералы (кома – дящлиз – анбар; Украйна вя Беларусда щямчинин кома – дящлиз – кома), шималда вя шяргдя кяртмя (изба), ъянубда ися кяртмя, саман, йахуд эяъля суванмыш щюрмя комалардыр (хата). “Рус” собасы, диварын ичиня йерляшдирилян скамйалар вя тахтлар, интерйерин  сырф яняняви  шякилдя планлашдырылмасы, стол вя иконалардан ибарят дини мяркязин (гырмызы эушя) собадан диагонал истигамятдя йерляшмяси бу евляр цчцн спесификдир. Татарларда вя башгырдларда евляр щяйятин ич тяряфиндя йерляшир: кишиляр вя гадынлар цчцн айрылмыш щиссяляр, ичиня газан бяркидилмиш соба, юн вя йан диварлар бойунъа дцзцлмцш тахтлар (татар дилиндя сяке). Шярги славйан шящярляри цчцн радиал-даиряви планлашдырма, мющкямляндирилмиш ич гала (кремл), билаваситя шящяр вя шящярин ятрафындакы сяняткар-таъир мящялляляри (посад) сяъиййявидир.

    Гадын эейиминин цмуми типи узун кюйнякдир (Шимал-Гярб вя Волгабойу халгларында туникайа бянзяйир; чийин щиссяйя русларда вя украйналыларда чяпиня, беларусларда ися дцзцня дцзбуъаглы парча тикилир). Цстцндян тикишсиз йубка (ъянуби русларда понйова, украйналыларда дерга вя плахта вя с.), йахуд сарафан типли голсуз, йахасыз эейим (шимали руслар, водиляр, карелляр, комиляр) вя юнлцк эейилир. Киши эейими шалварын цстцня (руслар, беларуслар, Волгабойу халглар), йахуд ичиня салынан кюйняк (украйнанылар вя беларусларда йаха кясийи юндя, русларда солда, удмуртлар вя марилярдя саьда) вя ортасы дар (руслар, беларуслар), йахуд енли (украйналылар, татарлар, башгырдлар) олан туманлардан ибарятдир. Татар, башгырд вя гисмян чувашларда киши эейими цчцн гуршагсыз кюйняк, голсуз камзол, гуршагла баьланан халат сяъиййявидир. Гадын эейими чохсайлы метал бязяк яшйалары иля зянэиндир. Шярги А. халгларынын киши баш эейимляри хяз вя кечя папагдан, татарлар вя башгырдларда ися арагчындан ибарятдир. Гыз вя гадын баш эейимляри фярглидир; гызларда чялянэ, лент вя йа йарымсферик кичик папаг (водиляр, Волгабойу халглар), ярдя олан гадынларда сачлары тамамиля юртян чохтяркибли баш эейими  (русларда  кокошник,   кика,   сорока вя с., украйналыларда очипок, беларусларда намитка вя с.). Сонрадан гадын баш эейими йайлыг олмушдур. Ясас йемяк аъытмалы, бязи йерлярдя (Карпат д-ры, Волгабойу) ися аъытмасыз чюрякдир. Байрам вя мярасим йемякляри, ясасян, чюряк, щямчинин хямир (пирог, фясяли) вя йармадан (сыйыг) щазырланан хюряклярдир. 19 ясрядяк тярявязлярдян шальам, кялям, чуьундур, сонралар картоф йайылмышдыр. Балыг вя ятдян дя эениш истифадя олунурду.

    Украйналыларын вя беларусларын гярб груплары иля Ъянуб-Шярги вя Мяркязи А. халгларынын, щямчинин Волгабойу малдарлары иля Мяркязи Асийа кючяриляринин яняняви мядяниййятиндя бир чох цмуми ъящят мювъуддур. Уъгар  Шималда тундра маралчыларынын мядяни елементляри галмагдадыр.

    AVROPA

    АВРÓПА (йун. Εύρώπη, Ашшур дилиндя “ереб”, йахуд “ириб” – гярб) – Шимал йарымкцрясиндя гитя, Аврасийа материкинин г. щиссяси.

     Цмуми мялумат

    Сащ. 10,2 млн. км2. Ящ. 583,2 млн. (2005, Русийасыз). Уъгар нюгтяляри: шм.-да Нордкин бурну (71°8′ шм. е), ъ.-да Марроки бурну (36° шм.е.), г.-дя Рока бурну (9°34′ г.у.), ш.-дя Гцтб Уралынын ш. ятякляри (67°20′ ш.у.). А.-нын Асийа гитяси иля сярщяди шяртидир вя яняняви олараг ашаьыдакы кими гябул олунур: Урал д-рынын баш суайырыъысы вя йа ш. ятякляри, Урал чайынын дяряси, Хязяр дянизи, Кума-Маныч чюкяклийи вя Керч боьазы (бязян Бюйцк Гафгазын ох щиссяси), Азов, Гара вя Мярмяря дянизляри, Босфор вя Дарданел боьазлары. Африкадан Ъябялцттариг вя Тунис боьазлары иля айрылыр. Г.-дя Атлантика, шм.-да Шимал Бузлу океаны иля ящатя олунмушдур. Сащил хяттинин парчаланма дяряъясиня эюря А. гитяляр арасында биринъидир. Сащ.-нин 1/4-и йарымадаларын пайына дцшцр. Ян бюйцк й-а-лары: шм.-да Скандинавийа, Йутландийа,  Кола,  Канин, г.-дя Бретан, ъ.-да Пиреней, Апеннин, Балкан, Крым.  А.-йа  цмуми  сащ. тягр. 730 мин км2 олан чохлу сайда ада вя архипелаг мяхсусдур: Атлантика океанында Исландийа, Фарер вя Британийа адалары, Аралыг дянизиндя Сиъилийа, Сардинийа, Корсика, Крит, Балеар, Иони адалары вя с., Шимал Бузлу океанында Шпитсберэен, Франс Иосиф Торпаьы вя Новайа Землйа архипелаглары.

    Гитя яразиси ашаьыдакы бюйцк физикиъоьрафи реэионлара айрылыр: Шярги А. (Шярги Авропа дцзянлийи, Урал, Крым д-ры); Исландийа; Шимали А. (Фенноскандийа); Орта А. (Британийа а-ры, Орта Авропа дцзянлийи, Мяркязи Авропа ортадаьлыьы, Алп-Карпат даьлыг юлкяси); Ъянуби А., йахуд А.-нын Аралыг дянизи сащилбойу яразиси (Пиреней, Апеннин вя Балкан йарымадалары). А. яразисиндя Арктика, субарктика, мцлайим вя субтропик ъоьрафи гуршаглар ардыъыл олараг бир-бирини явяз едир. Щямин гуршаглар дахилиндя щумид вя екстращумид сектор зоналары аномал шякилдя эениш инкишаф етмишдир.

    Тябият

    Релйеф. А. орта йцксяклийиня (тягр. 300 м) эюря, Австралийа истисна олмагла, бцтцн гитялярдян эеридя галыр. Яразисинин 60%-я гядяри 200 м-ядяк щцнд.-дя йерляшир. Релйефиндя дцзянликлярин цстцнлцк тяшкил етмяси бурада платформа структурларынын эениш яразиляри тутмасы иля ялагядардыр. Шярги А. вя Орта А.-нын шм.-ы, ясасян, лайлы (структур) дцзянликлярдян ибарятдир. Шярги А. яразисинин бюйцк щиссясини эениш Шярги Авропа дцзянлийи тутур. Дцзянлийин релйефи цчцн структур йцксякликлярля (Тиман тяпялийи, Шимал Уваллары, Йухары Кама, Бугулма-Белебей, Орта Русийа, Волгабойу, Подол вя с.) щцнд. 100–150 м олан аккумулйатив овалыгларын (Азовйаны, Гара дянизйаны, Печора, Хязярйаны вя с.) нювбяляшмяси сяъиййявидир. Ъ.-ш.-дя овалыгларын йцксяклийи океан сявиййясиндян ашаьы дцшцр (Хязярйаны  овалыгда  –27  м-ядяк)  вя  г.-дя онларын давамыны дяряли-тяпяли вя дальалы релйефя малик Орта Авропа дцзянлийи тяшкил едир. Фенноскандийанын ш. вя мяркязи щиссяляриндя щцнд. 300–500 м олан кцрсцлц денудасийа дцзянликляри вя йцксякликляри (Норланд, Смоланд, Суоменселкйа, Маанселкйа  вя  с.) вя  щцнд.  1200 м-ядяк олан гаймалы даьлар (Хибин д-ры) цстцнлцк тяшкил едир.

    А.-нын шм.-ында Плейстосен бузлашмасы сащяляриндя дцзянликлярин вя йцксякликлярин сятщи морен тиряляри, озлар, камалар, эюл чухурлары вя с. иля мцряккябляшмишдир. Кола й-а-нын вя Шярги Авропа дцзянлийинин шм.-ш. щиссясиндя, чохиллик донушлуг сцхурларынын йайылдыьы сащялярдя донушлуг релйеф формалары инкишаф етмишдир.

    Дцзянликляр шм.-г.-дян, ш.-дян вя ъ.дан даь системляри иля ящатя олунмушдур. А.-нын шм.-г.-индя Каледон гырышыглыг структурлары цзяриндя гырышыглы-гаймалы вя гаймалы Скандинавийа даьлары йцксялир. Макс. щцнд. 2469  м  (Галхйопигэен д.) олан массивляр (Йутунщеймен, Йустедалсбреен, Телемарк вя с.) фйордларла кясилмиш сылдырым гярб йамаъларына вя Ботник кюрфязиня доьру пиллялярля алчалан маили шярг йамаъларына маликдир. Бюйцк Британийа а.-нын шм.-ында щцнд. 1343 м-ядяк (Бен-Невис д.) олан Шимали Шотландийа йайласы вя Ъянуби Шотландийа йцксяклийи охшар релйефлидир.

    Орта Авропа дцзянлийиндян ъ.-да релйеф Мяркязи Авропа гаймалы-гырышыглы ортадаьлыьы (Рейн Шистли д-ры, Воэез д-ры, Шварсвалд,  Щарс,  Судет   д-ры,   Шумава вя с.) иля тямсил олунмушдур. Епищерсин платформасы юзцлцнцн чыхынтыларына уйьун эялян даь массивляри пенепленляшмиш, йахуд эцнбязяохшар зирвяляря вя фай шякилли сылдырым йамаълара маликдир. Мяркязи Авропа ортадаьлыьынын г. вя ъ.-г. давамыны Нормандийа йцксяклийи вя Мяркязи массив тяшкил едир. Б. Британийа а.-нда Пеннин вя Кембри д-ры, Пиреней й-а-нда ися Мяркязи Кордилйер вя Иберийа д-ры охшар релйефлидир. Даьларын арасында куест релйефя малик денудасийа дцзянликляри (Парис, Лондон, ШвабийаФранконийа, Тцринэийа щювзяляри) вя платолар (Кющня Кастилийа, Йени Кастилийа) йерляшир.

                                    Барселона йахынлыьында Мосарат даьы. Испанийа.

     А.-нын ш. кянарында Щерсин гырышыглыьы структурлары цзяриндя формалашмыш, субмеридионал силсиляляр вя узунуна чай дяряляри системиндян ибарят гаймалы-гырышыглы Урал д-ры (щцнд. 1895 м-ядяк, Народнайа д.) йерляшир. Гцтб Уралы, Гцтбйаны Урал, Шимали Урал, Орта Урал вя Ъянуби Урала бюлцнян даь системинин шм. щиссясиндя мцасир Алп типли релйеф формалары инкишаф етмишдир.

    А.-нын ъ. вя ъ.-ш. щиссяляриндя Алп гырышыглыьы структурлары цзяриндя формалашмыш гырышыглы вя гаймалы-гырышыглы ъаван йцксякдаьлыг вя ортадаьлыг цстцнлцк тяшкил едир. Даь  системинин  мяркязиндяки Алп д-рындан (щцнд. 4807 м-ядяк, Монблан д.) мцхтялиф истигамятляря силсиляляр айрылыр: шм.-г.-дя Йура д-ры, ш.-дя гювсвары яйилмиш Карпат д-ры вя Стара-Планина д-ры, ъ.-ш.-дя Динар йайласы, ъ.-да Апеннин д-ры. Пиреней д-ры, Яндялис д-ры, Крым д-ры да Алп йашлы даь системляриня мяхсусдур. Йцксякдаьлыг яразиляр цчцн Алп типли релйеф формалары сяъиййявидир; бурада карст инкишаф етмишдир. Ъянуби А.-да щямчинин чохлу сайда гаймалы вя гырышыглы-гаймалы даьлар вя йастыдаьлыглар мювъуддур (Родоп д-ры, Македонийанын даьлары, Калабри Апеннин д-ры вя с.). Юндаьлыг вя даьарасы чюкяклярдя Орта Дунай вя Ашаьы Дунай овалыглары, Падан дцзянлийи, Яндялис овалыьы вя с. эениш аккумулйасийа-денудасийа вя аккумулйасийа дцзянликляри формалашмышдыр.

    Эеоложи гурулуш. А.-нын гядим юзцлц мцхтялифйашлы гырышыглыгларын вя ъаван платформаларын ящатя етдийи Шярги Авропа платформасындан ибарятдир. Шярги Авропа платформасы г.-дя тягр. 1 млрд. ил яввял Гренвил тектоэенез епохасында гисмян йениляшмиш (Шимали Норвеч зонасы) Архей–Еркян Протерозой йашлы кристаллик бцнювряйя (йашы 3,9–1,6 млрд. ил) маликдир. Блок гурулушлу юзцл Балтика галханында вя Украйна галханында сятщя чыхыр. Рус плитяси адланан галан сащялярдя юзцл Рифей-Фанерозой платформа чехолу иля юртцлцдцр вя антеклизлярин (Беларус, Воронеж, Волга-Урал) таь  щиссяляриндя 0–2 км-дян синеклизлярин (Москва,  Мезен,  Украйна  вя  с.)  мяркязи  щиссяляриндя 3–5 км-ядяк дяринликдя йатыр. Бязи тядгигатчылар платформанын ъ.-ш. щиссясиндя Хязярйаны синеклизин бцнюврясиндя Сон Протерозой йашлы Ъянуби Хязярйаны ороэен вя океан типли Йер габыьына  малик Палеозой йашлы гювсархасы щювзя айырырлар. Шярги Авропа платформасынын шм.ш. сярщяди бойунъа тюрямяляри Рыбачы вя Канин й-а-ларында, Тиман тяпялийиндя сятщя чыхан Байкал йашлы Ъянуби БаренсТиман гырышыглыг системи узаныр. Ондан шм.-да йерляшян ъаван Баренс-Печора платформасы Фанерозой чюкцнтц  чехолу иля юртцлмцш Байкал йашлы гырышыг юзцля маликдир. Ш.-дя Шярги Авропа вя БаренсПечора платформалары Уралгабаьы юн чюкяйи (Сон Палеозойун моласс щювзяси) васитясиля Уралын Щерсин йашлы, Пай-Хойун вя Новайа  Землйанын Еркян  Мезозой йашлы гырышыг структурлары иля сярщядлянир. А. яразисиндя Уралын платформа бцнювряси цзяриндя онун г. йамаъынын мегазонасы йерляшир. Шярги Авропа платформасыны ъ.-да Сон Палеозой йашлы Донетск-Хязяр гырышыглыг зонасы вя Щерсин гырышыглыг бцнювряли ъаван Скиф платформасы ящатя едир; ъ.-г.-дя о, ПалеозойМезозой йашлы Добруъа гырышыглыг системи иля щцдудланыр. Бу гырышыглыг системиндян г.-дя Сон  Протерозой бцнювряли ъаван Мюз платформасы йерляшир. Шм.-г.-дя Скандинавийа каледонидляри Шярги Авропа платформасынын цзярини юртцр вя бу, шм.-а – Шпитсберэен архипелагына вя ъ.-ш.-я – Б. Британийа вя Ирландийа а-рынын шм.-ына доьру давам едир. Платформа иля каледонидлярин сярщяди ъ.-ш. истигамятиндя узанан  вя  Тейсейр-Торнквист  адланан тектоник хятт бойу кечир. Британийа каледонидляри щцдудларында бцнювряси Сон Протерозой (Кадом) гырышыглы-метаморфик сцхур комплексиндян ибарят Мидленд массиви йерляшир. Бурада щямчинин континентал гырынты, гисмян дя вулканоэен сцхурларла долмуш тюрямя чюкякликляр вя рифт чюкякляри (Олд-Ред-Сандстон) мювъуддур. Б. Британийа а.-нын шм.-г. кянары вя Щебрид а-ры суалты Роколл платосунун сярщядинядяк давам едян Еркян Кембрийягядярки бцнювряйя малик Щебрид платформасына аид едилир.

