Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    AVSTRALİYA

     АВСТРÁЛИЙА (Аустралиа; лат. Аустралис –ъянуб) – ян кичик материк вя гитя; ятраф адаларла (Тасманийа, Кенгуру, Мелвилл, Батюрст, Грут-Айленд вя с.) бирликдя Ъянуб  йарымкцрясиндя  йерляшир.

    Цмуми мялумат. Сащ. 7631,5 мин км2 (адаларла бирликдя тягр. 7704,5 мин км2).  Уъгар  нюгтяляри:  шм.-да  Йорк бурну (10°41′ ъ.е.), ъ.-да Саут-Ист-Пойнт бурну 39°11′ ъ.е.), г.-дя Стип-Пойнт бурну (113°05′ ш.у.), ш.-дя Байрон бурну (153°34′ ш.у.). Ъянуб тропики материкин, демяк олар ки, ортасындан кечир. А. ъ.-дан, г.-дян вя шм.-дан Щинд океаны вя онун дянизляри (Тимор, Арафур) иля, ш.дян Сакит океан дянизляри (Тасман, Мяръан) иля ящатялянмишдир. Сащил хятти зяиф парчаланмышдыр. Материкин ичяриляриня доьру ики ири кюрфяз узаныр: ъ.-да Бюйцк Австралийа кюрфязи, шм.-да ися онун ян ири Кейп-Йорк вя Арнемленд йа-рыны бир-бириндян айыран Карпентарийа кюрфязи. Материк дайазлыьы яразисиндяки ян ири ада – Тасманийа материкдян Басс боьазы иля айрылыр. А.-нын шм.-ш. сащили бойу 2300 км мясафядя Цмумдцнйа ирси сийащысына салынмыш надир мяръан тюрямяси – Бюйцк Сядд рифи узаныр.

    Релйеф. А. щипсометрик  ъящятдян материклярин ян алчаьыдыр.  Материкин чох щиссяси дцзянликдир. Орта  щцнд. тягр. 215 м-дир. Яразинин  95%-инин мцтляг йцксяклийи 600 м-ядякдир. Гярби А.-да чохсайлы силсиляляри вя тава даьлары олан йастыдаьлыг релйеф (щцнд. 400–500 м) цстцнлцк тяшкил едир;  ян щцнд. (1251  м)  нюгтяси  Щамерсли  силсилясиндядир. Ъ.-г.-дя Дарлинг (щцнд. 571 м) вя Стерлинг (щцнд. 1096 м) алчаг даь силсиляляри, мяркяздя интенсив парчаланмыш Мак-Доннелл (Зил д., 1511 м) вя Масгрейв (Вудрофф д., 1440 м) силсиляляри, шм.-г.-дя Кимберли (щцнд. 937 м) платосу уъалыр; материкин ъ. кянарыны Флиндерс (щцнд. 1180 м) вя Маунт-Лофти (щцнд. 932 м) силсиляляри тутур. Мяркязи А.-нын даьарасы чюкякляриня эениш аккумулйатив дцзянликляр – карст релйефли Налларбор вя йасты Мяркязи дцзянлик (А.-нын дяниз сявиййясиндян 16 м ашаьыда йерляшян ян алчаг нюгтяси – Ейр-Норт эюлц чюкяклийи бурададыр), Муррей– Дарлинг чайарасы, Карпентарийа кюрфязи сащилиндяки дцзянлик уйьун эялир. Материкин ш. сащили бойу 4 мин км мясафядя узанан Бюйцк Суайырыъы силсиля чай дяряляри вя узунуна даьарасы чухурларла айрылмыш вя Драммонд, Експедишен, Ливерпул вя б. силсилялярля кюндялян кясилмиш, бир-бириндян тяърид олунмуш бир сыра йайла вя  алчаг даь   силсиляляриндян   (Грегори,   Кларк вя с.) ибарятдир. Бюйцк Суайырыъы силсиля 28° ъ.е.-дян ъ.-а доьру  узанан  Хантер, Мави даьлар, Калларин вя йцксяк Австралийа Алп д-рындан  (А.-нын  ян йцксяк зирвяси Костйушко д., 2228 м – бурада, Гарлы даьлар массивиндядир) ибарятдир. Гарлы даьларын зирвяляриндя даь-бузлаг релйефи формаларына раст эялинир.

    Эеоложи гурулуш. А. яразиси тектоник ъящятдян Арафур дянизи иля бирликдя материкин г. вя мяркязи щиссялярини ящатя едян кембрийягядярки Австралийа платформасына, ш.-дя ися Тасманийа Палеозой гырышыглыг гуршаьына айрылыр.

                              

                                                                  Мави даьлар.

     Австралийа платформасы Мезозойда парчаланмыш гядим Гондвана суперконтинентинин бир щиссясидир. Архей–Орта Протерозой юзцлцнцн метаморфик сцхурларынын чыхышлары Йилгарн, Пилбара, Аранта, Масгрейв, Гоулер вя с. галханлар (блоклар), еляъя дя шм.-г.-дя вя шм.-да чыхынтылар (Пайн-Крик) ямяля  эятирир. Платформанын бцнюврясиндя Протерозой мцтящяррик гуршаглары вя консолидасийа олунмуш Архей блоклары айрылыр. Пилбара вя Йилгарн блоклары гранит-гнейс комплекси сцхурларындан вя йашылдаш гуршагларындан тяшкил олунмуш Архей гранитйашылдаш сащяляриндян ибарятдир. Йилгарн блоку кварситляриндя Йер кцрясиндя ян гядим зирконлар (4150 млн. ил) ашкар едилмишдир. Пилбара блокунун Орта Архей  (3,5–3  млрд.  ил),  Йилгарн   блокунун ися Сон Архей йашлы йашылдаш гуршаглары базалтлардан, коматитлярдян, турш вулканитлярдян вя  гырынты сцхурлардан тяшкил олунмушдур. Архей тюрямяляринин чыхышлары Гоулер платосунда вя Пайн-Крик чыхынтысында да мялумдур. Вулканоэенчюкмя сцхурлардан вя гранитоидлярдян тяшкил олунмуш Еркян Протерозой гырышыглыг системляринин (Щолс-Крик, КингЛиополд, Пайн-Крик, Теннант-Крик, Каприкорн) инкишафы Орта Протерозойда баша чатмышдыр. Уилйам вя Маунт-Айза гырышыглыг системляриндя актив тектоник инкишаф Орта Протерозойда давам етмишдир. Мяркязи А.-да Аранта, Масгрейв блоклары, Албани-Фрейзер, Патерсон зонасы Еркян вя Орта Протерозойда дяфялярля тектоник деформасийайа, метаморфизмя вя гранитляшмяйя мяруз галмыш вя мобил полиметаморф гуршаглар ямяля эялмишдир. Щямин гуршагларда Орта Протерозойун сонларында баш вермиш сонунъу магматизм активлийи Австралийа платформасы бцнюврясинин бцтцнлцкля консолидасийасына эятириб  чыхармышдыр. Платформа юртцйцнцн формалашмасы Набберу, Мак-Артур, Бирриндуду, Кимберли, Банэемолл, Викторийа-Ривер, Саут-Николсон, Амадиус, Оффисер, Нгалийа, Ъоръина чюкякликляриндя Сон Архейдя башламыш вя Протерозойда давам етмишдир. Фанерозойда Жозеф-Бонапарт, Каннинг, Йукла синеклизляри, Перт, Карнарвон  грабенляри,  Фитсрой  авлакоэени вя с. ямяля эялмишдир. Палеозой, Мезозой вя Кайнозой бцтцн системлярин дайазлыг-дяниз, лагун вя континентал чюкцнтцляри иля тямсил олунмушдур. Кембридя Кимберли чюкяклийини платобазалтлар юртмцшдцр. Карбон дюврцнцн  сону  – Перм дюврцнцн яввялляриндя А.-да юртцк бузлашмасы интишар тапмышдыр. Сон Табаширдя А.-нын Антарктида вя Щиндистан блокларындан тяърид олунмасы баша чатмышдыр. А.-нын ш.-индя чох узун (3500 км) Тасманийа гырышыглыг гуршаьы йерляшир. Бурада  г.-дян ш.-я доьру мцвафиг олараг Кембри  –  Еркян  Ордовик,  Ордовик, Орта Девон вя Палеозойун ахырларында инкишафы баша чатмыш АделаидаКанманту, Томсон, Лаклан вя Йени Инэилтяря гырышыглыг системляри айрылыр. Триас дюврцндян башлайараг А.-нын бцтцн яразиси платформа режиминдя инкишаф етмишдир. Йура-Табашир йашлы чюкцнтц юртцйц ири (ениня кясилиши 2000 км) Бюйцк Артезиан Щювзяси синеклизини формалашдырмышдыр. Щямин синеклиз Тасманийа гуршаьынын гырышыглыг  тюрямялярини, Карпентарийа вя Муррей чюкякликлярини юртмцшдцр.