    Авропа каледонидляриндян ъ.-да даща ъаван (Щерсин) консолидасийа тябии вилайяти йерляшир. Щерсинидляр золаьы Гярби А.-ны шм.-г.-дя Ирландийанын ъ. щиссясиндян вя ъ.-г.-дя Пиреней й-а-ндан кясиб кечяряк ш.-дя Одер чайынадяк узаныр вя Карпат д-рынын Алп структурлары алтында эюмцлцр. Щерсин комплекси, ясасян, ъаван Гярби Авропа платформасынын Мезо-Кайнозой чюкцнтц гаты иля юртцлмцшдцр. Онун сятщя чыхышлары Арморика, Мяркязи Франса, Воэез, Швартсвалд, Чехийа (Бощемийа) массивлярини ямяля эятирир. Комплексин сцхурлары щямчинин Арден д-рында, Рейн Шистли д-рында, Щарсда, Тцринэийа Мешясиндя, Филизли д-рда, Судет д-рында вя еляъя дя Пиреней й-а-нын г. вя мяркязи щиссяляриндя сятщя чыхыр. Гярби А.-нын мяркязи щиссясиндя ъ.-дан шм.а доьру цстяэялмяляр вя юртцклярля бирбириндян тяърид олунмуш, щямчинин гырышыглыг йашына эюря фярглянян 3 структур зона айырырлар: Молдануб, СаксонийаТцринэийа вя Ренощерсин. Сон Палеозойун моласс щювзяляри Щерсин гырышыглыьы сащясиндя юн чюкяклярля вя чохсайлы орта вя кичик юлчцлц даьарасы чюкяклярля тямсил олунмушдур. Гярби Авропа платформасы дахилиндя ян ири чюкцнтцтопланма щювзяляри Шимал дянизи – Орта Авропа, Инэилтяря-Парис вя Аквитанийадыр.

                  Вигнемал даь зирвяси. Пиреней даьлары (Франса).

    Авропа щерсинидляри ъ.-да 4 гырышыгюртцк гурулушлу шахяйя айрылан Алп-Щималай мцтящяррик гуршаьынын алпидляри иля юртцлцр. А. яразисиндя 1-ъи шахяйя Пиреней, Алп, Карпат, Балкан д-ры; 2-ъи шахяйя Даьлыг Крым; 3-ъц шахяйя Апеннин, Калабрийа (Апеннин й-а-нын  ъ.-у),  Шимали Сиъилийа, Яндялис д-ры (Кордилйер-Бетика) вя Балеар а-рынын структурлары; 4-ъц шахяйя Динар йайласы, Еллин д-ры, Еэей дянизинин вя Крит ада гювсцнцн ъ. структурлары аид едилир. Гырышыглы-юртцклц даьларын ятякляриндя юн чюкякляр (Пиренейюнц, Алпюнц, Карпатюнц вя с.), щямчинин рифт мяншяли ири даьарасы чюкякляр (мяс., Паннонийа) мювъуддур. Адриатик дянизиндя Сон Протерозой юзцллц Адриатик платформасыны айырырлар. Аралыг дянизинин г. щиссяси чюкякликляри (Ялъязаир чухуру, Тиррен дянизи) Кайнозойун океан типли, йахуд эярилмя нятиъясиндя хейли назикляшмиш континентал габыьа малик гювсархасы щювзяляридир; Аралыг дянизинин ш. щиссяси (Иони вя Левант чухурлары) Мезокайнозой океаны Тетисин реликт щювзясидир; Шярги вя Гярби Гара дяниз чюкякликляри Мезозойун гювсархасы щювзяляридир.

    А. цчцн мцхтялиф йашлы рифтляр сяъиййявидир. Рифей палеорифтляриня Шярги Авропа платформасында   Пачелма,   Кама-Белск вя с.; Палеозой палеорифтляриня щямин платформада Днепр-Донетск, Припйат, Осло вя с., еляъя дя Баренс-Печора платформасында Печора-Колва, Шярги вя Ъянуби Баренс палеорифляри аид едилир. Шимал дянизи щювзясинин бцнюврясиндя Мезозой палеорифти йерляшир. Кайнозойун икинъи йарысында Гярби Авропа рифт системи (Рейн вя Рона грабенляри) йаранмыш вя инкишаф етмякдя давам едир. Йалныз грабенляри дейил, щям дя Мяркязи Франса вя Чехийа (Бощемийа) массивлярини ящатя едян вулкан пцскцрмяляри дя бу заман баш вермишдир. А.-нын шм. вя г. ятрафларында, онун пассив кянарларынын шелф дянизляри эениш инкишаф етмишдир. Ъ.г. вя ъ.-ш. кянарларында шелф чох енсиздир. Ъ.-да гитянин фяал кянар сащяси мювъуддур; бурада Шярги Аралыг дянизинин субдуксийа зоналарында (Калабрийа, Еэей, Кипр) Тетис океанынын реликт габыьы А.нын алтына кечмякдя давам едир; Калабрийа вя Еэей субдуксийа зоналары цзяриндя вулканик гювсляр инкишаф едир. А.-нын мцасир эеодинамикасынын хцсусиййяти онун актив кянарларында вя континентдахили районларында (Гярби Авропа рифт системи) йцксяк сейсмикли зоналарын инкишаф етмясидир.

    Файдалы газынтылар. А. ъивя филизляри ещтийатына эюря дцнйада 1-ъи, манган филизляриня эюря ися 2-ъи йери тутур. Дямир, гурьушун, синк, эцмцш филизляринин дя хейли ещтийаты вардыр. А.-да нефтли-газлы щювзяляр, ясасян, платформалардадыр. Гярби А.-да нефт вя тябии йанар газ ещтийатынын чох щиссяси Мяркязи Авропа нефтли-газлы щювзясиндя (Шимал дянизи акваторийасы) вя еляъя дя Аквитанийа, Адриатик-Иони, Карпатюнц-Балкан нефтлигазлы щювзяляриндя вя Балтика нефтли вилайятиндя; Шярги А.-да Баренс-Шимали  Кара,  Волга-Урал,  Тиман-Печора, Хязярйаны нефтли-газлы яйалятляриндя, Днепр-Припйат газлы-нефтли яйалятляриндя ъямлянмишдир. Ян бюйцк нефт ещтийатына Норвеч вя Бюйцк Британийа маликдир; йанар газ ещтийатына эюря Норвеч, Нидерланд вя Бюйцк Британийа лидерлик едир. Яксяр даш кюмцр йатаглары А.-нын г. щиссясиндя Карбон йашлы чюкцнтцлярля ялагядардыр вя онларын ян бюйцк щювзяляри Бюйцк Британийа, Алманийа, Полша, Франса,  Испанийа, Чехийа, Болгарыстан вя Норвечдядир. Еосен-Плиосен йашлы гонур кюмцр вя лигнитлярин ири щювзя вя йатаглары Алманийа, Сербийа, Маъарыстан, Чехийа, Боснийа вя Щерсеговина, Йунаныстан, Румынийа вя Болгарыстанда мялумдур. Шярги А.-да кюмцр щювзяляри Русийа  вя  Украйнададыр.  А.-да   ян бюйцк даш кюмцр ещтийаты Бюйцк Британийа,  Алманийа,  Украйна  вя  Полша,  гонур кюмцр ещтийаты ися Алманийа, Сербийа, Украйна вя Полшада ъямлянмишдир.

    Галщйюпигэен даьы. Скандинавийа даьлары.

    Шярги Авропа платформасы юзцлцнцн кембрийягядярки йашылдаш гуршаглары иля ялагядар олан дямирли кварситин ири йатаглары Русийа вя Украйнада мялумдур. Магнетит йатаглары Балтика галханынын кембрийягядярки кристаллик сцхурларында Исвечдя, гяляви-ултраясаси интрузивлярдя ися Русийада вя Финландийададыр. Чюкмя дямир филизи йатаглары Франса, Белчика, Лцксембург вя Бюйцк Британийада дямирин ясас мянбяйидир. Шимали А. юлкяляриндя магматик мяншяли волфрамлы титан-магнетит йатаглары Норвеч, Финландийа вя Исвечдя ашкар едилмишдир. Полша, Албанийа,  Йунаныстан,  Сербийа  вя  Македонийада мцщцм кобалт ещтийатына малик дямирли-никел йатаглары латерит типли ашынма габыьы иля ялагядардыр. Украйнада илменитин илкин, галыг вя сяпинти йатаглары ашкар едилмишдир. Манган филизинин Олигосен чюкцнтцляри иля ялагядар ясас ещтийаты Украйнада,  хейли аз ещтийаты Болгарыстан, Маъарыстан, Румынийа, Йунаныстан,  Боснийа  вя   Щерсеговина вя с. юлкялярин йатагларында ъямлянмишдир.

    Гурьушун-синк филизи йатаглары А.-нын яксяр юлкяляриндя мялумдур; ян бюйцк ещтийата Испанийа, Полша, Ирландийа, Португалийа, Сербийа, Болгарыстан маликдир. Мис филизляринин олдугъа мцщцм ещтийаты Полша вя Алманийанын мисли гумдашыларында ашкар едилмишдир. Хейли ири мис-колчедан йатаглары Португалийа,  Испанийа, Исвеч вя с., мис-порфир йатаглары Сербийа, Болгарыстан, Румынийа вя Маъарыстанда вардыр. Финландийа вя Русийадакы мисникел йатаглары мцщцм ящямиййят кясб едир. Ясасян, бокситлярля тямсил олунмуш алцминиум филизи йатаглары Аралыг дянизи бокситли яйалятиндя (Йунаныстан, Хорватийа, Франса, Боснийа вя Щерсеговина, Румынийа, Албанийа) топланмышдыр; Испанийа, Италийа, Австрийа, Болгарыстан, Хорватийа, Русийа вя Украйнадакы йатаглар аз ящямиййят кясб едир.

    А.-нын волфрам ещтийаты нисбятян аздыр. Онун ясас щиссяси Португалийа, Франса вя еляъя  дя Бюйцк Британийа вя Испанийанын щидротермал волфрамит йатагларында,  Франса,  Австрийа,  Испанийа вя Болгарыстанын скарн типли волфрамит йатагларында; Алманийа вя Чехийанын волфрам филизи грейзен йатагларындандыр. Галай филизи йатаглары Испанийа вя Бюйцк Британийада мялумдур. А.-да молибден филизи йатаглары дамаръыг-мющтяви типлидир вя чох аз йайылмышдыр; Болгарыстанынын Медет мис-молибден йатаьы сянайе ящямиййятиня маликдир. Ъивя филизинин Испанийада Алмаден вя Словенийада Идрийа кими уникал йатаглары иля йанашы Италийа, Украйна, Боснийа вя Щерсеговина, Румынийа вя с. юлкялярдя кичик йатаглары вардыр. Бюйцк Британийа вя Испанийада стронсиум филизи, Австрийа, Италийа, Испанийа, Сербийа, Македонийа вя Словакийада сцрмя филизи йатаглары мялумдур. Надир метал филизляри вя надир торпаг елементляри  Русийа,  Украйна,  Финландийа вя Норвечдя вардыр. Уран филизи йатаглары Алманийа, Чехийа, Болгарыстан, Полша, Словенийа, Йунаныстан вя Украйнада, щямчинин Италийа, Испанийа, Португалийа, Франса вя Исвечдя ашкар едилмишдир.

    Гызыл, эцмцш, платин вя платин групу метал йатаглары А.-да нисбятян аздыр. Эцмцшцн ян бюйцк ещтийаты Полшада, платин вя платин групу металлары Финландийа вя Русийада мялумдур. Алмаз йатаглары йалныз Русийада (Арханэелск вил.-ндя илкин, Перм вил.-ндя сяпинти йатаглары) ашкар едилмишдир. Чехийа, Андорра вя Финландийада рубин (йагут), сапфир, гранат (Сцлейман дашы) йатаглары мялумдур. Дашдуз вя  калиум  дузларынын ири йатаглары Орта Авропа дузлу щювзяси (Алманийа, Данимарка, Полша), Карпатйаны (Украйна, Румынийа), Припйат (Беларус) вя Хязярйаны (Русийа) калиум щювзяляри иля ялагядардыр. Фосфатларын мцщцм ещтийаты Русийа (Кола йа.), Украйна вя Шимали А. юлкяляриндя апатит филизляри йатагларында ъямлянмишдир. Фосфорит йатаглары щямчинин Русийада (Вйатка-Кама, Йегорйевскойе) вя Естонийада (Прибалтика фосфорит щювзяси) мялумдур. Ясас кцкцрд йатаглары Аралыг дянизйаны кцкцрдлц яйалятиндядир (Испанийа, Франса, Италийа, Йунаныстан, Румынийа, Украйна). Флцоритин ян ири йатаглары Франса, Бюйцк Британийа, Италийа, Алманийа вя Исвечдя ашкар едилмишдир. Баритин хейли ещтийаты Болгарыстан, Боснийа вя Щерсеговина, Алманийа, Йунаныстан   вя   Хорватийада   мялумдур.

                     Улйановск (РФ) йахынлыьында Волга чайы.

    Мцхтялиф нюв мика (мусковит, флогопит, вермикулит) йатаглары Русийанын Мурманск вил.-ндя вя Карелийада Аь дяниз микалы яйалятиндядир. А.-да щямчинин чюл шпаты (Финландийа, Исвеч, Русийа), графит (Исвеч, Норвеч, Австрийа, Чехийа, Алманийа), асбест (Йунаныстан, Боснийа вя Щерсеговина, Сербийа, Албанийа, Италийа), магнезит (Австрийа, Йунаныстан, Словакийа), талк (Франса) вя мцхтялиф тябии иншаат материаллары йатаглары вар.