                                            Австралийа Алп даьлары. Бюйцк Суайырыъы силсиля.

     

    Файдалы газынтылар. А. илменит-рутил сяпинтиляриндя уранын, алмазын, никелин вя  титанын  ещтийатларына  эюря гитяляр арасында габагъыл йерляри тутур; щямчинин гурьушун, синк, тантал, гызыл, дямир, манган филизляри, бокситляр, фосфоритляр, гонур кюмцр вя даш кюмцр, нефт вя тябии газла да чох зянэиндир. Ещтийатына эюря надир уран йатаглары Гоулер (ОлимпикДам)  платосунда  вя  Пайн-Крик  (Ъабилука, Рейнъер) чыхынтысында мялумдур. Дцнйанын ян бюйцк кюклц алмаз йатагларындан бири – Аргайл лампроит борусу Шярги Кимберлидядир. Сулфидли никелкобалт филизляри (Камбалда) вя гызыл филизляри (Калгурли) йатаглары Гярби А.нын Архей йашлы йашылдаш гуршаглары иля ялагядардыр. Гызыл филизляшмяси щямчинин Протерозой вя Фанерозой структурлаларында (Квинсленд, Йени Ъянуби Уелс, Шимал яразиси вя с.) гейд едилир. Никел филизи йатаглары Масгрейв блокунда мялумдур. Гурьушунун, синкин, эцмцшцн, мисин колчедан йатаглары Маунт-Айза гырышыглыг системиндя, Мак-Артур чюкяклийиндя вя с. топланмышдыр. Гурьушун филизляри йатаглары Тасманийа а.-нда мялумдур. Дямирли кварсит йатаглары Цст Археозой–Алт Протерозой чюкмя сцхур гатлары иля ялагядардыр. Онларын Щамерсли чюкяклийиндяки йатаглары ещтийатына эюря дцнйанын ян бюйцк йатагларындандыр. Тантал филизи йатаглары Гярби А.-да ашкар едилмишдир (Гринбушес вя Уогдина). Архей гранитляри вя Алт Протерозой вулканитляри цзяриндя ямяля эялмиш ашынма габыьында боксит йатаглары (Гов, Уейпа) мювъуддур. Фосфорит йатаглары Ъоръина (Квинсленд вя Шимал яразиси штатлары) щювзясинин Кембри чюкцнтцляриндя мялумдур. Даш кюмцрцн бюйцк ещтийаты Шярги А.-нын Перм чюкцнтцляриндя (Сидней вя Боуен кюмцр щювзяляри) топланмышдыр. Нефт вя газ йатаглары Эипсленддя (Басс боьазы), Перт чюкяйиндя, Карнарвонда (Барроу), г. вя шм.-г. сащил шелфляриндя мялумдур. Онлар щямчинин А.-нын дахили р-нларында (Амадиус вя Бюйцк Артезиан Щювзяси чюкякликляри) ашкар едилмишдир. Квинсленд вя Тасманийа штатларында йанар шист йатаглары мювъуддур. Шярги А.-да чохлу сайда волфрам, молибден, галай, сцрмя, бисмут, ванадиум филизляри йатаглары вардыр. Волфрам йатаглары щямчинин Басс боьазындакы  Кинг а.-нда мялумдур. Ш. вя ъ.-г. сащилляринин плйаж гумларында хейли мигдарда рутил, зиркон, илменит, монасит вар. А. гиймятли мямулат дашларынын бюйцк ещтийатларына маликдир. Бунларын арасында няъиб опал вя сапфир (Ъянуби Австралийа, Йени Ъянуби Уелс, Квинсленд штатларындакы йатагларда) ясас рол ойнайыр.

    Иглим. А. Йерин ян гураг материкидир. Иглим шяраити эцняш радиасийасы ъяминин йцксяк (5880–7500 МЪ/м2) олмасы иля сяъиййялянир. Яразинин 50%-индян чоху тропик, шм. гуртараъаьы субекваториал, ъ. гуртараъаьы ися субтропик иглим гуршаьында йерляшир. Шм.-да йаьынты, ясасян, йайда (декабр–феврал), ъ.-да ися гышда (ийун–август) дцшцр. Субекваториал иглим гуршаьында муссон йай (йаьынтынын 70%-я гядяри дцшцр) вя гуру гыш мювсцмляри айдын нязяря чарпыр. Щаванын даим  йцксяк  темп-рунун  (20–28°Ъ-йядяк) йаьышларын башланмасындан габаг 40°Ъ-йядяк галхмасы сяъиййявидир. Шм. сащилляриндя бязян гасырьалар баш верир. Тропик иглим гуршаьында ики сектор айырырлар: континентал гуру сящра вя йарымсящра (г.-дя Щинд океаны сащилиндян ш.дя Бюйцк Суайырыъы силсиляйядяк) вя йайы гызмар, рцтубятли, гышы илыг, аз рцтубятли океанйаны (ш. сащилиндя вя кцляктутан даь   йамаъларында).   Даьлар   чох   йцксяк олмасалар да, рцтубятли щава кцтляляринин материкин ичяриляриня дахил олмасына мане олур вя йаьынты, ясасян, сащилляря вя силсилялярин ш. йамаъларына дцшцр. Илбойу континентал тропик щаванын щаким олдуьу, иллик йаьынты ъяминин ися 250 мм-и ашмадыьы А.-нын мяркязи щиссясиндя тропик сящра иглими (А.-да ян гызмар Бюйцк Гумлу сящра иля бирликдя) мювъуддур. Щаванын орта темп-ру йайда 28–30°Ъ (тез-тез 40°Ъ-йядяк йцксялир; мцтляг макс. 53,1°Ъ), гышда ися 12–20°Ъ-дир (кяскин сойуглашмалар олур). Иллик вя хцсусиля дя суткалыг темп-р амплитуду 35–40°Ъ-йя чатыр. Йаьынты, адятян, йайда шм., гышда ися ъ. кцлякляринин эятирдийи гыса лейсан шяклиндя дцшцр. Щаванын нисби рцтубятлийи 30–40%-дир. Материкин ъ.г. вя ъ.-ш. щиссяляриндя, Муррей чайы щювзясиндя йайы гураг вя гызмар, гышы ися рцтубятли вя сярин Аралыг дянизи иглим типи мювъуддур. Бюйцк Суайырыъы силсилянин ш. йамаъларында вя Тасманийа а.-нын шм.ында мцнтязям рцтубятли (илдя 1500 ммядяк йаьынты) муссон иглими щакимдир. Гыш айларынын орта темп-ру 5–10°Ъ-дир. Австралийа Алп д-рында йаьынтынын мигдары щава темп-рунун мювсцми дяйишкянлийи иля уйьунлашыр (даьларда –20°Ъйядяк шахталар олур). Налларбор дцзянлийиня олдугъа аз (250 мм-ядяк) йаьынты дцшцр вя бура темп-рун хейли дяряъядя мювсцми фярги  иля  сяъиййялянир  (йайда 22–24°Ъ, гышда 10–12°Ъ). Тасманийа а.-нын ъ. щиссяси мцлайим иглим гуршаьына кечир. Г. истигамятли щава кцтлясинин даими тясири г. сащилиндя вя даь йамаъларында йаьынтынын боллуьуна сябяб олур. Темп-рун мювсцми фярги аздыр (15°Ъ йайда вя 10°Ъ гышда); даьларда шахталар – 7°Ъ-йя чатыр.

                                        Калгурли гызыл филизляри йатаьы.

     

    Дахили сулар. А. цчцн зяиф сятщ ахымы сяъиййявидир. Чайларда ахым щяъминин ъями 350 км3 (Йер кцряси чайларынын цмуми ахымынын 1%-индян аз), ахым тябягясинин галынлыьы ися илдя тягр. 50 мм (6 дяфя Авропадан, 8 дяфя Ъянуби Америкадан аз) тяшкил едир.  Чай шябякяси ян чох Тасманийа а.-нда инкишаф етмишдир. Бурада чайлар илбойу болсулудур, даьлардан башланыр, ъошгундур, астаналыдыр вя бюйцк щидроенержи ещтийатына маликдир; йаьыш сулары иля гидаланыр. А. яразисининин тягр. 10%-нин ахымы Сакит океана, 30%-нинки Щинд океанынадыр, 60%-и дахили ахым сащясиня аиддир. Ясас суайырыъысы Бюйцк Суайырыъы силсилядир; онун г. йамаъларындан материкин ясас чай шябякясини тяшкил едян болсулу Муррей вя онун голу Дарлинг чайы ахыр. Муррей (уз. 2570 км) юз голу Дарлингдян (А.нын ян узун чайы – 2740 км) гысадыр, лакин А.-нын ян болсулу чайыдыр (голу Маррамбиъи чайы иля бирликдя). Бу чайларын щювзясинин сащ. 1057 мин км2-дир. Тасман вя Мяръан дянизляриня доьру гыса, сцрятли, астаналы вя ян болсулу йай максимумлу чайлар (Фитсрой, Бердекин, Щантер вя с.) ахыр. Бир сыра чайлар ашаьы ахынларында эямичилийя йарарлыдыр: Кларенс – мянсябиндян  100  км-ядяк,  Щоксбери  –300 км-ядяк. А.-нын шм. щиссясиндян Арафур вя Тимор дянизляриня тюкцлян ян бюйцк чайлары Флиндерс, Викторийа вя Орд йайда ашаьы ахынларында эямичилийя йарарлыдыр. Материкин ъ.-г. щиссясинин чайлары гураг йай мювсцмцндя дайаз зянъирвары сутутарлара чеврилир. Сящра вя йарымсящра яразилярдя гуру чай йатаглары шябякяси галмышдыр; бунлар чох гыса мцддятли йаьыш сулары иля долур. Дюври су ахарларындан мящрум Налларбор дцзянлийи Бюйцк Австралийа кюрфязиня доьру ахымы олан йералты су шябякясиня маликдир. Орд чайы цзяриндя А.-да сащясиня эюря ян ири Орд-Аргайл (тягр. 800 км2), Гордон чайы (Тасманийа а.) цзяриндя ися щяъминя эюря ян бюйцк (11,8 км3) су анбарлары тикилмишдир. А.-да чохлу эюл вя гядим эюл чухурлары вардыр. Эюллярин яксяриййяти ахарсыз вя шорлашмышдыр, чоху йалныз йаьышлар заманы долур. Ян бюйцк Ейр-Норт эюлцнцн сащяси ян рцтубятли иллярдя 15 мин км2-я чатыр; гураг дюврдя шоранлыгларла тяърид олунмуш дайаз сутутарлара бюлцнцр. Торренс,  Эерднер, Фром эюлляри дя ири шор эюлляря аид едилир.

     

                       Аргайл эюлц. Гярби Австралийа штаты.

    А.-нын г. щиссясиндя чохсайлы ахарсыз эюлляр шор эюлляр дцзянлийи ямяля эятирир. А.да йералты, о ъцмлядян артезиан су ещтийатлары хцсусиля чохдур. Бунларын щювзяляри материк сащясинин цчдя бирини (тягр. 2,5 млн. км2) ящатя едир. 30–дан чох артезиан щювзясиндя 6500-ядяк артезиан гуйусу вардыр. Ян ири артезиан щювзяляри: Бюйцк Артезиан Щювзяси, Муррей, Мортон-Кларенс, Йукла, Оффисер, Ъоръина, Каннинг, Карнарвон, Перт, Эипсленд. Йцксяк минераллашма иля ялагядар йералты суларын щамысы истифадя цчцн йарарлы дейил.

    Торпаглар. А.-нын бюйцк бир щиссясиндя, дахили арид вя семиарид р-нларда сящра вя йарымсящраларын тропик вя субтропик примитив торпаглары йайылмышдыр. Гярби А.-да чынгыллы торпаглар вя йарымбяркимиш дямирли конкресийалы гумлар (гядим торпагямяляэялмянин мящсуллары), Мяркязи овалыьын дцзянликляриндя гумлу-эилли вя эилли торпаглар, шор эюллярин ятрафында ися шоранлыглар цстцнлцк тяшкил едир. Торпаг гатларынын рцтубятлянмяси вя латеритляшмя дяряъяси артдыгъа сящраларын примитив торпаглары йарымсящра (гырмызымтыл-гонур) вя саванна (гырмызы-гонур) торпаглары иля явяз олунур. Субекваториал гуршагда подзоллашан гырмызы торпаглар вя подзоллашан латеритли торпаглар, субтропик гуршагда ися боз-гящвяйи (чох вахт шоракятвары) вя гящвяйи торпаглар формалашмышдыр. Даьларда мешя алтында гырмызы-сары ферраллитли торпаглар, Тасманийа а-нда ися гонур вя сары-гонур мешя торпаглары йайылмышдыр. Чох йердя, хцсусиля субтропик гуршагда гядим торпаьын басдырылмыш профили олан икиъинсли торпаглара раст эялинир. А. гядим ашынма габыьы олан материкдир: шм.да вя г.-дя латеритли, ъ.-ш.-дя силисиум оксидли торпаглар цстцндцр. Эениш вя гядим эюл чухурларында вя  ахым йатагларында тцнд рянэли бяркимиш торпаглар формалашмышдыр. Бу тип торпагларда биофил елементляр чох аздыр вя бюйцк дозаларда эцбря верилмясини тяляб едир. Деструктив просесляр арасында тякрар шорлашма, су ерозийасы вя дефлйасийа ян чох йайылмышдыр.