    Иглим. А., ясасян, мцлайим иглим гуршаьында йерляшир; цзяриндя Атлантика сиклонлары системиндя гярб истигамятли кцлякляр щакимдир. Мцщцм иглимямяляэятириъи амилляр Атлантика океанындан эялян  сиркулйасийалы  щава  ахынларынын гаршысында даь сядляринин олмамасы вя сащил хяттинин хейли эиринтили-чыхынтылы олмасыдыр. Иглим шяраитиня, хцсусиля дя гыш вахты щаванын истиляшмясиня А.-нын сащилляриня аномал исти су эятирян Шимали Атлантика ахыны эцълц тясир эюстярир. Гышда Атлантика океанынын шм. щиссясинин цзяриндя чох эцълц Исландийа депрессийасы, Азор а-ры районунда ися  Азор  антисиклону инкишаф едир. Онларын арасындакы ъябщя зонасы бцтцн Орта  А.-ны  кясиб  кечир вя ш.-дя Урал д-рына чатыр. Гыш мювсцмцндя А.-нын яксяр яразиси цчцн ясас сиркулйасийа просеси щава кцтлясинин исти вя рцтубятли Атлантика сиклонлары системиндя щярякятидир. Гышда исти Аралыг дянизи цзяриндя бцтцн Ъянуби А.-ны, хцсусиля Апеннин д-рынын кцляктутан  йамаъларыны, Алп д-рынын вя Динар йайласынын ъ.-ш. щиссялярини бол-бол рцтубятляндирян йерли сиклонлар йараныр. Йанвар айынын сыфыр изотерминин гейри-ади вязиййятинин сябяби Атлантика океаны, онун дахили дянизляри вя кюрфязляринин истиляшдириъи тясири иля изащ едилир: А.-нын г. уъгарында 70–72° шм.-е.-нядяк галхан изотерм ъ.-а дюняряк Скандинавийа д-рынын г. ятякляри бойу Алп д-рынын ъ. ятякляринядяк узаныр вя йалныз ону кечяндян сонра ъ.-ш. истигамяти алыр. Щямин изотермдян г.-я доьру йанварын орта темп-ру  мцсбят олур вя гар юртцйц йалныз даьларда галыр; онун ян йцксяк кямиййяти (10–12°Ъ) Аралыг дянизи сащилбойу яразилярдя мцшащидя едилир. Фенноскандийанын ш.-иня вя Шярги Авропа дцзянлийинин шм. щиссясиня гышда эцълц шахталар эятирян арктик щавалар сохулур: А.-нын шм.-ш.-индя йанварын орта  темп-ру  Печора  чайы  щювзясиндя –20°Ъ-йядяк,   Франс   Иосиф   Торпаьында –24°Ъ-йядяк ашаьы дцшцр. Гар юртцйц Шярги Авропа дцзянлийиндя 1 айдан (ъ.да) 7–9 айадяк (шм.-да) галыр.

    Йайда Исландийа депрессийасы хейли кичилир, лакин Азор антисиклонунун тясири бцтцн Аралыг дянизи сащилбойу яразиляри, гисмян дя Орта А.-ны ящатя едир. Аралыг дянизи сащилбойу бюлэясиндя тропик, Арктика цзяриндя арктик, А.-нын башга яразиляри цзяриндя ися гцтб щавасы щакимдир. А.-нын г.-индя Атлантика сиклонлары щаванын йай темп-руну ашаьы салыр вя йаьынты эятирир. Шярги А.-йа сиклонлар зяифлямиш щалда эялир вя бурада туфанлы лейсан йаьышлы вя йцксяк темп-рлу конвексийа просеси инкишаф едир. Ийул изотермляри цмумиййятля ен истигамятлидир: орта темп-р макс. щяддя Аралыг дянизи бюлэясиндя (28–30°Ъ) вя Хязярйаны овалыгда (24–26°Ъ), минимум щяддя ися Арктиканын адаларында (2–4°Ъ) чатыр.

    Йаьынтынын иллик мигдары цмумиййятля г.-дян ш.-я доьру азалыр. Орта А. дцзянликляриндя илдя 1000–2000 мм, даьларын кцляктутан йамаъларында (Алп д-рынын ъ.-ш., Динар йайласынын г.  йамаълары) ися 3500–4000 мм-ядяк йаьынты дцшцр. Шярги А.-да, хцсусиля дя ъ.-да вя ъ.-ш.-дя йаьынтынын мигдары 300–500 ммядяк, Хязярйаны овалыгда ися 200 ммядяк вя даща аз олур. Йаьынтынын дцшмяси режими щава кцтляляринин сиркулйасийасындан асылыдыр: Аралыг дянизи сащилбойу яразиляри вя Крымын ъ. сащилинин гышы бол йаьышлы, йайы ися гураг вя эцняшлидир; Орта А.-нын Атлантикайаны районларында вя Шимали А.-да илбойу йаьынты дцшцр; Шярги Авропа дцзянлийиндя макс. йаьынты йайда дцшцр. А.-нын яксяр яразиляриндя йаьынтынын мигдары бухарланманын кямиййятиндян чох олдуьу цчцн рцтубятлянмя кифайят гядяр вя  йа нормадан артыгдыр. Шярги А.-нын ъ. вя ъ.-ш. р-нларында рцтубятлянмя кифайят дейилдир. Аралыг дянизи сащилбойу яразиляриндя йаьынтынын иллик мигдары 400–500 мм-дир вя йайда буранын щавасында рцтубят чатышмазлыьы щисс олунур.

    А. Арктика, субарктика, мцлайим вя субтропик иглим гуршагларында йерляшир. Арктика иглими гуршаьына дахил олан яразиляр (Шпитсберэен, Франс Иосиф Торпаьы вя Новайа Землйа архипелаглары) цчцн узун вя сярт шахталы гыш вя сойуг гыса йай сяъиййявидир; йаьынты гар щалында дцшцр. Субартика иглими гуршаьы (Исландийа, Скандинавийа й-а-нын вя Шярги Авропа дцзянлийинин шм. щиссяляри) йайын даща исти (ийулун орта темп-ру 10–12°Ъ-йядяк) олмасы иля фярглянир; г. р-нларында гыш йумшаг, ш.-дя ися шахталыдыр; иллик йаьынтынын мигдары г.-дя 1000 мм-дян, ш.-дя 400 мм-ядякдир. Ифрат нямлянмя мцшащидя едилир. А. яразисинин чох щиссяси мцлайим иглим гуршаьы щцдудларындадыр. Орта А.-нын шм.-ында даща сойуг бореал иглим, ъ. щиссясиндя даща исти суббореал иглим щакимдир. А.-нын г. кянарында иллик темп-р амплитуду кичик олан, илбойу бол йаьынтылы, йетярли вя ифрат рцтубятли дяниз иглими щакимдир. Ъ.-да йайы исти, шм.-да сяриндир. Гышы йумшагдыр; дцзянликлярдя давамлы гар юртцйц мцшащидя едилмир. Шярги Авропа дцзянлийинин мяркязи щиссясиндя иглим мцлайим континенталдыр, темп-рун иллик амплитуду артыр, йай шм.да исти, ъ.-да гызмардыр; гышы шахталы вя гарлыдыр. Йайда ъ.-ш. р-нларында рцтубят чатышмазлыьы   баш   верир.   Ъянуби   А.-да йумшаг вя исти, лакин йаьышлы гышы вя гызмар гураг йайы олан субтропик Аралыг дянизи иглими щакимдир. Пиреней, Апеннин, Балкан йарымадаларынын г.  кянарлары цчцн дяниз, Ъянуби А.-нын ъ. вя ш. р-нлары цчцн континентал иглим типи сяъиййявидир.

    А.-да мцасир бузлашманын сащ. 89,9 мин км2-дир. Гар хяттинин щцнд. Шпитсберэенин шм.-ш. щиссясиндя 200 м-дян, дахили щиссялярдя вя Алп д-рынын ш.-индя 3000–3500 м-ядяк дяйишир. Юртцк бузлашмасы Шпитсберэен, Франс-Иосиф Торпаьы, Новайа Землйа архипелагларында, Исландийа а.-нда инкишаф етмишдир. А.-да ян ири бузлашма району Скандинавийа д-рыдыр; даь бузлаглары Алп д-рында, Гцтб, Гцтбйаны вя Шимали Уралда, Пиреней д-рындадыр вя бунларын сащ. азалмаьа мейиллидир.

    Дахили сулар. А. чай ахымынын болсулу щяъминя (илдя 2860 мин км3) эюря йалныз Австралийа вя Антарктидадан ирялидядир, лакин ахым лайынын орта гиймятиня (тягр. 295 мм) эюря бцтцн гитяляр арасында 2-ъи йери (Ъянуби Америкадан сонра) тутур. Ярази цзря ахым гейри-бярабяр пайланмышдыр: г.-дян ш.-я доьру азалыр, даьларда артыр. А. яразисинин чох щиссяси Атлантика океаны щювзясиня вя онун дянизляриня аиддир; ясас чайлары: Дунай,  Днепр,  Дон,  Днестр,  Рейн,   Елба, Луара, Висла, Гярби Двина, Тахо. Шимал Бузлу океаны дянизляриня Фенноскандийанын вя Шярги Авропа дцзянлийинин шм. щиссяляринин чайлары – Печора, Шимали Двина, Мезен вя с. тюкцлцр. Волга чайынын (А.-нын ян бюйцк чайы) ахдыьы Шярги Авропа дцзянлийинин эениш щиссяси дахили ахым щювзясиня (Хязяр дянизи) аиддир.

      

                       Имандра эюлц. Кола йарымадасы (РФ).

     Шярги А.-нын дцзянлик чайлары гар, гисмян дя йаьыш сулары иля гидаланыр: эурсулу дюврц йазда, азсулу дюврц гышда олур. Буз юртцйц ъ.-да 1,5–3 айдан шм.да 7–7,5 айадяк давам едир. Скандинавийа й-а-нда чайлар гыса, астаналыдыр вя ясасян, гар сулары иля гидаланыр; мцщцм щидроенержи потенсиалына маликдир, лакин й-а-нын ъ.-унда 2–3 айадяк, шм.-ында ися 7 айадяк донур. Орта А.-нын Атлантикайаны р-нларында чайлар (Сена, Темза, Луара, Северн вя с.) йаьыш сулары иля гидаланыр вя демяк олар ки, донмур. Рейн, Елба, Висла вя с. чайлар йаьыш вя гар сулары иля гидаланыр вя йазда эурсулу, йайда азсулу олур. Рейн, Рона чайларынын йухары ахынларынын, По чайынын сол, Дунай чайынын саь голларынын гидаланмасында Алп д-рынын бузлаг сулары иштирак едир. Ъянуби А. чайлары (Тахо, Дуеро, Гвадиана, Тибр, Арно вя с.) ил ярзиндя хейли дяйишкян мювсцми ахыма маликдир: суйун сявиййясинин пайызда вя гышда кяскин галхмасы, йайда ися азсулулуг сяъиййявидир. А.-нын хейли чайларынын щювзяляри эямичилик каналлары иля бирляшмишдир: Аь дяниз – Балтика каналы, Волга – Балтика су йолу, Волга –  Дон  каналы  (Русийа),  Орта Алманийа каналы (Алманийа), Щютаканал   (Исвеч).

    4500-дян чох, о ъцмлядян 2500-ц ири олан су анбары (щяъми 1 млн. км3-дян чох) йарадылмышдыр. Щяъминя вя сащясиня эюря ян ириси Куйбышев су анбарыдыр. Волга, Кама, Днепр, Дон, Дунай, Луара, Тахо вя с. чайларда комплекс тяйинатлы су анбарларынын каскадлары ахымын тянзимлянмяси, щидроенержи истещсалы, суварма, коммунал-мяишят су тяъщизаты, сунягл. шяраитинин йахшылашдырылмасы вя с. цчцн фяалиййят эюстярир.

    А.-да мцхтялиф мяншяли чохлу сайда эюл вар. Эюллярин яксяриййяти Плейстосен бузлашмасы сащяляриндядир. Ян ири эюлляри тектоник-бузлаг мяншялидир: Ладога, Онега, Венерн, Веттерн, Инари, Имандра вя с.; Алп д-рынын ятякляриндя морен тиряляри иля габаьы кясилмиш Ъеневря, Боден, Лаго-Маъоре, Комо, Гарда вя с. эюлляр дя бу типя аид едилир. Фенноскандийада, Шярги Авропа вя Орта Авропа дцзянликляриндя моренлярарасы чюкмялярдя чохлу сайда кичик эюлляр формалашмышдыр (Финландийанын эюлляр дийары, Мазур, Помор, Мекленбург вя с. эюлятрафы яразиляр). А.нын башга яразиляриндя тектоник мяншяли эюлляр мювъуддур: Орта Дунай дцзянлийиндя  Балатон,  Балкан  й-а-нда   Охрид вя Шкодер эюлляри. Ейни заманда чохлу сайда кичик лагун, делта  вя  карст  эюлляри дя вар. А.-нын эюлляри, ясасян, ширинсулудур; минераллашмыш эюлляр онун гураг ъ.ш. районларындадыр (Елтон, Баскунчак). Асийа иля сярщяддя дцнйанын ян бюйцк ахарсыз эюлц – Хязяр дянизи йерляшир.

    А. хейли йералты су ещтийатына маликдир: йалныз 100 м-ядяк дяринликдя тягр. 200 мин км3 су ещтийаты ашкар едилмишдир. Шярги Авропа дцзянлийинин ъ.-ш. щиссясиндя вя дянизсащили овалыгларда йералты сулар мцхтялиф дяряъядя минераллашмышдыр.

    Торпаглар. А.-да торпагларын тяркиби вя йайылмасы биоиглим ганунауйьунлугларына табедир: шм.-дан ъ.-а вя г.-дян ш.-я бир нечя торпаг вилайяти нювбяляшир. Шимал Бузлу океаны архипелагларында (Шпитсберэен, Франс-Иосиф Торпаьы, Новайа Землйа) буздан азад сятщлярдя Арктика-тундра йуха торпаглары инкишаф етмишдир. Исландийада, Фарер а-рында (Данимарка)  щяддян  артыг   рцтубятлилик вя йумшаг гыш шяраитиндя субарктик чимли кобуд щумуслу торпаглар йайылмышдыр. Шярги Авропа дцзянлийинин уъгар шм.-ыны глейли вя батаглыг торпаглары тутур. Фенноскандийанын вя Шярги Авропа дцзянлийинин шм. щиссясинин, тайга мешяляри алтында подзол, алфещумуслу вя батаглыг торпаглары формалашараг тайганын ъ. йарымзонасында чимли-подзол торпагларла явяз олунур. Торпагларын тяркибиндя торпагямяляэятирян сцхурларда фяргляр мцшащидя едилир: Фенноскандийанын дцзянликляриндя иллцвиал-щумуслу подзол, йуха гумлу вя дашлы моренлярдя ися йарымгонур торпаглар цстцнлцк тяшкил едир; Шярги Авропа дцзянлийинин галын эилли моренлярдян вя эиллиъяли юртцкдян ямяля эялмиш сащяляриндя подзол торпаглар формалашыр; зандр дцзянликляринин (Орта Авропа дцзянлийи, Мешшора овалыьы вя с. щцдудларында) гумлу чюкцнтцляриндя иллцвиалдямирли подзол торпаглар йайылмышдыр.

    Алфещумуслу торпагларын даьлыг вариантлары Уралда, Скандинавийа д-рында вя Шотландийанын йайлаларында инкишаф етмишдир. Орта А. яразисинин чох щиссяси гонур торпаглар сащясиндядир. Типик гонур торпаглар карбонатлы чюкцнтцляря уйьун эялир, карбонатсыз йумшаг чюкцнтцляр цзяриндя ися тябии мящсулдарлыьы азалмыш люссляшмиш, йахуд подзоллашмыш гонур  торпаглар  формалашмышдыр.

    Мешя-чюл зонасында чямян-бозгырлар (чюл) алтында (Орта Дунай вя Ашаьы Дунай дцзянликляри, Орта Русийа йцксяклийи) подзоллашмыш вя йуйулмуш гараторпаглар йайылмышдыр; ъ.-а эетдикъя даща гураг шяраитдя дцнйанын ян мцнбит (тяркибиндя 8% вя даща чох щумус) торпагларындан бири олан типик гараторпаглар вар. Шярги Авропа дцзянлийинин гуру бозгырларында (чюлляриндя) типик гараторпаглар ъянуб гараторпаглары вя шабалыды торпагларла явяз олунур. Хязярйаны овалыьын ян гураг районларында йарымсящраларын сейряк биткилийи алтында шоракятлярля вя гум массивляри иля нювбяляшян гонур сящра-бозгыр торпаглары инкишаф етмишдир.