    Битки юртцйц. А.-нын битки юртцйц вя щейванлар алями гядимлийи вя йцксяк дяряъядя ендемизми иля фярглянир. А.-нын вя Тасманийа а.-нын аид едилдийи Австралийа флористик алями ендемиклярин мигдарына эюря йеэанядир: 12 мин али битки нювцнцн 80%-и (мяс., Австралийа флорасынын ян типик нцмайяндяляри олан акасийа ъинсинин тягр. 500 вя евкалипт ъинсинин тягр. 500 нювц ендемикдир. Бунунла йанашы Ъянуби Америкада (ъянуб фыстыьы), Ъянуби Африкада (протейляр) вя Ъянуб-Шярги Асийада (фикус, панданус вя с.) йайылмыш ъинс вя фясилялярин нцмайяндяляриня дя раст эялинир. А.-да тропик мешялярин, рцтубятли вя гуру склерофил мешялярин тропик вя субтропик сейряк мешялярин, саванналарын, йарымсящраларын вя сящраларын мцхтялиф типли коллуглу ъянэялликлярин формасийалары вар (Ъоьрафи гуршаглар вя зоналар хяритясиня бах). Бунларын яразидя пайланмасында рцтцбятлянмя дяряъясинин ящямиййяти бюйцкдцр. Арнемленд йа-нда, сащилйаны овалыг дцзянликлярдя мангрлы ъянэялликляря раст эялинир. Материкин шм. вя ш. кянарлары гядим щямишяйашыл рцтубятли тропик мешялярля юртцлцдцр; тяркибиндя нящянэ евкалиптляр, фикуслар, палмалар, пандануслар цстцнлцк тяшкил едир. Чай дяряляри бойунъа рцтубятли тропик мешя сейряк аьаълардан (евкалиптляр, бутулка аьаъы, акасийа) ибарят сейряк групларла йерляшян рцтубятли саванналар зонасына эирир. Ъ.-а доьру, А.нын ш. гуртараъаьында, Бюйцк Суайырыъы силсилянин рцтубятли ш. вя ъ.-ш. йамаъларына галхдыгъа (евкалиптлярдян, аьаъабянзяр гыжылардан вя с.-дян ибарят) сых тропик вя субтропик мешяляр битир. Континенталлыьын артмасы иля мешяляр тропик сейряк мешяляр, коллуг ъянэялликляри вя саванналарла явяз олунур. А.-нын дахили яразиляриндя алчагбойлу коллугларын ъянэялликляри, сых тиканлы, демяк олар ки, кечилмяз (алчагбойлу акасийалар вя евкалиптин кол формалары цстцнлцк тяшкил едир), щямчинин типик щцндцр чимли тахыл отлары битян (спинифекс) эениш гумлу сящралар (Бюйцк Гумлу сящра, Бюйцк Викторийа сящрасы, Симпсон вя с.) йайылмышдыр. Колъуглу шоран биткиляринин битдийи дашлы, йахуд эиллишоран сящралар (Эибсон сящрасы) раст эялир. Яразинин тягр. 70%-ини сящралар вя йарымсящралар тутур. А.-нын ъ.-г.-индя, Дарлинг силсилясинин г. йамаъларында йаррах адланан щашийяли евкалиптдян (щцнд. 150 м-ядяк) ибарят монодоминант мешяляр битир. Тасманийа а.-нын кцляктутан г. кянарында гарышыг рцтубятли мешяляр (евкалиптляр, ъянуб фыстыглары, аьаъабянзяр гыжылар), ш. йамаъларында ися бозгырлашмыш чямянляр йайылмышдыр. Материкин тягр. 5%-ини Америка сцалы шамындан ибарят сцни якинляр, о ъцмлядян 0,5%-ини рцтубятли тропик мешяляр тутурду (2000). А.-нын мцасир ландшафтында дцнйанын башга реэионларындан эятирилян вя бюйцк яразилярдя тябии биткиляри явяз едян биткиляр (гида, йем вя техники) бюйцк ящямиййят кясб едир. Эятирилян битки нювляри (бизоноту, криптостеэийа,  нящянэ  кцсдцм, малдили вя с.) зярярли алаглара чеврилмишдир. Антропоэен ландшафтлар тябии ландшафтлардан хейли фярглянир. Яразинин тягр. 65 %-индя тясяррцфат фяалиййяти щяйата кечирилир. Бцтцн мешялярин тягр. 40%-и, о ъцмлядян рцтубятли тропик мешялярин 75%-и сырадан чыхмыш (ш.-дя айрыайры массивляр галмышдыр), А.-нын ъ.-унда вя ш.-индя сащилбойу су-батаглыг йерляринин  60%-индян  чоху мящв  олмушдур.

                                  Муррей вя Дарлинг чайларынын говушдуьу йер.

    Бу дяйишикликляря ян чох субтропик гуршаьын тябии ландшафтлары мяруз галмышдыр. Демяк олар ки, бцтцн сащилбойу дцзянликляр вя даьарасы чухурлар мядяни отлаглара, баьлара вя плантасийалара чеврилмишдир. Бюйцк Суайырыъы силсилядян г.-я отлаг-шумлуг торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Бурада суварылан торпагларын бюйцк массивляри ъямлянмиш вя ян чох тахыл (буьда-гойунчулуг гуршаьы), мейвя, тярявяз вя с. истещсал олунур. Тарлалар, баьлар, плантасийалар вя цзцмлцклярля йанашы мядяни, щямчинин суварылан отлаглар да вардыр. Налларбор дцзянлийиндя коллуглу вя йарымсящра формасийаларындан ибарят ландшафтлар, демяк олар ки, дяйишилмяз галмышдыр. Гярби А.-нын субтропик гуршаьында отлаглар вя шум йерляри, уъгар ъ.-г.-дя мешя тясяррцфаты, ъянуб-гярбин сащил щиссяляриндя ися ясасян, шумлуглар вя баь-плантасийа ландшафты эениш йайылмышдыр. Галан яразиляр (горунан торпаглардан башга) отлаг йерляридир. Ясас к. т. р-нларында торпаглар тякрар шорлашмайа вя сцрятли ерозийайа мяруз галмышдыр. Тасманийа а.-нда, ясасян, онун ш. щиссясиндя отлаглар, шум вя баь-плантасийа йерляри кими антропоэен ландшафтлар цстцнлцк тяшкил едир.

    Щейванлар алями. А.-нын вя она йахын адаларын щейванлар алями чох юзцнямяхсус олдуьундан айрыъа Австралийа зооъоьрафи вилайяти кими айрылыр.А.фаунасы цчцн нюв тяркибинин касадлыьы, ендемизм вя реликтлярин олмасы сяъиййявидир. Бурада 235 нюв мямяли, 720 нюв  гуш, 420 нюв сцрцнян, 120 нюв суда-гуруда йашайан (онурьалыларын 90%-и ендемикдир) вар. Вилайят мямялилярин юзцнямяхсуслуьу иля фярглянир: онларын ян примитив нцмайяндяляри олан бирдяликлиляр (йумуртагойан юрдякбурун, йехидна вя пройехидна) йалныз бурада йашайыр. Кисялиляр (10-дан чох ендемик фясиля) хцсусиля мцхтялифдир: йыртыъылар (кисяли сичанлар, кисяли сичовуллар, кисяли дяляляр); кисяли гарышгайейянляр (А.-нын ъ.-г.-индя 1 нювц); кисяли кюстябякляр (Мяркязи А.-нын гумлу сящраларында); дырманан кисялиляр – поссумлар (рцтубятли тропик вя субтропик мешялярдя, ясасян, аьаъларда йашайыр); коалакимилярин евкалипт мешяляриндя 1 нювц – кисяли айы йашайыр; вомбаткимиляр (кисяли мармотлар); кенгурукимиляр (кенгуру сичовулу, валлаби, ясл кенгурулар) мцхтялиф тябии ландшафтларда (сящраларда, мешялярдя вя с.) раст эялир. Тасманийа а.-нда кисялилярин материкдя олмайан ики нцмайяндяси (кисяли ъанавар вя Тасманийа кисяли яждащасы) йашайыр. А.-да али мямялилярин йалныз ялиганадлылар (йарасалар) вя эямириъилярдян (щамысы сичанкимиляр фясилясиндян олан гундузу  сичовуллар,  кенгуру   сичанлар вя с.) ибарят ики дястяси вар. Гушлар чох мцхтялифдир: ему, казуар, лирагуйруг, ъяннят гушлары, тутугушу вя эюйярчинлярин (о ъцмлядян таълы эюйярчин) мцхтялиф нювляри, балсоранлар, зибиллик тойуглары вя с. Чайларда вя эюллярдя гара гу,  газлар вя с. су гушлары йувалайыр. Сцрцнянляр арасында плашлы  кяртянкяля, Австралийа кяртянкяляси, аспидляр (илан ъинси) раст эялир. Рцтубятли тропик мешялярдя гарышгаларын чохлу ендемик нювляри, термитляр, кяпянякляр вя бюъякляр вар.

                                   Гыжы коллары вадиси.

    Дахили сулары балыгларла, о ъцмлядян ендемик нювлярля (икитяняффцслц гярнидиш балыг) зянэиндир. Ъонсон тимсащы вя иланбойун тысбаьалар, йыртыъылардан динго ити вя тцлкц йайылмышдыр. Авропадан ев щейваны,  йахуд ов обйекти кими эятирилмиш дявялярин (эениш сащялярдя от юртцйцнц мящв едян ададовшанларынын) сайы хейли чохдур. Тасманийа а.-нын ъ. щиссясиндя Антарктика фаунасынын типик нцмайяндяси олан кичик пингвин раст эялир. Антропоэен тясирлярдян 144 кисяли щейван нювцнцн 10унун вя 53 йерли эямириъи нювцнцн 8-инин нясли кясилмишдир. Мешя массивляринин гырылмасы нятиъясиндя бир чох щейван нювляринин нясли кясилмяк цзрядир, 17%-ядяк мямяли нювц БТМИ-нин “Гырмызы китабы”на дахил едилмишдир. Башга материклярдян эятирилян фауна нцмайяндяляри А.нын тябиятиня бюйцк зяряр вурмушдур.

    Австралийанын щейванлар алями: 1 – кенгуру; 2 – дараглы тимсащ; 3 – ему; 4 – динго; 5 – варан; 6 – аьаълыг кенгурусу;

    7 – Австралийа кяртянкяляси; 8 – юрдякбурун; 9 – гутан; 10 – бюйцк ъяннят гушу; 11 – Тасманийа кисяли яждащасы;

    12 – плашлы кяртянкяля;  13 – лирагуйруг; 14 – кисяли айы.

     Хцсуси мцщафизя олунан яразиляр. А.да  онун  яразисинин  тягр.  8%-ни  ящатя едян 4,5 миндян чох мцхтялиф категорийалы хцсуси мцщафизя олунан тябии яразиляр, о ъцмлядян тягр. 500 милли парк вя тябият абидяси (А.-нын рямзи олан ЕрсРок шащид массиви бунларын арасындадыр) вардыр. Милли паркларын 12-си биосфер горугларынын глобал шябякясиня, 15-и Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмишдир. 1879 илдя Йени Ъянуби Уелс штатында, Сидней ш.-ндян 32 км ъ.-да материкдя биринъи, дцнйада ися икинъи олан Ройал Милли Паркы йарадылмышдыр. Дцнйада ян ири дяниз паркы олан Бюйцк Сядд рифи (сащ. 500 мин км2) вя Какаду Милли Паркы хцсуси мцщафизя олунан яразилярин ян мцщцмляридир.

     

                                                 Какаду Милли Паркы.

    Ъоьрафи тядгигатлар тарихи. Щяля антик дюврлярдя Ъянуб йарымкцрясиндя гцтб енликляриня гядяр узанан бюйцк бир материкин мювъуд олдуьуну ещтимал едирдиляр. Птолемей (2 яср), сон орта ясрлярдя ися диэяр алимляр хяритялярдя Оьлаг тропикиндян ъянубда гитя гейд едир вя ону Терра Аустралис Инъоэнита (Намялум Ъянуб Торпаьы) адландырырдылар. 1606 илдя Карпентарийа кюрфязиндя гитя сащилиня йан алан илк авропалы щолландийалы В.Йансзон олмушдур. Щямин ил  испанийалы Л.Торрес сонралар онун ады иля адландырылан боьазы кяшф етмишдир. 1620-ъи иллярдя щолландийалы дяниз сяййащлары Й.Карстенс,   В.ван   Колстерт,    Ф.Тейсен вя П.Нейтс Арнемленд вя Кейп-Йорк й-а-ларыны вя А.-нын ъ. сащилинин г. щиссясини кяшф етмишляр. 1640 илядяк щолландийалы дянизчиляр А.-нын г., шм. вя ъ. сащилляриндя олмушлар. 1642 илдя щолландийалы А.Тасман материкдян ъянуба цзяряк Ван-Димен Торпаьы адландырдыьы а.-ны кяшф етмишдир. Сонрадан бу ада онун шяряфиня Тасманийа адландырылмышдыр. 1644 илдя Тасман А.-нын шм. сащилляри бойу цзяряк сцбута йетирди ки, кяшф едилян йер ещтимал олундуьундан чох кичикдир вя сойуг гцтб енликляриня дахил дейил. А.нын г. щиссяси Йени Щолландийа адландырылды. 1770 илдя инэилис дяниз сяййащы Ъ.Кук  А.-нын  ш.  сащилйаны  яразилярини кяшф вя Йени Ъянуби Уелс ады иля Британийанын мцстямлякяси елан етди. 1778 илдя А.-да илк инэилис каторга колонийасы (индики Сидней йериндя) йарадылды. 1798 илдя инэилис Ъ.Басс Тасманийа а. ятрафында цзяряк сонралар онун ады иля адландырылан боьазы хяритяйя кючцрдц. 1797– 1803 иллярдя онун щямйерлиси крал донанмасынын капитаны М.Флиндерс А.-нын ятрафында сяйащят етмиш вя юз хяритяляриндя илк дяфя гитяни А. адландырмышдыр (1814). 19 ясдя отлаг цчцн йарарлы олан торпагларын ахтарышы мягсядиля материкин дахили щиссяляринин тядгигиня башланылды. 1813 илдя Мави даьлары ашан илк експедисийанын рящбяри Г.Блексленд олмушдур. Инэилис Ч.Стюрт Дарлинг чайыны кяшф етмиш (1829–30) вя Муррей чайынын мянсябиня чатмышдыр. 1830–45 иллярдя инэилис експедисийалары нятиъясиндя Т.Митчелл Бюйцк Суайрыъы силсилядян гярбдя эениш мящсулдар дцзянликляр ашкар етмиш; Е.Ейр Торренс вя Норт-Ейр эюллярини, Флиндерс вя Голер силсилялярини хяритядя чякмиш, 1841 илдя ъ. сащилляри бойу Олбанийя гядяр эетмишдир. 1840 илдя Полша сяййащы П.Стшелетски ян йцксяк зирвяни – Костйушко д.-ны кяшф етмишдир. 1844–45 иллярдя алман сяййащы Л.Лейххардт Бюйцк Суайрыъы силсилядян Карпентарийа кюрфязинядяк кечмиш, Арнемленд й-а-нын г. сащилляриня (мцасир Дарвин ш.-нин йерляшдийи ярази) чатмышдыр. Р.Бюрк вя У.Уиллисин (1860), щямчинин Ъ.Стцартын (1862) рящбярлик етдийи инэилис експедисийалары материки шималдан ъянуба, 1870-ъи иллярдя ися онларын щямйерлиляри Ъ.Форрест, Е.Ъайлс, П.Уорбертонун    експедисийалары    шяргдян гярбя кечмишляр. 19 ясрин сонунда ясас ъоьрафи обйектлярин щамысы хяритяйя кючцрцлмцшдцр.