    Ъянуби А. вя Крымын Ъянуб сащили цчцн тяркибиндя 4–7% щумус вя йцксяк мигдарда карбонатлар олан гящвяйи торпаглар типикдир. Карбонатлы сцхурларын ашынма мящсулларында (“терра росса”) гырмызыйачалан гящвяйи торпаглар инкишаф етмишдир, ясас сцхурларын цзя чыхдыьы йерлярдя азщумуслу бяркимиш торпаглар чохдур. Даьларда йцксяклик артдыгъа гящвяйи торпаглар даь-гонур вя даь-чямян торпаглары иля явяз олунур.

    Битки юртцйц. А.-нын битки юртцйц флористик тяркибиня эюря Голарктика вилайятиня аиддир. Флорасынын тяркибиндя 10 минядяк али битки нювц (Русийа истисна едилмякля) вар; Асийа, Африка вя Шимали Америка иля цмумилик тяшкил едян чохлу сайда битки фясиляси, ъинси вя нювц вардыр. Ендемизм сявиййяси бцтювлцкдя йцксяк дейилдир (ендемик биткиляр, ясасян, даьларда йайылмышдыр).

    Иглим шяраитинин тясири (ъ. истигамятиндя истилийин артмасы, ъ.-ш. истигамятиндя рцтубятин азалмасы) А. яразисиндя биткилярин зона типляринин ардыъыл сурятдя дяйишилмясиня сябяб олур (Ъоьрафи гуршаглар вя зоналар хяритясиня бах).

                                   Притвич  эюлляри.  Хорватийа.

     

    Арктика гуршаьында (Шпитсберэен, Франс–Иосиф Торпаьы, Новайа Землйа архыпелаглары) хейли сащяни бузлаглар вя демяк олар ки, тамамиля биткисиз дашлы яразиляр тутур. Бузсуз сащилбойу яразилярдя вя дярялярдя дянизкянары чямянляр, батаглыглар, еляъя дя гуру йосунлары, шибйяляр, ъийярйарпаг, мамыр вя чичякли биткилярдян ибарят нисбятян зянэин флорасы олан Арктика сящралары вя тундраларынын фрагментляри эениш йайылмышдыр. Сюйцд, ъыртдан тозаьаъы вя с. гарышыг колъуглумамырлы-шибйяли, коллуглу-мамырлы, отлумамырлы дцзянлик-субарктик тундралар Шярги Авропа дцзянлийинин шм.-ында Печора чайынын, Баренс вя Кара дянизляринин сащилляри бойунъа (Кичик Сащяли тундра вя Бюйцк Сащяли тундра) Канин й-андан Гцтб Уралынадяк узаныр. Исландийа а., Фенноскандийа вя Гцтб Уралында ъцзи отларын вя коллугларын, релйефин алчаг йерляриндя дцзянлик батаглыглары фрагментляринин олдуьу колъуглу-мамырлышибйяли тундраларын даьлыг вариантлары йайылмышдыр. А.-нын шм.-ында, субарктик коллуглу тундраларын вя онларын даьлыг аналогларынын ъ. сярщяди бойунъа тозаьаъы   (Фенноскандийада)   вя   кцкнардан ибарят сейряк мешяляр вя яйри битмиш аьаълыглар олан мешя-тундра золаьы узаныр. Исландийа а.-нын ъ.-г.-индя мцхтялифотлу-тахыл биткили чямянляр формалашмышдыр. Тундрада, ясасян, марал, Исландийанын ъ.-г.-индяки чямянлярдя ися гарамал отарылыр.

    А. яразисинин бюйцк бир щиссясиндя бореал вя суббореал йарымгуршаг битки типляриня айрылан мцлайим гуршаг биткиляри инкишаф етмишдир. А.-нын шм. щиссясини Фенноскандийада  кцкнардан  вя   шамдан ибарят бореал тайга мешяляри, Шярги Авропа дцзянлийиндя ися кцкнар, аь шам вя гара шам мешяляри тутур. Сцхурларын цзя чыхдыьы йерлярдя, гумлу чюкцнтцлярдя, кечид вя йухары батаглыгларын гида елементляринин чатышмазлыьы шяраитиндя шамлыглар цстцнлцк тяшкил едир. А.-нын йерли бореал мешяляринин хейли щиссясини, хцсусиля дя Русийада, тозаьаъы, титряк говаг, гызылаьаъ вя шамдан ибарят олан икинъили мешяляр тяшкил едир. Скандинавийа д-рында вя Уралда тайга мешяляри даьлыг битки юртцйцнцн ашаьы гуршаьыны тяшкил едир. А.-нын тайга зонасынын щцдудларында нисбятян бюйцк сащяляри мешяли вя мешясиз батаглыглар тутур. Гярби А.-да тайга мешяляри йахшы мцщафизя едился дя ш.секторунда эцълц гырылмалара мяруз галмышдыр. Тайгадан ъ.-да гарышыг мешяляр, онун г.-индя ися ийняйарпаглы-енлийарпаглы (палыд, аьъагайын, ъюкя, вян вя с. иля гарышыг), ш.-индя ийняйарпаглы – хырдайарпаглы (тозаьаъы вя титряк говаг иля) мешяляр битир. Г. вя ш. истигамятляриндя гарышыг мешяляр золаьы щачаланараг Шярги Авропа  дцзянлийинин  мяркязиндя  макси мум енлиляшир. Бу районлар минилликляр ярзиндя инсанлар тяряфиндян фяал сурятдя мянимсянилмишдир вя щазырда мешяляр, батаглыглар вя чайбасар чямянликлярля йанашы бурада якин йерляри вя мешяляри явяз етмиш чямянляр (тябии бичянякляр вя отлаглар) эениш йайылмышдыр.

    Ла-Манш сащилляриндян Ураладяк узанан енлийарпаглы мешяляр зонасы максимум  антропоэен   трансформасийайа мяруз галмышдыр. Аьъагайын, ъюкя, эюйрцш, вяляс, шабалыд вя с. кими йарпаьытюкцлян ъинслярля гарышыг фыстыг вя палыддан ибарят енлийарпаглы мешяляр кечмишдя Гярби А.-нын ясас йерли битки типи кими Балтика вя Аралыг дянизляри арасындакы эениш золаьы тутурду. Мцасир мешя юртцйцнцн структурунда сцни якилмиш аьаълар, о ъцмлядян башга йерлярдян эятирилян аьаъ ъинсляри цстцнлцк тяшкил едир. Мешяликляр Гярби А. юлкяляриндя 35%, Мяркязи А. юлкяляриндя 24% тяшкил едир. Дцзянликлярдя енлийарпаглы мешяляр щяр йердя интенсив мелиорасийа едилян (суварылан вя эцбрялянян) шум йерляри, мядяни (якилян) чямянликляр (ясасян, А.-нын г.индя) вя отлагларла  явяз  олунмушдур; Алп вя Карпат даьларынын, Мяркязи Авропа ортадаьлыьы массивляринин йамаъларында отлаглар вя йа сцни мешяликляр салынмышдыр. Шимал дянизинин сащилляри бойунъа шорлашмыш чямянляр вя маршлар, гумлу торпагларда ися ерика коллуглары, мяндяъярликляр, отлу вя отлу-мамырлы батаглыглар эениш йайылмышдыр.

    Шярги Авропа дцзянлийиндя енлийарпаглы мешяляр зонасы яввялляр палыдлыгларын чямян бозгырлары иля нювбяляшдийи шм.-ш. истигамятиндя хейли даралыр вя мешя-чюл иля сярщядлянир. Орта Дунай вя Ашаьы Дунай овалыгларында, Шярги Авропа дцзянлийинин ъ.-унда йерли биткиляр мцхтялифотлу-тахыл биткили чямян вя ясл бозгыр биткиляри иля тямсил олунмушдур; бунлар, арид иглим эцъляндикъя, Шярги Авропа дцзянлийинин ъ.-унда гураг тахыл биткили чюлляря, Хязярйаны овалыгда ися тахыл биткили–колъуглу сящралы чюлляря вя сящралара кечир. Миниллик аграр мянимсянилмя просесиндя бу йерлярин битки юртцйцнцн шякли хейли дяйишмиш, тахыл, гарьыдалы, шякяр чуьундуру, эцнябахан  вя саир к. т. биткиляри якилян уъсуз-буъагсыз тарлаларла явязлянмишдир. Йарымсящралар вя сящраларда, ясасян, гойун отарылыр. Чюл вя йарымсящраларын битки юртцйц тябии шякилдя, ясасян, горугларда вя милли паркларда тямсил олунмушдур.

    А.-нын субтропик гуршаьында исти вя гуру йай, рцтубятли мцлайим гыш шяраитиндя биткилярин зонал типляри щямишяйашыл сяртйарпаглы мешяляр вя коллугларла тямсил олунур. Ъянуби А.-да палыдын мцхтялиф нювляриндян (даш палыд, Македонийа палыды вя мантар палыды), Ливан вя Атлас сидриндян, Щяляб, Приморйе вя Италийа шам аьаъларындан ибарят йерли ксерофил щямишяйашыл мешяляр чох ясрляр бундан яввял салынмышдыр. Инди йерли битки юртцйц щяр йердя икинъили коллуглу битки груплашмалары вя сцни салынмыш кичик массивляр вя икинъили мешялярля (мешяликляр 20%-дян чох дейил) явяз олунмушдур. Мцхтялиф тюрямя коллуглу битки груплашмалары олан маквис (чийяляклик, йабаны зейтун, пцстя, няъиб дяфня, филирейа, мярсин, бухурколу вя с.) башлыъа олараг Пиреней вя Апеннин й-а-рынын г.-индя, Балеар вя Далмасийа адаларында эениш йайылмышдыр; даща гураг йерлярдя колшякилли кярмяк палыды иля гарига цстцнлцк тяшкил едир; Крымын Ъянуб сащили вя Балкан й-а-нын шм. щиссяси цчцн, ясасян, бязи щямишяйашыл битки нювляри иля йарпаьытюкцлян коллуглардан (гаратикан, дямиргара, йабаны армуд) ибарят шибляк сяъиййявидир. Балкан й-а яразисиндя ящянэдашыларын цзя чыхдыьы йерлярдя алчагбойлу тиканлы коллуглар вя сярт отларла бирликдя фригана груплашмалары йайылмышдыр. Бунлар щяддян артыг мал-гара отарылмасындан, йаньынлардан вя туризмдян зяряр чякир. Ъянуби А. дцзянликляриндя башдан-баша суварылан якин сащяляри, йахуд плантасийалар, шящяр вя кяндляр, истиращят комплексляри салынмыш, йоллар вя каналлар чякилмишдир.

                               Шимали Шотландийа йайласы. Типик ландшафт.

    А.-нын даь массивляринин, хцсусиля субалп вя Алп йцксяклик гуршаглары щцдудларында коллуглу ъянэялликляр, чямянляр, мяндяъярликляр вя дашлы сяпинтилярин битки груплашмалары иля тямсил олунмуш битки юртцйц трансформасийайа аз мяруз галмыш вя чохсайлы горугларда, милли паркларда интенсив сурятдя мцщафизя едилир. А.-нын тябии битки юртцйц сащяляринин, демяк олар ки, щамысы ясас ботаники яразиляр, ботаники йасаглыглар вя с. шябякяляря дахилдир.

    Щейванлар алями. Биоъоьрафи районлашдырмайа ясасян А. яразиси Арктика сиркумполйар, билаваситя Авропа вя Аралыг дянизйаны сащяляри бирляшдирян  Арктоэейайа дахилдир. Зооъоьрафи ъящятдян Арктоэейа, нисбятян касад вя аз ендемизмя малик фаунасы, фаунистик комплекслярин ъаванлыьы иля фярглянир; бу комплексляр мцасир шякилдя мамонт фаунасына аид ири мямялилярин кцтляви сурятдя гырылмасынын (мямялилярин ъинсляринин 40%-и мящв олмушду) баш вердийи дюврдя – Сон Плейстосендя Щолосенин яввялиндя сон бузлашмадан сонра, еляъя дя ахырынъы мин илликлярдя екосистемлярин эюрцнмямиш антропоэен трансформасийасы нятиъясиндя формалашмышдыр. Тарихи дювр ярзиндя нясли кясилян онларла мямяли вя гуш нювц арасында ганадсыз гагара,  тякя  (гарамалын яъдадларындан бири) вя тарпан да (атын яъдадларындан бири) олмушдур. Сон йцзилликлярдя Гярби вя Ъянуби А. яразисинин чох йериндя зубр, гонур айы, вашаг, ъанавар, самур, сыьыр, Сибир хорузу вя тетранын нясли кясилмишдир. Ахымын тянзимлянмяси, суларын чирклянмяси вя балыг овчулуьунун артмасы нятиъясиндя А.-нын ширин су щювзяляриндян бир чох балыг нювляри (нярякимиляр, гызылбалыглар вя алабалыглар) йоха чыхмышдыр. Тябии екосистемлярин горунуб сахландыьы А.-нын шм.-ында вя йцксякдаьлыгларында  тябии  фаунанын мцщафизяси цчцн нисбятян ялверишли шяраит мювъуддур. Дцзянликлярин вя даьларын чох йериндя тюрямя екосистемляр (икинъили бярпа едилмиш мешяляр вя мешя плантасийалары, мешяляри явяз етмиш чямянляр, гуру коллуглу  сейряк  мешяликляр вя с.) вя инсанларла йахынлыгда щяйата уйьунлашмыш мцасир фаунанын мяскунлашдыьы агроландшафтлар йайылмышдыр. Тябии йашайыш йерляринин антропоэен дяйишикликляри иля ялагядар мцасир фаунанын тяркибиндя йад нювлярин (ясасян, балыгларын вя гушларын) вя щимайяедиъи мцщафизя нятиъясиндя йетишдирилмиш овчулуг фаунасы (Авропа ъцйцрц, няъиб  марал,  боз довшан, боз кяклик, гырговул вя с.) нцмайяндяляринин  олдуьу  мцшащидя  едилир.

    А.-да 1000-дян чох онурьалы вя бир нечя йцз мин онурьасыз щейван нювц мялумдур. А. юлкяляриндя (Русийа истисна едилмякля) гуш нювляринин сайы 300-дян 506-йадяк (Франса, Испанийа) вя щятта 590-адяк (Б.Британийа), мямялилярин нювц 60-дан 100-ядяк (Алманийа, Италийа), балыг нювляринин сайы 30-дан 300-ядякдир. Аралыг дянизи (400 нювдян чох), Гара дяниз (160 нюв) вя Балтика дянизиндя (50 нюв) балыг фаунасынын нюв зянэинлийи кянардан, ясасян, ъ.-дан эятирилян нювлярин щесабына артмагдадыр. Шимал дянизинин дайазлыглары Шимали Аврасийанын су гушлары цчцн кцтляви гышлама йеридир.

    Тарихи дювр ярзиндя екосистемлярин инсанлар тяряфиндян кюклц сурятдя дяйишдирилмяси А. яразисинин бюйцк бир щиссясиндя фаунанын йайылмасында зона сярщядляринин йох олмасына сябяб олмушдур. Эцълц антропоэен тясирляря мяруз галмаларына бахмайараг фауналарында нисбятян тябиилийи сахламыш Арктика архипелаглары вя адалары, Фенноскандийанын бязи шм. р-нлары, шм. тайгасы вя Шярги Авропа тундралары истисна тяшкил едир.