                                                  Ройал Милли Паркы.

    Халглар. А.-нын йерли ящалиси абориэен австралийалылардыр; онларын яъдадлары илк дяфя тягр. е.я. 60 мин ил яввял (Лейк-Мунгода инсан  галыглары, 62 мин ил бундан   яввял)   материкдя   мяскунлашмышлар. 16 ясрин сонундан авропалылар тяряфиндян мянимсянилмяйя башланан А.-да 17 ясрдя, ясасян, щолландлар, 17 ясрин сонундан ися инэилисляр мяскунлашмышлар. Британийа а.-рындан эялян мцщаъирлярин колонизасийасы нятиъясиндя мцасир А.-нын ясас ящалиси олан англ-австралийалылар тяшяккцл тапмышлар. 19 ясрдя, хцсусиля 1850–60-ъы илляриндя “гызыл щяйяъаны”ндан сонра А.-йа щямчинин Алманийа, Нидерланд, Йунаныстан, Италийа, Чин, АБШ вя Канададан иммигрантлар эялмишляр. А.-йа иммиграсийа 20 ясрдя дя давам етмишдир, о ъцмлядян Малайзийа, Филиппин, Щиндистан вя Пакистандан. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра А.йа минлярля гачгын вя кючкцн эялмиш, 1956 ил Маъарыстан щадисяляриндян сонра тягр. 14 мин маъар, 1968 ил Чехословакийа щадисяляриндян сонра тягр. 6 мин чех вя словак, щямчинин 1970-ъи иллярдя Ливандан тягр. 15 мин, Щинд-Чиндян ися тягр. 70 мин гачгын кючмцшдцр. Щазырда А.-да тягр. 100 етник груп мювъуддур. Бунлар мцхтялиф мялуматлара эюря, инэилис дили вя йерли абориэенлярин дилляри истисна олмагла, 75–100 дилдя данышырлар. Ящалинин тягр. 25% Британийа мяншяли дейил; мяс., А.-да мяскунлашан малталыларын сайы Малтанын малталы ящалисиндян чохдур. Етноярази вя пешя груплары мейдана эялмишдир: Йени Ъянуби Уелсдя италйан фермерляр, Барроса вадисиндя цзцмчц алманлар; шящярлярдя италйанларын, йунанларын, чинлилярин, вйетнамлыларын вя б.-нын ири иъмалары мювъуддур [бах щямчинин Австралийа (дювлят) мягалясинин Ящали бюлмясиня].

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    AVSTRALİYA

     АВСТРÁЛИЙА (Аустралиа; лат. Аустралис –ъянуб) – ян кичик материк вя гитя; ятраф адаларла (Тасманийа, Кенгуру, Мелвилл, Батюрст, Грут-Айленд вя с.) бирликдя Ъянуб  йарымкцрясиндя  йерляшир.

    Цмуми мялумат. Сащ. 7631,5 мин км2 (адаларла бирликдя тягр. 7704,5 мин км2).  Уъгар  нюгтяляри:  шм.-да  Йорк бурну (10°41′ ъ.е.), ъ.-да Саут-Ист-Пойнт бурну 39°11′ ъ.е.), г.-дя Стип-Пойнт бурну (113°05′ ш.у.), ш.-дя Байрон бурну (153°34′ ш.у.). Ъянуб тропики материкин, демяк олар ки, ортасындан кечир. А. ъ.-дан, г.-дян вя шм.-дан Щинд океаны вя онун дянизляри (Тимор, Арафур) иля, ш.дян Сакит океан дянизляри (Тасман, Мяръан) иля ящатялянмишдир. Сащил хятти зяиф парчаланмышдыр. Материкин ичяриляриня доьру ики ири кюрфяз узаныр: ъ.-да Бюйцк Австралийа кюрфязи, шм.-да ися онун ян ири Кейп-Йорк вя Арнемленд йа-рыны бир-бириндян айыран Карпентарийа кюрфязи. Материк дайазлыьы яразисиндяки ян ири ада – Тасманийа материкдян Басс боьазы иля айрылыр. А.-нын шм.-ш. сащили бойу 2300 км мясафядя Цмумдцнйа ирси сийащысына салынмыш надир мяръан тюрямяси – Бюйцк Сядд рифи узаныр.

    Релйеф. А. щипсометрик  ъящятдян материклярин ян алчаьыдыр.  Материкин чох щиссяси дцзянликдир. Орта  щцнд. тягр. 215 м-дир. Яразинин  95%-инин мцтляг йцксяклийи 600 м-ядякдир. Гярби А.-да чохсайлы силсиляляри вя тава даьлары олан йастыдаьлыг релйеф (щцнд. 400–500 м) цстцнлцк тяшкил едир;  ян щцнд. (1251  м)  нюгтяси  Щамерсли  силсилясиндядир. Ъ.-г.-дя Дарлинг (щцнд. 571 м) вя Стерлинг (щцнд. 1096 м) алчаг даь силсиляляри, мяркяздя интенсив парчаланмыш Мак-Доннелл (Зил д., 1511 м) вя Масгрейв (Вудрофф д., 1440 м) силсиляляри, шм.-г.-дя Кимберли (щцнд. 937 м) платосу уъалыр; материкин ъ. кянарыны Флиндерс (щцнд. 1180 м) вя Маунт-Лофти (щцнд. 932 м) силсиляляри тутур. Мяркязи А.-нын даьарасы чюкякляриня эениш аккумулйатив дцзянликляр – карст релйефли Налларбор вя йасты Мяркязи дцзянлик (А.-нын дяниз сявиййясиндян 16 м ашаьыда йерляшян ян алчаг нюгтяси – Ейр-Норт эюлц чюкяклийи бурададыр), Муррей– Дарлинг чайарасы, Карпентарийа кюрфязи сащилиндяки дцзянлик уйьун эялир. Материкин ш. сащили бойу 4 мин км мясафядя узанан Бюйцк Суайырыъы силсиля чай дяряляри вя узунуна даьарасы чухурларла айрылмыш вя Драммонд, Експедишен, Ливерпул вя б. силсилялярля кюндялян кясилмиш, бир-бириндян тяърид олунмуш бир сыра йайла вя  алчаг даь   силсиляляриндян   (Грегори,   Кларк вя с.) ибарятдир. Бюйцк Суайырыъы силсиля 28° ъ.е.-дян ъ.-а доьру  узанан  Хантер, Мави даьлар, Калларин вя йцксяк Австралийа Алп д-рындан  (А.-нын  ян йцксяк зирвяси Костйушко д., 2228 м – бурада, Гарлы даьлар массивиндядир) ибарятдир. Гарлы даьларын зирвяляриндя даь-бузлаг релйефи формаларына раст эялинир.