    Арктиканын А. секторунда балинакимилярин (Гренландийа балинасы, аь делфин), кцрякайаглыларын (Атлантика моржу, халлы суити) вя йыртыъыларын (аь айы, тундра тцлкцсц) мцхтялиф нювляри эениш йайылмышдыр. Сащиллярдя гуш базарларыны ямяля эятирян дяниз гушлары арасында кайралар, тямизчи, чимяргуш, кичик гачаръа, кцтдимдик, гаьайыларын мцхтялиф нювц вар. А. тундраларынын фаунистик комплексиня мямялилярдян шимал маралы (бир нечя йарымнювц, о ъцмлядян Шпитсберэен вя Новайа Землйа йарымнювляри), Норвеч лемминги, аь довшан, тундра тцлкцсц, росомаха, щорностай; гушлардан сащил гаьайылары, ясл гызылгушлар, гцтб байгушу, ади гага, газлар, казаркалар,  юрдякляр, гу гушлары, ъцллцтляр, Лапландийа йол тораьайы вя шимал сярчяси дахилдир. Маралчылыг р-нларында ъанаварларын олмасы ади щалдыр. Фенноскандийанын шм.-ында вя Русийанын А. щиссясиндя йерляшян А.-нын тцнд ийняйарпаглы тайга фаунасы хырдайарпаглы тюрямя мешялярин йаранмасы (мешялярин кясилмясиндян вя йаньынлардан сонра) нятиъясиндя хейли дяйишилмишдир. Кцкнарла трофик ъящятдян ялагядар олан комплекс (синъаб, мешя сичаны, тарласичаны, Сибир хорузу, чаталдимдикляр, арыгушулар, аьаъдялянляр), щямчинин мешялярля ачыглыглар (чайлаглар, батаглыглар, чямянляр) арасында суткалыг вя мювсцми гида  миграсийалары  едян  гонур  айы,  вашаг, мешя дяляси, сыьыр, мешя шимал маралы, тетра, бонази тетрасы, байгушлар вя с. сяъиййявидир. А.-нын ийняйарпаглы-енлийарпаглы вя енлийарпаглы мешяляри тарихи дювр ярзиндя, демяк олар ки, тамамиля мящв едилмиш, онларын фаунасы ися хейли дяйишикликляря уьрамышдыр. Щазырда бу фауна ъцйцр, няъиб марал, лан, габан, тцлкц, ади дяля вя дашлыг дяляси, сафсар, порсуг, сичанлар, сцлейсинляр, тарласичаны, кюстябяк, йараса; гушлардан  –  гаратойуг, милчякгапан, йарпагэцдян, пющрячил вя аьаъдялянлярля тямсил олунур. А.нын бязи горугларында вя милли паркларында Авропа зубру, Авропа мешяпишийи мцщафизя едилир. Сон онилликлярдя Шярги Авропа дцзянлийиндя к.т.-нын деградасийасы вя динъя гойулмуш торпаглары от басмасы нятиъясиндя ареалын ъ. сярщяди бойунъа гонур айынын фяал сурятдя мяскунлашмасы  гейд  олунур.

    А.-нын чюл вя йарымсящра фаунасы кючяри тайфаларын бурада мяскунлашмасы дюврцндя тамамиля дяйишмишди. Яразинин бюйцк бир щиссясиндя чюл йаньынлары нятиъясиндя вя отлаглардан щяддян артыг истифадя едилдийи цчцн дырнаглылар (тарпан), ири йыртыъылар вя эямириъиляр йох олмушдур. Щазырда А.-да чюлляр вя йарымсящралар шумланма вя отарылма нятиъясиндя, демяк олар ки, тамамиля шяклини дяйишмишдир. Тябии фаунистик комплексляр бязи чайларын вадиляриндя, нисбятян дик йамаъларда, щямчинин Хязярйаны овалыьын аз мяскунлашмыш р-нларында мцщафизя едилмишдир. Бцтювлцкдя фауна агроландшафтларда йашамаьа уйьунлашмыш мямялиляр вя гуш нювляриндян ибарятдир; эямириъиляр (сцнбцлгыранлар, ади даьсичаны, мармот, бюйцк ярябдовшаны, корсичан, гумсичаны, тарласичаны, сичанлар) вя йыртыъылар (тцлкц, боз тцлкц, сафсар, порсуг; ири щейвандарлыг комплексляри йахынлыьында ися ъанавар) нисбятян эениш йайылмышдыр. 1990-ъы иллярдя браконйерлик нятиъясиндя сайы сон онилликдя 15 дяфя (17–20 мин баш) азалан сайгакын Авропа популйасийасынын нясли кясилмяк цзрядир. А.-нын диэяр чюл нювляри (сарыглы сафсар, чюл гарталы, мязар гарталы, дойдаг, бязэяк вя с.) иля йанашы сайгак да БТМИ-нин “Гырмызы китаб”ына дахил едилмишдир.

    Авропанын щейванлар алями: 1 – няъиб марал; 2 – гонур айы; 3 – тарпан; 4 – сыьыр; 5 – морж; 6 – зубр; 7 – ъанавар; 8 – гуйругсуз меймун; 9 – Аврасийа вашагы; 10 – Авропа ланы;   11 – сафсар; 12 – Авропа сцнбцлгыраны; 13 – дашлыг дяляси; 14 – ъцйцр; 15 – самур; 16 – Сибир хорузу; 17 – гцтб байгушу; 18 – диши тетра; 19 – кичик гараъа; 20 – сарыгарын тялхя; 21 – охуйан гаратойуг; 22 – гарадюш гаратойуг

    Кечмишдя гуру сейряк мешяликляр вя коллугларла явязлянмиш субтропик вя алчагдаьлыг енлийарпаглы мешя сащяляри олан Ъянуби А. цчцн Аралыг дянизйани яразилярин йохсуллашмыш фаунасы сяъиййявидир (лан, безоар кечиси, кюпэяр, муфлон, чаггал, сафсар, тцлкц, даь долашасы, мави саьсаьан, узунганадлылар, пющряъилляр, Аралыг дянизи тысбаьасы, тялхяляр, кяртянкяляъикляр, кяртянкяляляр вя эекконлар). Пиреней д-рында (Пиреней десманы, эенетталар, гуйругсуз макаклар), щямчинин Ъянуби А.-нын чохсайлы адаларында ендемизм инкишаф етмишдир. А.-нын чохлу кючяри гуш нювляринин гышлама йери Аралыг дянизйаны яразилярдядир.

    А.-нын фаунасы бир чох бейнялхалг сазишлярин (миграсийа едян нювлярин мцщафизясиня даир Бонн конвенсийасы, надир щейван нювляринин йашайыш йерляринин мцщафизясиня даир Берн конвенсийасы, Африка-Аврасийа кюч йоллары иля учан кючяри гушларын, А. ялиганадлыларынын мцщафизясиня, Аралыг дянизи вя Гара дяниз балинакимиляринин горунмасына даир сазишляр вя с.) мцщафизя обйектидир.

    Ясас еколожи проблемляр вя мцщафизя олунан тябии яразиляр. А.-нын ясас еколожи проблемляри атм.-ин чирклянмяси, су ещтийатларынын тцкянмяси, сятщ суларынын вя йералты суларын чирклянмяси, туллантыларын утилизасийасы, торпагларын деградасийасы, биомцхтялифлийин азалмасы вя с.-дян ибарятдир. Атм.-я тулланылан кцкцрд вя азот оксидляринин 25%-и, карбон газы емиссийасынын 25%-и вя метанын 16%-и А. юлкяляринин пайына дцшцр; парник газлары тябии мянбялярдян дахил олан газлардан  4–5 дяфя чохдур. Фотокимйяви  смог  (йайда) вя атм.-ин кимйяви вя нягл. туллантылары иля чирклянмяси А.-нын цмуми ящ. 100 млн. няфярдян чох олан 60 ян бюйцк шящяриндя гейд едилир.

    А.-да су мянбяляриндян илдя тягр. 600 км3  тямиз су эютцрцлцр (А.-да чай ахымы щяъминин 26%-и) вя 300 км3 чиркли су ахыдылыр. Судан истифадядя Шярги А., йайда ися тябии суларын чатышмадыьы Ъянуби А. юлкяляриндя дя кяскин эярэинлик йараныр. Суйун кейфиййяти иля ялагядар ян эярэин вязиййят Алманийа, Бюйцк Британийа, Италийа, Белчика, Испанийа, Болгарыстан вя с.-дя гейд олунур; бу, А. ящалисинин 46%-иня юз тясирини эюстярир.

    А. яразисиндя илдя 9 млрд. т-адяк бярк туллантылар йараныр; бунун тягр. 7 млрд. т-у к.т., мядян сянайеси, енержи обйектляри вя тямизляйиъи комплекслярдян; 1,5 млрд.  т-у  сянайе   обйектляриндян   (300 мин т-у хцсуси тящлцкяли) вя 0,5 млрд. т-у мяишят туллантыларындан ибарятдир. Бярк мяишят туллантыларынын 60%-я гядяри вя хцсуси тящлцкяли туллантыларын 70%-я гядяри зибилханаларда топланыр вя утилизасийа    олунмур.

    А.-да торпаглар узунмцддятли вя чох вахт сямярясиз мянимсянилмяси, о ъцмлядян шящярлярин вя сянайе обйектляринин эенишляндирилмяси, йолларын вя коммуникасийа системляринин иншасы, туллантыларын топланмасы вя еляъя дя атм. чирклянмясинин тясири сябябиндян деградасийа просесляриня – сятщи вя хятти ерозийайа, бяркимяйя, туршулашмайа, чирклянмяйя, щумуссузлашмайа,  структурсузлашмайа   вя с. мяруз галыр.

    А.-да мямялилярин 250 нювц (цмуми сайын 42%-и), гушларын 520 нювц (15%), сцрцнянлярин 200 нювц (45%), балыгларын 227 нювц (52%), 1250 битки нювц (21%) мящв олмаг тящлцкяси алтындадыр. Мямялилярдян бир чох ири щейванларын (гонур айы, вашаг вя с.) йайылма ареалы кяскин азалмыш вя чохлу сайда нювлярин кюкц тамамиля кясилмишдир.

    А.-да илк мцщафизя олунан тябии яразиляр 19 ясрин орталарындан йарадылмаьа башланмышдыр (мяс., Франсада 1853 илдя Фонтенбло). Бурада цмуми сащ. 109,3 млн. ща олан 12 миндян чох горунан тябии ярази вя обйект (йасаглыг, горуг, милли парк, тябият абидяси) вар. Мцщафизя олунан тябии яразилярин сащясиня эюря А. юлкяляри арасында Данимарка, Австрийа, Алманийа, Исвечря вя Бюйцк Британийа лидердир  (2006).  А.-да  ЙУНЕСКО-нун 169 биосфер резерваты, 753 бейнялхалг ящямиййятли су-батаглыг сащяси вар. Липари а-ры (Италийа), Нур-фйорд вя Ейранэерфйорд (Гярби Норвеч), Кваркен архипелагы вя Йцксяк Сащил (Финландийа, Исвеч), Дорсетшир вя Шярги Девоншир сащилляри, “Нящянэлярин дюшямя йолу” (Бюйцк Британийа), Берн Алп д-ры вя Монте-СанЪоръо д. (Исвечря), Агтелек маьара р-ну (Маъарыстан, Словакийа), Шкотсиан маьаралары (Словенийа), Дунайын делтасы (Румынийа), Беловежскайа Пушша (Полша, Беларусийа), Мессел карханасында газынты тапынтылары (Алманийа), щямчинин Дурмитор (Черногорийа), Плитвич эюлляри (Хорватийа), Донйана (Испанийа), Пирин, Сребырна резерваты (Болгарыстан), Комидяки бакиря мешяляр (Русийа), Курш дили (Русийа, Литва), милли парклары Цмумдцнйа тябият ирси сащяляриня аид едилир. Тябии вя мядяни мейарлара эюря Метеора вя Афон даьы монастырлары (Йунаныстан), СентКилда а-ры (Бюйцк Британийа), Ибитса а. (Испанийа), Корсика а. (Франса), Лапландийа (Исвеч), Охрид ш. вя Охрид эюлц (Македонийа), Пиреней д-рында Монте-Пердидо д. (Испанийа, Франса) Цмумдцнйа ирси сийащысына салынмышдыр.

     Сребырна горуьу. Болгарыстан.

    Юйрянилмя тарихи. А.-нын тядгигиня илк дяфя критлиляр башламышлар. Онлар тягр. е.я. 16 ясрдя Пелопоннес й-а вя Евбейа а. сащилляри бойу цзмцш, Киклада архипелагына йийялянмишляр. Пелопоннес й-а-нда йашайан халглар е.я. 15–13 ясрлярдя Балкан й-а-нын сащилляриндя 40° шм. е.-ня гядяр цзмцш, Пинт вя Олимп д-рыны, Халкидики й-а-ны, Шимали Спорада, Лемнос вя Ионийа а-ларыны кяшф етмишляр. Е. я. 9 ясрдя финикийалы дянизчиляр Апеннин й-анын ъ. вя г. сащиллярини, Малта, Сиъилийа, Сардинийа, Балеар а-ларыны, Пиреней й-анын сащиллярини, Гвадалквивир, Гвадиана, Тахо вя Дуеро чайларынын ашаьы ахарларыны кяшф етмиш, Ъябялцттариг боьазындан океана кечмишляр.

    Е.я. 1-ъи миниллийин орталарында йунанлар  А.-нын  ъ.  сащилляринин  тядгигини баша чатдырмышлар. Е.я. 320 илдя йунан Пифей А.-нын г. сащилляри иля Бискай кюрфязиндян Шимал дянизинядяк  цзмцш,  Бретан вя Котантен й-а-ларыны, Британийа а-ларыны кяшф етмишдир. Е.я. 4 ясрдя йунанлар Балкан вя Апеннин й-а-ларынын шм.-ында олмуш, Шярги Алп д-рындан кечмишляр. Е.я. 3 ясрдя карфаэенлиляр Месета  йайласы, Иберийа вя Мяркязи Кордилйер д-рынын кяшфинин башланьыъыны гоймушлар.

    Е.я. 2 ясрдя ромалылар Пиреней й-анын чайларыны вя д-рыны юйрянмишляр. Йули Сезарын ясэярляри е.я. 58–51 иллярдя Мяркязи Франса массивини, Йура, Воэез вя Арден д-рыны, Парис щювзясиндян г.-дяки овалыглары, Рона, Щаронна, Луара, Сена чайларыны, Британийанын ъ.-ш.-ини кечяряк Темза чайынын мянсябиндя олмушлар. Ерамызын 43–84 илляриндя Британийаны истила етмиш ромалылар Ирландийа дянизиня, шм.-да 57° шм. е.-ня гядяр эетмиш,  Уелс й-а, Уайт, Мен вя Англси а-ларыны,  Пеннин д-рыны вя Британийанын шм.-ындакы йцксякликляри кяшф етмишляр. 6–8 ясрлярдя ирландлар Британийа вя Фарер а-ларыны, щямчинин Исландийа а.-ны кяшф етмишляр. 9 ясрдя бу адаларда норманларын колонийалары йаранды. Онлар илк дяфя Скандинавийа вя Кола й-а-ларынын сащилляри бойу цзмцш, Аь дянизя чыхмыш, Балтик дянизинин а-ларыны, Гярби Двина вя Неман чайларынын ашаьы ахарларыны кяшф етмишляр. 8–9 ясрлярдя ярябляр Ъянуби Авропаны, хцсусиля онларын табелийиндя олан Пиреней й-аны, ъ.-ш.-дя вя ш.-дя Емба, Урал чайларындан  Каманын  мянсябинядяк   олан   яразини юйрянмишляр. 9–12 ясрлярдя руслар Днепр, Днестр,  Дон,  Гярби  Двина,  Неман чайларынын щювзялярини, Илмен, Чуд, Псков, Ладога, Онега, Белойе эюллярини, Волганын йухары вя орта ахарларыны, Шимали Двина, Мезен, Печора чайларыны кяшф етмишляр. Щямчинин 13 ясрдя Аь дяниз сащиллярини вя Кола й-а-нын дахили р-нларыны юйрянмишляр. 13–15 ясрлярдя Ъянуби А. дянизляринин бцтцн сащилляри, щямчинин Атлантика океаны сащилляринин бир щиссяси Италийа дянизчиляри тяряфиндян тядгиг олунмуш вя хяритяляшдирилмишдир. 15–16 ясрлярдя руслар А.-нын шм. сащилляри бойу цзяряк Канин й-а-ны, Колгуйев, Вайгач, Новайа Землйа вя Шписберэен а-ларыны кяшф етмиш, 16–17 ясрлярдя бу яразилярин хяритясини чякмишляр. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя щолландлар вя инэилисляр Гярби Шписберэени вя Айы а.-ны, Новайа Землйа архипелагында Шимал а.-ны (1594–97, В.Барентс), Шписберэен архипелагында ися Еъ, Шимал-Шярги Торпаг вя с.    а.-лары    (1613–17,    Т.Еъ),    щямчинин Йан-Майен а.-ны (1614, Й.Май) кяшф етмишляр. 1603–46 иллярдя А.Буренин рящбярлийи иля Исвеч топографлары Скандинавийа й-а-нын сащиллярини, щямчинин чайлары, эюлляри вя даь массивлярини хяритяйя кючцрмцшляр. 18 ясрдя рус сяййащлары Орта вя Ъянуби Уралы, Орта Рус  дцзянлийинин ш.-ини, Хязярйаны овалыьы, Кума-Маныч чюкяклийини вя  Шярги Авропа  дцзянлийини, щямчинин А.-нын шм. сащиллярини тядгиг етмишляр.

    1704–19 иллярдя италйан тябиятшцнаслары А.Валлиснери вя Л.Марсилйи Апеннин вя Апуан Алп д-рыны юйрянмяйя башламыш, 1761–84 иллярдя ися Л.Спаллантсани вя франсыз Д.Доломйе тядгигатлары давам етдирмишляр. 1751–95 иллярдя франсыз эеологлары  Ж.Эеттар,  Н.Демаре,  Л.Рамон де Карбонйер вя б. Мяркязи Франса массиви вя Пиреней й-а-ны, 1758–94 иллярдя исвечряли О.Сюссцр Йура вя Гярби Алп д-рыны, 1776–95 иллярдя франсызлар Д.Доломйе вя Б.Акке Шярги Алп д-рыны вя Динар йайласыны тядгиг етмишляр. Франсыз Б.Акке (1788–96) вя полйак С.Сташитс (1789–1805) Карпат д-рыны тядгиг етмишляр. 1753–68 иллярдя щидрограф М.Макензи Британийа сащилляринин дягигляшдирилмясини баша чатдырмышдыр.

    1808–13 иллярдя франсызлар Пиреней дрынын орографик гурулушуну юйрянмишляр. 1836–47 иллярдя А.Буе вя О.Викенел Балкан й-а-нын дахили р-нларынын вя релйефинин дягиг характеристикасынын тядгигиня башламышлар. 19 ясрдя эеолог вя ъоьрафийашцнаслар Гярби вя Мяркязи А.-да, Алп (П.Дцфренуа, Ж.Ели де Бомон, Г.Дцфур, Е.Зцсс)  вя  Карпат  д-рында  (Е.Зцсс  вя б.), Фенноскандийада  (Л.Бух,  Б.Кейлщау, П.Мунк вя б.) тядгигат апармышлар. Рус експедисийалары Уралы бцтцнлцкля вя Шярги А.-нын бир сыра мцщцм йцксякликлярини тядгиг етмишляр. Британийа а-ларынын релйефини 19 ясрин орталарында эеологлар (У.Смит, Ч.Лайел, Р.Мурчисон, А.Сеъвик, Д.Маккулощ вя б.) юйрянмишляр. Исландийа а. сащилляринин илк дягигляшдирилмяси 1801–18 иллярдя Х.Шел, Х.Фрисак вя б. тяряфиндян апарылмышдыр. Шписберэен архипелагы  1800–23,  1861–73,  1898–1902 вя 1906–10 иллярдя, Новайа Землйа а-лары 1832–35 вя 1907–11 иллярдя, Франс Иосиф Торпаьы 1880–1905 иллярдя бир чох тядгигатчылар  тяряфиндян  юйрянилмишдир.

     Авропа   сивилизасийасынын формалашмасы

    Инсанларын А.-йа тягр. 800 мин ил бундан яввял (бах Антропоэенез) Африкадан  Ъябялцттариг  боьазы  иля  кечиб мяскунлашдыглары (Атапуерка, Чепрано) ещтимал олунур. 40–28 мин ил яввял ися Гярби Асийадан эялян мцасир типли инсанлар (Щомо сапиенс) А.-да мяскунлашмыш неандерталлары сыхышдырыб бурада йайылмышдылар. Палеолит дюврцндя А.-нын бюйцк щиссясини ящатя едян бузлагйаны тундрада йашайан ири щейванларын ову инсанларын нисбятян отураг щяйат  тярзи цчцн имкан йаратмышды. Щямин дюврдя Мяркязи вя Шярги А.-да йайылмыш йарымгазма евляр буну тясдиг едир. Цст Палеолитдя тясвири сянят мейдана эялди вя чичяклянмя дюврцнц йашады. Гайацстц рясмляр (Франсанын ъ.-унда вя Испанийанын шм.-ындакы яразилярдя йерляшян Алтамира,  Ласко,  Фон-де-Гом,   Тцк-д`Одубер, Цч Гардаш маьарасы вя  с.), даш вя щейван сцмцкляри (о ъцмлядян мамонт диши) цзяриндя ойма рясмляр (ВиллендорфКостйонки мядяни бирлийи вя с.), щямчинин эил пластикасы (Долни-Вестонитсе) о дюврцн инъясянятини якс етдирир. Мезолит дюврцнцн (е.я. 13–10-ъу минилликляр) яввялляриндя А. яразисинин бюйцк щиссяси мяскунлашмышды. Континентал А.-нын мешялик сащяляриндя йашайан ящали, ясасян, овчулуг, эюл вя чай балыгчылыьы, дяниз сащилляриндя мяскунлашанлар ися дяниз балыгчылыьы (Шимал дянизинин сащилляриндя дяниз йыьыъылыьы иля) иля мяшьул олмушлар. Е.я. 6-ъы минилликдя Балкан й-а (Арэиса, Сескло вя с.) вя Дунайбойу бюлэялярдя (Старчево) якинчилик вя щейвандарлыг йайылмыш, Еркян Неолит дюврц цчцн сяъиййяви олан якинчилик мядяниййяти (йашайыш мяскянляри – теллляр, гадын щейкялъикляри, сонралар нахышлы сахсы  габлар) мейдана эялмишди. Е.я. 6–4-ъц минилликлярдя якинчилик вя щейванлдарлыг Гярби вя Мяркязи А.-нын мешя зонасында тяшяккцл тапмышды. Бу бюлэялярдяки неолитик мядяниййят (хятли-золаглы керамика мядяниййяти) цчцн мцвяггяти мяскянляр, каркаслы узунсов евляр вя с. сяъиййявидир. Е.я. 4-ъц минилликдя Алп д-рынын юндаьлыг щиссясиндяки эюллярин сащилляриндя дирякляр цзяриндя тикилян евлярдян ибарят якинчи мяскянляри мейдана эялмишдир. А.-нын илк якинчиляри, ясасян, чай вя эюллярин сащилляриндяки мцнбит торпагларда мяскунлашырдылар. Енеолит вя Тунъ дюврцндя котанын йайылмасы А.-дакы дахили мешялик яразилярин мянимсянилмясиня вя гырылыбйандырылмыш йерлярдя якинчилийин мейдана эялмясиня сябяб олду. Е.я. 4-ъц минилликдя (гыфабянзяр гядящляр мядянийййяти вя с.) Скандинавийанын ъ.-унда якинчилик вя малдарлыг йайылмышды. Е.я. 5–4-ъц минилликлярдя Шярги А.-нын ъ.-унда Волганын орта вя ашаьы ахарынадяк истещсал тясяррцфаты йайылмыш, бунунла йанашы Днепрдян ш.-дя, ясасян, кючяри малдарлыг инкишаф етмишди. Тунъ дюврцнцн сонларында (е.я. 2-ъи миниллийин сону) Шярги А.-нын чюлляриндя кючяри малдарларын классик мядяниййяти формалашды. Неолит дюврцндя А.-нын шм.-ш.-индя йеня дя овчу тайфалар мяскунлашырды (басма-дарагвары керамика тарихи-мядяни бирлийи, дарагвары-басма керамика мядяниййяти, Волга-Кама мядяниййяти вя с.). Е.я. 3-ъц минилликдя Аралыг дянизинин ш. сащилляриндя Гярби Асийа сивилизасийалары иля сых баьлы олан А.-нын ян гядим шящяр сивилизасийасынын (Еэей мядяниййяти) формалашмасы А. тарихинин йени мярщялясинин башланьыъы олду. Охшар просесляр Гярби Авропада баш верирди: мегалитик мядяниййятлярин вя курган гябирляринин йайылмасы бурада сосиал диференсиасийанын мювъуд олдуьуну вя йцксяк тябягянин формалашмасынысцбутедир.

    Щинд-Авропа дилли халглардан яввял Гярби А.-да йашамыш ящалидя йалныз баск дили дюврцмцзядяк эялиб чатмышдыр. Финугор халглары Шимали вя Шярги А.-нын ян гядим ящалисиня аиддир. Е.я. 2–1-ъи минилликлярдя щинд-авропалылар А.-нын, демяк олар ки, бцтцн яразиляриня (шм.-ш. истисна олмагла) йайылмышдылар. Ян гядим щиндАвропа тайфалары (пеласглар, кариляр, лелегляр вя б.-ры) Балкан й-а-нын ъ.-унда мяскунлашмышдылар. Сонралар А.-нын ъ.унда йунанлар, иллирийалылар, фракийалылар, италикляр вя б.-рынын йашадыглары мялумдур. Е.я. 1-ъи минилликдя Гярби А.-нын бюйцк щиссясиндя келт тайфалары (Франсада галлар, Нидерланд вя Белчикада белгляр, Британийа а-рында бритляр, скотлар) мяскунлашмышлар. Шярги А.-нын ъ.-унда ися скифляр вя савроматлар йайылмышдылар.

    Е.я. 1-ъи миниллийин 1-ъи йарысында Аралыг дянизйаны яразилярдя финикийалылар, йунанлар, етрусклар вя латынлар тяряфиндян шящяр-полисляр салынмышды. Бюйцк йунан  мцстямлякяляшдирмяси  дюврцндян (е.я. 8–6 ясрляр) башлайараг Аралыг дянизинин шм., Гара дянизин сащилйаны яразиляри Йунаныстан (Гядим) мядяниййятинин тясири алтына дцшмцшдц. Антик сивилизасийанын ясасыны тяшкил едян бу мядяниййят А.-нын мядяни инкишафында истигамятляндириъи рол ойнамышдыр. Латын шящярляриндян бири олан Рома яввялъя  Италийаны, е.я. 3 ясрин сонларындан ися А.-нын башга яразилярини юзцня табе етди вя гцдрятли Рома дювлятинин мяркязиня  чеврилди [бах Рома (Гядим)]. Е.я. 1 ясрдя г.-дя Рейн,  ъ.-да  Дунай  чайлары  арасында  йерляшян А. торпаглары вя Б.Британийанын бюйцк щиссяси Рома империйасынын тяркибиня дахил иди. Империйанын гярб бюлэяляриндя ящалинин яксяриййяти латын халг данышыг дилиндян истифадя едирди, шярг бюлэяляриндя (Балкан й-а) ися йунан дили йайылмышды (ерамызын 4 ясринин сонунда империйа ики щиссяйя – Гярби вя Шярги Рома империйаларына бюлцндц). Империйа сярщядляриндян шимал вя шярг яразилярдя мяскунлашан келтляр (Британийа), эерманлар (Рейнбойу яразиляр) вя фракийалылар (Дунайбойу яразиляр) даща аз романлашмышдылар.

    Эерман, славйан, тцрк, ирандилли вя башга тайфаларын 4 ясрдян башлайан кцтляви миграсийалары (бах Халгларын бюйцк кючц) А.-нын етник мянзярясини дяйишди. 5 ясрдя Рома империйасынын гярб щиссясини тутан эерманлар Гярби, Ъянуб-Шярги вя Ъянуб-Гярби А.-да эениш йайылдылар. Гитянин даща чох романлашмыш яразиляриндя (Галлийа, Иберийа, Италийа) латын халг данышыг дилинин мцхтялиф диалектляри горунуб сахланмыш, эерманлар ися бурада тядриъян ассимилйасийайа уьрамышлар. Бу яразилярдян шималда вя шяргдя йерляшян, ромалыларын мядяни тясиринин зяиф олдуьу йерлярдя йайылмыш эерман дилляри Б.Британийа а-рында йерли келт субстратыны, демяк олар ки, тамамиля сыхышдырмышды. Шимали эерман дилляри ареалында (Скандинавийа, Данимарка, сонралар Исландийа вя Фарер а-ры) Скандинавийа халгларынын етно-мядяни бирлийи тяшяккцл тапмышдыр. Гярбдя Елба чайындан, ъянубда Балкан й-а-ндан, шяргдя Орта Дон вя Орта Волгабойунадяк, шималда Волховбойунадяк олан яразилярдя славйанлар, балтлар, щямчинин шярги роман (влахлар), фин-угор вя тцрк (щунлар, аварлар, протобулгарлар, хязярляр вя б.ры) халглары мяскунлашмышдылар. Сонралар Одер чайындан гярбдя мяскунлашан славйанлар, ясасян, эерманлашдылар. Мцасир лужиселиляр онларын нясилляридир.

    Антик сивилизасийанын сцгуту А.-да ящалинин кяскин азалмасы вя шящярлярин тярк едилмяси иля мцшайият олунурду. Ейни заманда сон антик вя барбар елементлярин бир-бириля гайнайыб-гарышмасы нятиъясиндя мядяниййят, иътимаи мцнасибятляр, щцгуг (бах Барбар гануннамяляри), инъясянят вя с.-ин йени формалары йаранды. А.-да ясас консолидасийа фактору христианлыьын йайылмасы олмушдур; гитянин гярб щиссяси Рома папасынын, шярг щиссяси (ясасян, йунанларла мяскунлашан) ися Константинопол патриархынын идаряси алтында бирляшмишди. Килсянин гярб вя шярг голларына парчаланмасына (1054 илдя баша чатмышдыр) бахмайараг, А. цчцн Бизансла сийаси, дини вя мядяни ялагяляр орта ясрлярдя бюйцк ящямиййят кясб едирди. Пиреней й-а-нын ярябляр тяряфиндян ишьалы (8 яср) нятиъясиндя А.-йа ислам мядяниййятинин елм, фялсяфя, инъясянят вя с. сащялярдя узунмцддятли тясири башланды. Шярги А. мцсялман дцнйасы иля Гафгаз вя Волга васитясиля ялагя сахлайырды; викингляр (варйаглар) васитясиля бу ялагяляр Шимали А.-йа гядяр чатырды.