    Эеоложи гурулуш. А. яразиси тектоник ъящятдян Арафур дянизи иля бирликдя материкин г. вя мяркязи щиссялярини ящатя едян кембрийягядярки Австралийа платформасына, ш.-дя ися Тасманийа Палеозой гырышыглыг гуршаьына айрылыр.

                              

                                                                  Мави даьлар.

     Австралийа платформасы Мезозойда парчаланмыш гядим Гондвана суперконтинентинин бир щиссясидир. Архей–Орта Протерозой юзцлцнцн метаморфик сцхурларынын чыхышлары Йилгарн, Пилбара, Аранта, Масгрейв, Гоулер вя с. галханлар (блоклар), еляъя дя шм.-г.-дя вя шм.-да чыхынтылар (Пайн-Крик) ямяля  эятирир. Платформанын бцнюврясиндя Протерозой мцтящяррик гуршаглары вя консолидасийа олунмуш Архей блоклары айрылыр. Пилбара вя Йилгарн блоклары гранит-гнейс комплекси сцхурларындан вя йашылдаш гуршагларындан тяшкил олунмуш Архей гранитйашылдаш сащяляриндян ибарятдир. Йилгарн блоку кварситляриндя Йер кцрясиндя ян гядим зирконлар (4150 млн. ил) ашкар едилмишдир. Пилбара блокунун Орта Архей  (3,5–3  млрд.  ил),  Йилгарн   блокунун ися Сон Архей йашлы йашылдаш гуршаглары базалтлардан, коматитлярдян, турш вулканитлярдян вя  гырынты сцхурлардан тяшкил олунмушдур. Архей тюрямяляринин чыхышлары Гоулер платосунда вя Пайн-Крик чыхынтысында да мялумдур. Вулканоэенчюкмя сцхурлардан вя гранитоидлярдян тяшкил олунмуш Еркян Протерозой гырышыглыг системляринин (Щолс-Крик, КингЛиополд, Пайн-Крик, Теннант-Крик, Каприкорн) инкишафы Орта Протерозойда баша чатмышдыр. Уилйам вя Маунт-Айза гырышыглыг системляриндя актив тектоник инкишаф Орта Протерозойда давам етмишдир. Мяркязи А.-да Аранта, Масгрейв блоклары, Албани-Фрейзер, Патерсон зонасы Еркян вя Орта Протерозойда дяфялярля тектоник деформасийайа, метаморфизмя вя гранитляшмяйя мяруз галмыш вя мобил полиметаморф гуршаглар ямяля эялмишдир. Щямин гуршагларда Орта Протерозойун сонларында баш вермиш сонунъу магматизм активлийи Австралийа платформасы бцнюврясинин бцтцнлцкля консолидасийасына эятириб  чыхармышдыр. Платформа юртцйцнцн формалашмасы Набберу, Мак-Артур, Бирриндуду, Кимберли, Банэемолл, Викторийа-Ривер, Саут-Николсон, Амадиус, Оффисер, Нгалийа, Ъоръина чюкякликляриндя Сон Архейдя башламыш вя Протерозойда давам етмишдир. Фанерозойда Жозеф-Бонапарт, Каннинг, Йукла синеклизляри, Перт, Карнарвон  грабенляри,  Фитсрой  авлакоэени вя с. ямяля эялмишдир. Палеозой, Мезозой вя Кайнозой бцтцн системлярин дайазлыг-дяниз, лагун вя континентал чюкцнтцляри иля тямсил олунмушдур. Кембридя Кимберли чюкяклийини платобазалтлар юртмцшдцр. Карбон дюврцнцн  сону  – Перм дюврцнцн яввялляриндя А.-да юртцк бузлашмасы интишар тапмышдыр. Сон Табаширдя А.-нын Антарктида вя Щиндистан блокларындан тяърид олунмасы баша чатмышдыр. А.-нын ш.-индя чох узун (3500 км) Тасманийа гырышыглыг гуршаьы йерляшир. Бурада  г.-дян ш.-я доьру мцвафиг олараг Кембри  –  Еркян  Ордовик,  Ордовик, Орта Девон вя Палеозойун ахырларында инкишафы баша чатмыш АделаидаКанманту, Томсон, Лаклан вя Йени Инэилтяря гырышыглыг системляри айрылыр. Триас дюврцндян башлайараг А.-нын бцтцн яразиси платформа режиминдя инкишаф етмишдир. Йура-Табашир йашлы чюкцнтц юртцйц ири (ениня кясилиши 2000 км) Бюйцк Артезиан Щювзяси синеклизини формалашдырмышдыр. Щямин синеклиз Тасманийа гуршаьынын гырышыглыг  тюрямялярини, Карпентарийа вя Муррей чюкякликлярини юртмцшдцр.

                                            Австралийа Алп даьлары. Бюйцк Суайырыъы силсиля.

     

    Файдалы газынтылар. А. илменит-рутил сяпинтиляриндя уранын, алмазын, никелин вя  титанын  ещтийатларына  эюря гитяляр арасында габагъыл йерляри тутур; щямчинин гурьушун, синк, тантал, гызыл, дямир, манган филизляри, бокситляр, фосфоритляр, гонур кюмцр вя даш кюмцр, нефт вя тябии газла да чох зянэиндир. Ещтийатына эюря надир уран йатаглары Гоулер (ОлимпикДам)  платосунда  вя  Пайн-Крик  (Ъабилука, Рейнъер) чыхынтысында мялумдур. Дцнйанын ян бюйцк кюклц алмаз йатагларындан бири – Аргайл лампроит борусу Шярги Кимберлидядир. Сулфидли никелкобалт филизляри (Камбалда) вя гызыл филизляри (Калгурли) йатаглары Гярби А.нын Архей йашлы йашылдаш гуршаглары иля ялагядардыр. Гызыл филизляшмяси щямчинин Протерозой вя Фанерозой структурлаларында (Квинсленд, Йени Ъянуби Уелс, Шимал яразиси вя с.) гейд едилир. Никел филизи йатаглары Масгрейв блокунда мялумдур. Гурьушунун, синкин, эцмцшцн, мисин колчедан йатаглары Маунт-Айза гырышыглыг системиндя, Мак-Артур чюкяклийиндя вя с. топланмышдыр. Гурьушун филизляри йатаглары Тасманийа а.-нда мялумдур. Дямирли кварсит йатаглары Цст Археозой–Алт Протерозой чюкмя сцхур гатлары иля ялагядардыр. Онларын Щамерсли чюкяклийиндяки йатаглары ещтийатына эюря дцнйанын ян бюйцк йатагларындандыр. Тантал филизи йатаглары Гярби А.-да ашкар едилмишдир (Гринбушес вя Уогдина). Архей гранитляри вя Алт Протерозой вулканитляри цзяриндя ямяля эялмиш ашынма габыьында боксит йатаглары (Гов, Уейпа) мювъуддур. Фосфорит йатаглары Ъоръина (Квинсленд вя Шимал яразиси штатлары) щювзясинин Кембри чюкцнтцляриндя мялумдур. Даш кюмцрцн бюйцк ещтийаты Шярги А.-нын Перм чюкцнтцляриндя (Сидней вя Боуен кюмцр щювзяляри) топланмышдыр. Нефт вя газ йатаглары Эипсленддя (Басс боьазы), Перт чюкяйиндя, Карнарвонда (Барроу), г. вя шм.-г. сащил шелфляриндя мялумдур. Онлар щямчинин А.-нын дахили р-нларында (Амадиус вя Бюйцк Артезиан Щювзяси чюкякликляри) ашкар едилмишдир. Квинсленд вя Тасманийа штатларында йанар шист йатаглары мювъуддур. Шярги А.-да чохлу сайда волфрам, молибден, галай, сцрмя, бисмут, ванадиум филизляри йатаглары вардыр. Волфрам йатаглары щямчинин Басс боьазындакы  Кинг а.-нда мялумдур. Ш. вя ъ.-г. сащилляринин плйаж гумларында хейли мигдарда рутил, зиркон, илменит, монасит вар. А. гиймятли мямулат дашларынын бюйцк ещтийатларына маликдир. Бунларын арасында няъиб опал вя сапфир (Ъянуби Австралийа, Йени Ъянуби Уелс, Квинсленд штатларындакы йатагларда) ясас рол ойнайыр.