    5 ясрин сону – 9 ясрдя Гярби вя Мяркязи А.-нын бюйцк щиссяси Франк дювлятинин яразисиня гатылды. Бу дювлятин Верден мцгавилясинин (843) шяртляриня ясасян Бюйцк Карлын нявяляри арасында бюлцшдцрцлмяси нятиъясиндя эяляъяк Алманийа вя Франса дювлятляринин ясасы олан Шярги Франк вя Гярби Франк краллыглары мейдана эялди. 9 ясрдя Инэилтярянин бирляшдирилмяси баша чатды. Шимали, Мяркязи вя Шярги А.-да йени дювлятляр – Авар, Хязяр вя Булгар хаганлыглары, Бюйцк Моравийа, Чехийа, Полша, Маъарыстан, Норвеч, Исвеч, Данимарка вя Кийев Рус дювлятляри мейдана эялди. Беляликля, 11 ясрдя А.-нын индики сийаси бюлэцсцнцн ясасы гойулду. Бу дюврдя баш верян демографик вя игтисади артым А.-да гядим шящярлярин дирчялмясиня вя йени шящярлярин мейдана эялмясиня шяраит йаратды. Гярбдя феодализмин классик А. формасынын ясасыны тяшкил едян вассал-лен торпаг сащибкарлыьы системи формалашды. Сялиб йцрцшляри заманы А.-нын феодал дювлятляри игтисади вя мядяни ъящятдян чичяклянмя дюврцня чатды, шящярляр инкишаф етди, Шяргин тясири алтында йени дини-фялсяфи мяктябляр (схоластика) вя мемарлыг цслубу (готика) формалашды, мяишят мядяниййяти зянэинляшди. Ейни заманда А. шярг истигамятиндян йени басгынлара мяруз галды: 13 ясрдя монголлар А.-йа йцрцшляр едяряк Волга Булгарийасына сон гойдулар вя рус кнйазлыгларыны юзляриня табе етдиляр; 14–15 ясрлярдя османлы фцтущаты нятиъясиндя Бизанс империйасы сцгута уьрады. А.-нын ъ.-ш.-индя тцрк-ислам мядяниййятинин йайылмасы Балкан йа-нын вя Дунайбойу торпагларын Османлы империйасына табе едилмяси дюврцндян башлайыр. Бу дюврдя А.-да йени мяняви щярякат – Интибащ инкишаф едирди. 15 ясрин сону – 16 ясрдя бир чох дювлятлярдя (Инэилтяря, Франса, Испанийа, Исвеч, Русийа вя с.) сийаси мяркязляшдирмя баша чатды. Йени дювлятлярин щцдудларында мцасир А. миллятляри формалашмаьа башлады.   Мяркязи   вя   Ъянуб-Шярги   А.-да Щабсбурглар, Османлылар вя б.-ры чохмиллятли империйалар йаратдылар (бунлар Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра сцгут етди).

    Американын кяшфи (1492) вя Бюйцк ъоьрафи кяшфлярин башланмасы иля А. юлкяляри (Испанийа, Португалийа, сонра ися Инэилтяря, Нидерланд вя Франса) Америка, Асийа вя Африкада эениш яразиляри тутдулар. Бурадан А.-йа бюйцк мадди сярвятляр, еляъя дя мяишятя мядяни йениликляр (картоф, гарьыдалы, тцтцн, чай, гящвя, памбыг, каучук вя с.) дахил олду. Капиталист мцнасибятляри формалашмаьа башлады.

    Сон орта ясрлярдя баш верян дини щярякатлар (бидятляр, тяркидцнйа ращиб орденляри) 14 ясрдя католик килсясиндя ислащатын илк ъящди кими тязащцр етди (Ъ.Уиклиф, Й.Щус вя б.-рынын тялимляри). 16 ясрдя баш верян Реформасийа Гярби А.-ны католик вя протестант юлкяляриня парчалады. Йени дюврдя инкишаф едян дини азадфикирлилик вя расионализм яняняляри, Маарифчилик хадимляри тяряфиндян иряли сцрцлян тябии щцгуг, иътимаи мцгавиля, халг суверенлийи нязяриййяляри вя с. бу эцн инсан щцгугларына даир мцасир консепсийанын ясасыны тяшкил едир. Ейни заманда игтисади либерализм принсипляри (А.Смит) А. капитализминин идеоложи бцнюврясини гойду. 18–19 ясрлярдя баш верян сянайе чеврилиши бейнялмилял, урбанист, сянайеляшмиш А. сивилизасийасынын формалашмасына эятириб чыхарды. Кющня монархийалары девирян ингилабларын гялябяси нятиъясиндя миллят консепсийасы там тяшяккцл тапды. Австрийа–Маъарыстан вя Османлы империйаларында йашайан халглар йерли дил вя мядяниййятлярин инкишафына тякан верян миллимядяни интибащ дюврцнц йашадылар.

    19 ясрдя, ясасян, мцстямлякяляр уьрунда  эедян  мцбаризянин  эцълянмяси А. дювлятляри арасында мцнасибятляри кяскинляшдирмякля бир сыра йени мцщарибя вя ингилаблара ряваъ верди. 20 ясрдя А. бяшяриййят тарихиндя ян даьыдыъы вятяндаш мцнагишяляри вя дцнйа мцщарибяляринин еписентриня чеврилди. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра А.-да халгларын консолидасийалашма мейили Авропа Иттифагынын йарадылмасында (1993) юзцнц эюстярди. Асийа вя Африка юлкяляриндян ярябляр, бярбярляр, тцркляр, кцрдляр, щиндистанлылар, пакистанлылар вя б.-рынын иммиграсийасы нятиъясиндя 20 ясрин орталарындан А.-нын етник мянзяряси дяйишир. Яряб юлкяляриндян эялянлярин яксяриййяти Франса, Б.Британийа, Нидерланд вя Алманийада йашайыр; тцркляр Алманийада вя Нидерландда хариъи ишчи гцввясинин яксяриййятини, Австрийада ися сайъа икинъи етник групуну тяшкил едирляр. Щиндистандан, Пакистандан, щямчинин Инэилтярянин Африка вя Вест-Щинддяки кечмиш мцстямлякяляриндян эялянляр Б.Британийада даща чохдурлар. Авропадахили миграсийалар (хцсусиля Франсайа, Б.Британийайа, Алманийайа, Исвечряйя, Белчикайа, Исвечя) бурадакы етник рянэарянэлийи артырыр. Милли щюкумятляр вя бейнялхалг тяшкилатлар тяряфиндян щяйата кечирилян хцсуси тядбирляр А.-да мцхтялиф мядяниййятлярин консолидасийасына имкан йарадыр.

    А. сивилизасийасынын бцнювряси олан вя бурада мейдана эялян игтисади, техники, сосиал, сийаси, мядяни инкишаф моделляринин мяъмусу бцтцн дцнйа халгларынын инкишафына тясир эюстярмиш, мцасир урбанист мядяниййятин ясасыны гоймушдур.

    Халглар

    Етнографик очерк. Мцасир А.-да 70-дян чох халг йашайыр. Ясрляр бойу бурадакы ящалинин цмцми мядяни хцсусиййятляринин формалашмасы нятиъясиндя А. ващид тарихи-мядяни реэиона чеврилмишдир.

    Популйасийаларын интенсив гайнайыбгарышмасы вя дцнйанын диэяр гитяляриндян миграсийаларын артмасы сябяби иля А.нын мцасир ящалиси антроположи ъящятдян эетдикъя мцряккябляшир. А.-нын йерли ящалисинин яксяриййяти физики ъящятдян бюйцк Авропа иргиня  мянсубдур:  шималда ачыгпигментли (Атлантика-Балтика ирги вя Аь дяниз-Балтика ирги), ъянубда тцндпигментли (Балкан-Гафгаз ирги вя Щинд-Аралыг дянизи ирги) типляр цстцнлцк тяшкил едир, гитя ящалисинин бюйцк щиссяси кечид Орта Авропа иргиня аиддир. Комиляр,  мариляр,  мордвалар  вя   удмуртлар Урал иргиня, саамлар ися, ясасян, лапоноид иргиня дахилдир. Волга щювзясиндя Шимали Асийа  иргинин  елементляри  мювъуддур.

    Урбанизасийанын чох йцксяк сявиййясиндя олан А. игтисади ъящятдян эцълц инкишаф етмиш реэиондур. Мцасир постиндустриал А. ъямиййятиндя тясяррцфатын яняняви формалары, демяк олар ки, сахланылмамышдыр; халг адят-яняняляри йалныз фолклор нцмуняляри кими галмагдадыр. Ясасян, 16 яср – 19 ясрин яввялляриндя шящяр мяишятинин эцълц тясири иля формалашмыш яняняви мядяниййят бир чох А. халглары цчцн цмуми олан (эейим формалары: кишилярдя йахасы гатланан кюйняк, дизя гядяр, йахуд узун туман, жилет вя йа эюдякчя, кянарлы шлйапа, чох вахт фулйар, гадынларда кюйняк вя йа кофта, йубка, корсаж, юнлцк, лячяк; ев типляри: бир дам алтында бирляшян йашайыш вя тясяррцфат отаглары, дашдан истифадя, каркаслы фахверк цсулу, кирямит дам юртцйц, истилик цчцн бухар вя с.) ъящятляря маликдир. А. реэионал хцсусиййятляриня эюря Гярби Авропа, Мяркязи Авропа, Шимали  Авропа вя Ъянуб-Шярги Балтикйаны, Ъянуби Авропа, Ъянуб-Шярги Авропа вя Шярги Авропа тарихи-етнографик вилайятляриня бюлцнцр.

    Гярби А., йахуд Атлантика тарихи-етнографик вилайятиндя (Б.Британийа, Ирландийа, Франса, Нидерланд, Белчика) эермандилли (инэилисляр, шотландлар, ирландлар, щолландлар, фламандлар, фризляр, елзаслылар вя лотаринэийалылар) вя франсыздилли (франсызлар, валлонлар) халглар йашайырлар. Бретонлар, валлиляр вя эелляр келт дилляриндя данышырлар. Франсызлар,  фламандлар, валлонлар, бретонлар, ирландлар, эелляр, ясасян, католикдирляр. Протестантлыг, ясасян, калвинизмля – реформатлыг (щолландлар), пресвитерианлыг (шотландлар), щямчинин англиканлыгла (инэилисляр, валлиляр) тямсил олунур.

    Яняняви тясяррцфат сащяси гарамалын ямтяя истещсалыдыр. К.т. биткиляриндян буьда,  човдар,  шякяр  чуьундуру,  16  ясрин 2-ъи йарысындан Америкадан эятирилмиш  картоф;  Б.Британийада  яняняви  олараг арпа вя вялямир беъярилир. Гярби А.нын яняняви шящяр  вя  кянд  мемарлыьы цчцн каркаслы фахверк техникасы сяъиййявидир. Орта вя Ашаьы Алманийа, Лотаринэийа, Фрисландийа, Ъянуби Лимбург, Шимали Франса, Пикардийа вя с. ев типляри, Франсанын ъ.-унда ися Аралыг дянизи цслубунда тикилмиш евляр йайылмышдыр. Гадынларын яняняви эейими цчцн гярибя формалы лячякляр, чарпазвары баьланан шал, енли йубка, тахта башмаглар (щолландларда кломп, франсызларда  сабо); Валлон вя Шимали Франса гадынларында золаглы дар йубка, фламанд вя щолланд гадынларында ися бир-биринин цстцндян эейилян кружевалы бир нечя йубка, гара шал вя с. сяъиййявидир. Эеллярин яняняви киши эейиминдя йубка (килт) горунуб сахланмышдыр. Яняняви мятбяхдя пендир (франсызлар, щолландлар, валлонлар), ят (инэилисляр), дузланмыш балыг (щолландлар, валлонлар, фламандлар), истридйя, мидийа вя с. дяниз мящсуллары (франсызлар, бретонлар, валлонлар), картоф вя тярявяз (ирландлар, валлонлар), щямчинин йармадан щазырланан хюряклярдян (инэилисляр, шотландлар, ирландлар) эениш истифадя олунур.

    Мяркязи А. тарихи-етнографик вилайятиндя (Алманийа, Австрийа, Лцксембург, Исвечря, Полша, Чехийа, Словакийа, Маъарыстан) эермандилли (алманлар, валсерляр, австрийалылар, лцксембурглулар, лихтенштейнлиляр, алманийалы-исвечрялиляр, симбрляр, мощенолар)  вя романдилли (франсалы-исвечрялиляр, италийалы-исвечрялиляр, ретороманлар)  халглар,  щямчинин гярби славйанлар (полйаклар, чехляр, словаклар, лужиселиляр), гярби украйналыларын кичик груплары (русинляр), щямчинин угор дилиндя данышан маъарлар мяскунлашмышлар. Диндарлары католик вя протестантдыр (лцтеранлар  вя  реформатлар).

    К.т. йцксяк мящсулдарлыьа малик якинчилийя вя башлыъа олараг сцдлцк щейвандарлыьа (Алп зонасында кючябя щейвандарлыг) ясасланыр. Кющня шящярляр баш килсянин вя бялядиййя бинасынын йерляшдийи мяркязи мейданы олан план ясасында салынырды; чох вахт ялащиддя, шящярин щцндцр йериндя адятян килсяси олан феодал гясри уъалырды. Мяркязи А.-нын бир сыра шящярляриндя кцчялярин даиряви шякилдя олмасы, йахуд узун мяркязи кцчядян айрылан кичик кцчялярин салынмасы бунларын кянд мяскянляриндян йарандыьыны эюстярир. Чехляр, словаклар, полйаклар вя франсалы-исвечрялилярдя кянд евляри кяртмя, сонралар щям  дя  каркаслы,  бирмяртябяли, 3 камералы [йашайыш отаьы, дящлиз-мятбях (мяркяздя вя йахуд отаьын йанында) анбар] олурду. Маъарыстан  вя  Хорватийанын шималы цчцн сяъиййяви олан эил мющря Паннонийа евляринин дамы саманла юртцлцр, галерейасы дирякляр цзяриндя узунуна олур. Алманийанын шм.-ы, Нидерландын ш.-и, Данимарканын ъ.-у, Балтикйаны яразилярдя Ашаьы Алманийа вя йа Саксонийа евляри йайылмышдыр: бирмяртябяли, йашайыш вя тясяррцфат отагларындан, тювля вя цстцюртцлц дахили щяйятдян (диле, щалле) ибарят олур; евин арха тяряфинин кцнъцндя йашайыш отаьы (флетт) йерляшир. Алманийанын ъянуб вя орта  районларында, щямчинин Австрийада биринъи мяртябяси дашдан олан, цст мяртябяляр ися фахверк техникасы иля тикилмиш ики-цч мяртябяли Орта Алманийа  (Франконийа)  евляри сяъиййявидир; евляр кцчяйя,  йахуд  йола кюндяляндир. Эириш гапысы мяркяздя йерляшян вя исидилян дящлиздяндир. Дящлизин бир тяряфиндя собалы (штубе) йашайыш отаьы, диэяр тяряфиндя анбарлар вя пяйя олур.

    Исвечря, Алманийа, Австрийа,  Италийа вя Словенийанын даьлыг яразиляриндя Алп евляри йайылмышдыр; алт мяртябяси дашдан, цст мяртябяси ися тахтадан  тикилир  (фахверк, йахуд кяртмя цсулу иля), йан  тяряфдян олан эириш гапысы дар дящлизя ачылыр. Евлярин юн тяряфиндя йашайыш вя тясяррцфат отаглары [ашаьыда исидилян йашайыш отаьы (штубе) вя мятбях, йухарыда ярзаг анбарлары вя йатаг отаглары], арха тяряфиндя пяйя, одун, саман вя с. цчцн анбарлар йерляшир. Ейванлар, йахуд цстцачыг галерейалар диряклярин цзяриндядир, дамлар алчаг вя гошачатылыдыр. Евин бязи щиссяляри зянэин ойма нахышларла бязядилир. Шварсвалд типли евляр Алп евляри иля охшардыр: юн щиссядя ейванлы йашайыш отаглары, арха щиссядя пяйя, анбар вя тювляляри вар. Эириш гапысы евин орта щиссясиндя йерляшян исидилян мятбяхдяндир (бязян мятбях юн щиссядяки ики отаьын арасында йерляшир). Тирлярдян дцзялдилян вя цстц саманла юртцлян ашаьы мейилли дам юртцйц дирякляря сюйкянир. Гадын эейими цчцн йарашыглы голлары олан кофта, корсаж, дизягядяр енли йубкалар (маъарларда, чехлярдя вя словакларда яксяр вахтларда чохсайлы алт йубкаларла бирликдя) сяъиййявидир. Мяркязи Словакийада узун кюйняк, ики юнлцкдян ибарят тикишсиз палтарлар индийядяк галмагдадыр. Словакийа, Гярби Маъарыстан вя Шимали Хорватийада ашаьысы эен аь шалварлы киши костйуму юзцнямяхсуслуьу иля сечилир. Хямир хюрякляри, клйотск вя вермишел шорбалары сяъиййявидир (хцсусиля Алманийанын ъ.-у вя Австрийада). Шималда картоф чох йейилир. Алп малдарлыьы районларында сцд мящсуллары эениш истифадя олунур. Алман мятбяхи колбаса вя сосиска, Австрийа мятбяхи ися ширниййаты (Вйана фятири, алмалы штрудел) иля мяшщурдур. Ичкилярдян ян чох пивя; Рейн вил.ндя вя Маъарыстанда ися цзцм чахырлары даща популйардыр. Гоша рягсляр (о ъцмлядян Австрийа лендлери) сяъиййявидир.

    Шимали А. (Финландийа, Исвеч, Норвеч, Данимарка, Исландийа) вя  ЪянубШярги Балтикйаны (Латвийа, Литва, Естонийа) тарихи-етнографик вилайятинин ящалиси шимали эерман (данимаркалылар вя фарерлиляр, исвечляр, норвечляр, исландийалылар), Балтик (литвалылар, латышлар) вя финугор (финляр, естонлар, саамлар) дилляриндя данышырлар. Диндарлар арасында протестантлар (ясасян, лцтеранлар) цстцнлцк тяшкил едирляр.

    Яняняви тясяррцфат мешя вя биоложи ресурсларынын (мешячилик, балина вя балыг ову) истифадяси иля баьлыдыр. К.т.-ында ятлик-сцдлцк щейвандарлыг инкишаф етмишдир. Иш щейваны кими атлардан истифадя олунур. Гырылыб-йандырылмыш йерлярдя якинчилик 19 ясрин сонунадяк мювъуд олмушдур. Яняняви олараг арпа, човдар, вялямир вя кятан беъярилир. Кянд йашайыш мяскянляри хутор типиндядир. Бирмяртябяли, 3 камералы (исидилян йашайыш отаьы, дящлиз вя анбар; шималда йашайыш отаьы тикилинин йан тяряфиндя, ъянубда ися мяркязиндя йерляширди) кяртмя евляр йайылмышдыр. Яняняви гадын эейими, ясасян, йундандыр; дамалы, йахуд золаглы йубка, тохунма кофта, кюйняк вя ъораб. Норвечдя вя Исвечин бязи ленляриндя сарафан типли голсуз эейим мялумдур. Киши эейими ися Орта А. киши эейиминя йахындыр. Мятбяхдя сыйыг, балыг, сцд, пендир (ясасян, бярк сортлар) цстцнлцк тяшкил едир. Ясас чюряк нювц човдар унундан биширилир. Байрамлардан гыш (Скандинавийада йул) вя йай (Иван эцнц) эцняшдурушу хцсуси гейд олунур. Гыш идман нювляри вя хор мащнылары популйардыр.

    Ъянуби А. (Аралыг дянизи) тарихи-етнографик вилайятиндя (Португалийа, Испанийа, Италийа, Йунаныстан, Андорра, Сан-Марино, Ватикан, Малта, Монако, Ъябялцттариг), ясасян, роман халглары (португаллар, галисийалылар, фалалар, испанлар, каталонлар, мирандесалар, андорралылар, сан-маринолулар, италйанлар, сардинийалылар, корсикалылар), щямчинин йунанлар, басклар вя самидилли малталылар йашайырлар. Диндарларын яксяриййяти католикдир;  йунанлар  православдырлар.

    Аралыг дянизйаны яразилярин (Ъянуби вя Ъянуб-Шярги А.) яняняви тясяррцфаты цчцн баьчылыьын (мейвя, ситрус, зейтун аьаълары) вя цзцмчцлцйцн инкишафы сяъиййявидир. Яняняви дянли биткилярдян (буьда, човдар) вя пахлалылардан башга 15 ясрдя Америкадан эятирилмиш гарьыдалы да эениш йер тутур; даьлыг районларда кючябя малдарлыг (гойун, кечи) йайылмышдыр, иш щейваны кими юкцз вя ешшяк йетишдирилир. Кянд еви типляри вя шящярсалма яняняляри антик дюврля баьлыдыр. Аралыг дянизи типли даш евляр цстцнлцк тяшкил едир: икимяртябяли, бязян цчмяртябяли тикилилярин цст мяртябясиндя яксяр вахтларда щяйятдян пилляканы олан йашайыш отаглары вар; дахили щяйятляр сяъиййявидир. Яняняви йемяклярин ясасыны буьда чюряйи, пахла, дцйц, помидор, мейвя, пендир, балыг, дяниз мящсуллары, зейтун йаьы тяшкил едир; италйанларда гаты гарьыдалы сыйыьы (полента) мялумдур. Яняняви гадын  эейими цчцн эен кюйнякляр, узун, енли йубкалар, киши эейими цчцн кянары енли шлйапалар (португалларда вя испанларда  сомбреро) вя йахуд беретляр сяъиййявидир. Чохшахяли гощумлуг вя кирвялик (компадразго) яняняляри галмагда иди. Байрам мядяниййяти католик дининя ясасланыр. Юкцз дюйцшдцрцлмяси (бах Коррида) адятинин тарихи чох гядимдир.

    Ъянуб-Шярги А. тарихи-етнографик вилайяти Балкан й-а-ны вя Дунайын ашаьы ахарыны (Болгарыстан, Боснийа вя Щерсеговина, Македонийа, Сербийа, Словенийа, Хорватийа,  Монтенегро,  Албанийа, Румынийа, Молдавийа) ящатя едир. Бу яразилярдя ъянуби славйанлар (болгарлар, сербляр, черногорийалылар, хорватлар, боснийалылар, словенляр), шярги роман халглары (румынлар, молдаванлар, аромун-влахлар, Истрийа румынлары, истриотлар, мегленитляр), щямчинин албанлар, гисмян дя йунанлар вя тцркдилли гагаузлар йашайырлар. Ящалинин бюйцк щиссяси православдыр; хорватлар, словенляр католикдир; албанларын яксяриййяти, боснийалылар, щямчинин диэяр азсайлы славйан груплары мцсялмандыр.

    Кянд йашайыш тикилиляри даш (сащилйаны яразилярдя Аралыг дянизи типи) вя кяртмя (даь-мешя районларында) евлярдян ибарятдир. Бцтцн яразидя, ясасян, бирмяртябяли, 2 камералы вя дящлизли евляр йайылмышдыр. 3 камералы евлярдя йа мяркяздя йерляшян дящлиз (Сербийа, Хорватийа, Румынийанын вя Молдавийанын ъ. щиссяси, Дунаййаны Болгарыстан), йа да йан йашайыш отаглары (Румынийа вя Молдавийанын шм.-нда йайылмыш Беларус-Украйна типи) исидилир. Даьлыг вя сащилйаны яразиляр (Черногорийа вя Хорватийанын дянизйаны, Македонийа, Албанийа вя с.) цчцн йашайыш отаглары йухарыда олан икимяртябяли евляр сяъиййявидир. Яняняви мятбях цчцн чюряк-пита, гарьыдалы чюряйи вя гаты сыйыьы (мамалыга), гойун пендири иля лайлы пирог, грил цсулу иля биширилян ят йемякляри сяъиййявидир. Халг эейиминин ясасыны шярги славйан (Хорватийа вя Боснийада Динар йайласы, Болгарыстанын шм.-ы) эейиминин аналогу олан туника типиндя голсуз (Черногорийа вя Хорватийанын дянизйаны яразиси, Македонийа, Румынийа, Болгарыстанын мяркязи), йахуд гысаголлу кюйняк, гадынларда дябдябяли (щазырда чох вахт плиссели) йубка, юнлцк, гыса голсуз кюйняк тяшкил едир. Шимали Болгарыстан, Сербийа, Румынийа вя  Молдавийада ики гумаш парчасындан ибарят тикишсиз палтар, Мяркязи Болгарыстанда вя Йунаныстанын ш.-индя сарафан типиндя голсуз палтар йайылмышдыр. Боснийалы мцсялман гадынлар чахчур, узун кюйняк, юнлцк эейинир, ири баш йайлыьы баьлайырлар. Кишиляр гара  вя йа  аь галын  кятандан, йахуд йундан тикилмиш гуршаглы дар туман эейинир. Тцрклярдян мянимсянмиш киши костйуму (ортасы эениш олан туман, енли гуршаг, гыса голсуз кюйняк вя фяс) сяъиййявидир. Болгарларда, серблярдя, албанларда   вя   молдованларда   хам   эюндян постол типиндя дяри айаггабылар характерикдир. Ъянуби славйанларда 20 ясрядяк бюйцк патриархал аиля – задруга галмагда иди; аилянин мцгяддяс щимайячисинин (слава) шяряфиня аиля байрамы индийядяк гейд олунур. Саат ягряби истигамятинин яксиня олан даиряви коло рягсляри сяъиййявидир.

    Шярги А. тарихи-етнографик вилайятинин (Русийанын А. щиссяси, Украйна вя Беларус) шималында вя шяргиндя йашайан финугорлар (саамлар, карелляр, вепсляр, водлар, ижоралар, комиляр, коми-пермйаклар, удмуртлар, бесермйанлар, мордвалар, мариляр) бурада мювъуд олмуш ян гядим етник тябягяйя аиддирляр. Шимал-шяргдя самоди-ненляр, Крымда татарлар, крымчаклар вя караимляр, Урал вя Волгабойу яразилярдя ися чувашлар, татарлар, крйашенляр вя нагайбаклар, башгырдлар вя монголдилли калмыклар йашайырлар. Шярги славйанлар (руслар, украйналылар вя беларуслар) бцтцн яразидя йайылмышлар. Диндарлары, ясасян, православдыр; русларын бир щиссяси, комиляр вя б.-ры кющнятяригятчидирляр. Гярби Украйнада йунанкатоликляр вар. Татарлар вя башгырдлар мцсялман, калмыклар ися буддистдирляр (ламаист).

    Ясас яняняви мяшьулиййят якинчиликдир: шималда човдар, арпа, вялямир, ъянубда буьда, дары вя гарабашаг беъярилир. Мешя тясяррцфаты, бязи йерлярдя овчулуг, шимал сащилляриндя балыгчылыг вя вяшщи щейван  ову  (саамлар,  поморлар),   тундра вя мешя тундрасында маралчылыг (саамлар, ненляр, коми-ижемляр), Волгабойу вя Уралятрафы мешя-чюл вя чюллярдя йарымкючяри вя кючяри малдарлыг (башгырдлар, калмыклар) ящямиййятини горуйуб сахламышдыр. Ясас ев типляри 3 камералы (кома – дящлиз – анбар; Украйна вя Беларусда щямчинин кома – дящлиз – кома), шималда вя шяргдя кяртмя (изба), ъянубда ися кяртмя, саман, йахуд эяъля суванмыш щюрмя комалардыр (хата). “Рус” собасы, диварын ичиня йерляшдирилян скамйалар вя тахтлар, интерйерин  сырф яняняви  шякилдя планлашдырылмасы, стол вя иконалардан ибарят дини мяркязин (гырмызы эушя) собадан диагонал истигамятдя йерляшмяси бу евляр цчцн спесификдир. Татарларда вя башгырдларда евляр щяйятин ич тяряфиндя йерляшир: кишиляр вя гадынлар цчцн айрылмыш щиссяляр, ичиня газан бяркидилмиш соба, юн вя йан диварлар бойунъа дцзцлмцш тахтлар (татар дилиндя сяке). Шярги славйан шящярляри цчцн радиал-даиряви планлашдырма, мющкямляндирилмиш ич гала (кремл), билаваситя шящяр вя шящярин ятрафындакы сяняткар-таъир мящялляляри (посад) сяъиййявидир.

    Гадын эейиминин цмуми типи узун кюйнякдир (Шимал-Гярб вя Волгабойу халгларында туникайа бянзяйир; чийин щиссяйя русларда вя украйналыларда чяпиня, беларусларда ися дцзцня дцзбуъаглы парча тикилир). Цстцндян тикишсиз йубка (ъянуби русларда понйова, украйналыларда дерга вя плахта вя с.), йахуд сарафан типли голсуз, йахасыз эейим (шимали руслар, водиляр, карелляр, комиляр) вя юнлцк эейилир. Киши эейими шалварын цстцня (руслар, беларуслар, Волгабойу халглар), йахуд ичиня салынан кюйняк (украйнанылар вя беларусларда йаха кясийи юндя, русларда солда, удмуртлар вя марилярдя саьда) вя ортасы дар (руслар, беларуслар), йахуд енли (украйналылар, татарлар, башгырдлар) олан туманлардан ибарятдир. Татар, башгырд вя гисмян чувашларда киши эейими цчцн гуршагсыз кюйняк, голсуз камзол, гуршагла баьланан халат сяъиййявидир. Гадын эейими чохсайлы метал бязяк яшйалары иля зянэиндир. Шярги А. халгларынын киши баш эейимляри хяз вя кечя папагдан, татарлар вя башгырдларда ися арагчындан ибарятдир. Гыз вя гадын баш эейимляри фярглидир; гызларда чялянэ, лент вя йа йарымсферик кичик папаг (водиляр, Волгабойу халглар), ярдя олан гадынларда сачлары тамамиля юртян чохтяркибли баш эейими  (русларда  кокошник,   кика,   сорока вя с., украйналыларда очипок, беларусларда намитка вя с.). Сонрадан гадын баш эейими йайлыг олмушдур. Ясас йемяк аъытмалы, бязи йерлярдя (Карпат д-ры, Волгабойу) ися аъытмасыз чюрякдир. Байрам вя мярасим йемякляри, ясасян, чюряк, щямчинин хямир (пирог, фясяли) вя йармадан (сыйыг) щазырланан хюряклярдир. 19 ясрядяк тярявязлярдян шальам, кялям, чуьундур, сонралар картоф йайылмышдыр. Балыг вя ятдян дя эениш истифадя олунурду.

    Украйналыларын вя беларусларын гярб груплары иля Ъянуб-Шярги вя Мяркязи А. халгларынын, щямчинин Волгабойу малдарлары иля Мяркязи Асийа кючяриляринин яняняви мядяниййятиндя бир чох цмуми ъящят мювъуддур. Уъгар  Шималда тундра маралчыларынын мядяни елементляри галмагдадыр.