    Иглим. А. Йерин ян гураг материкидир. Иглим шяраити эцняш радиасийасы ъяминин йцксяк (5880–7500 МЪ/м2) олмасы иля сяъиййялянир. Яразинин 50%-индян чоху тропик, шм. гуртараъаьы субекваториал, ъ. гуртараъаьы ися субтропик иглим гуршаьында йерляшир. Шм.-да йаьынты, ясасян, йайда (декабр–феврал), ъ.-да ися гышда (ийун–август) дцшцр. Субекваториал иглим гуршаьында муссон йай (йаьынтынын 70%-я гядяри дцшцр) вя гуру гыш мювсцмляри айдын нязяря чарпыр. Щаванын даим  йцксяк  темп-рунун  (20–28°Ъ-йядяк) йаьышларын башланмасындан габаг 40°Ъ-йядяк галхмасы сяъиййявидир. Шм. сащилляриндя бязян гасырьалар баш верир. Тропик иглим гуршаьында ики сектор айырырлар: континентал гуру сящра вя йарымсящра (г.-дя Щинд океаны сащилиндян ш.дя Бюйцк Суайырыъы силсиляйядяк) вя йайы гызмар, рцтубятли, гышы илыг, аз рцтубятли океанйаны (ш. сащилиндя вя кцляктутан даь   йамаъларында).   Даьлар   чох   йцксяк олмасалар да, рцтубятли щава кцтляляринин материкин ичяриляриня дахил олмасына мане олур вя йаьынты, ясасян, сащилляря вя силсилялярин ш. йамаъларына дцшцр. Илбойу континентал тропик щаванын щаким олдуьу, иллик йаьынты ъяминин ися 250 мм-и ашмадыьы А.-нын мяркязи щиссясиндя тропик сящра иглими (А.-да ян гызмар Бюйцк Гумлу сящра иля бирликдя) мювъуддур. Щаванын орта темп-ру йайда 28–30°Ъ (тез-тез 40°Ъ-йядяк йцксялир; мцтляг макс. 53,1°Ъ), гышда ися 12–20°Ъ-дир (кяскин сойуглашмалар олур). Иллик вя хцсусиля дя суткалыг темп-р амплитуду 35–40°Ъ-йя чатыр. Йаьынты, адятян, йайда шм., гышда ися ъ. кцлякляринин эятирдийи гыса лейсан шяклиндя дцшцр. Щаванын нисби рцтубятлийи 30–40%-дир. Материкин ъ.г. вя ъ.-ш. щиссяляриндя, Муррей чайы щювзясиндя йайы гураг вя гызмар, гышы ися рцтубятли вя сярин Аралыг дянизи иглим типи мювъуддур. Бюйцк Суайырыъы силсилянин ш. йамаъларында вя Тасманийа а.-нын шм.ында мцнтязям рцтубятли (илдя 1500 ммядяк йаьынты) муссон иглими щакимдир. Гыш айларынын орта темп-ру 5–10°Ъ-дир. Австралийа Алп д-рында йаьынтынын мигдары щава темп-рунун мювсцми дяйишкянлийи иля уйьунлашыр (даьларда –20°Ъйядяк шахталар олур). Налларбор дцзянлийиня олдугъа аз (250 мм-ядяк) йаьынты дцшцр вя бура темп-рун хейли дяряъядя мювсцми фярги  иля  сяъиййялянир  (йайда 22–24°Ъ, гышда 10–12°Ъ). Тасманийа а.-нын ъ. щиссяси мцлайим иглим гуршаьына кечир. Г. истигамятли щава кцтлясинин даими тясири г. сащилиндя вя даь йамаъларында йаьынтынын боллуьуна сябяб олур. Темп-рун мювсцми фярги аздыр (15°Ъ йайда вя 10°Ъ гышда); даьларда шахталар – 7°Ъ-йя чатыр.

                                        Калгурли гызыл филизляри йатаьы.

     

    Дахили сулар. А. цчцн зяиф сятщ ахымы сяъиййявидир. Чайларда ахым щяъминин ъями 350 км3 (Йер кцряси чайларынын цмуми ахымынын 1%-индян аз), ахым тябягясинин галынлыьы ися илдя тягр. 50 мм (6 дяфя Авропадан, 8 дяфя Ъянуби Америкадан аз) тяшкил едир.  Чай шябякяси ян чох Тасманийа а.-нда инкишаф етмишдир. Бурада чайлар илбойу болсулудур, даьлардан башланыр, ъошгундур, астаналыдыр вя бюйцк щидроенержи ещтийатына маликдир; йаьыш сулары иля гидаланыр. А. яразисининин тягр. 10%-нин ахымы Сакит океана, 30%-нинки Щинд океанынадыр, 60%-и дахили ахым сащясиня аиддир. Ясас суайырыъысы Бюйцк Суайырыъы силсилядир; онун г. йамаъларындан материкин ясас чай шябякясини тяшкил едян болсулу Муррей вя онун голу Дарлинг чайы ахыр. Муррей (уз. 2570 км) юз голу Дарлингдян (А.нын ян узун чайы – 2740 км) гысадыр, лакин А.-нын ян болсулу чайыдыр (голу Маррамбиъи чайы иля бирликдя). Бу чайларын щювзясинин сащ. 1057 мин км2-дир. Тасман вя Мяръан дянизляриня доьру гыса, сцрятли, астаналы вя ян болсулу йай максимумлу чайлар (Фитсрой, Бердекин, Щантер вя с.) ахыр. Бир сыра чайлар ашаьы ахынларында эямичилийя йарарлыдыр: Кларенс – мянсябиндян  100  км-ядяк,  Щоксбери  –300 км-ядяк. А.-нын шм. щиссясиндян Арафур вя Тимор дянизляриня тюкцлян ян бюйцк чайлары Флиндерс, Викторийа вя Орд йайда ашаьы ахынларында эямичилийя йарарлыдыр. Материкин ъ.-г. щиссясинин чайлары гураг йай мювсцмцндя дайаз зянъирвары сутутарлара чеврилир. Сящра вя йарымсящра яразилярдя гуру чай йатаглары шябякяси галмышдыр; бунлар чох гыса мцддятли йаьыш сулары иля долур. Дюври су ахарларындан мящрум Налларбор дцзянлийи Бюйцк Австралийа кюрфязиня доьру ахымы олан йералты су шябякясиня маликдир. Орд чайы цзяриндя А.-да сащясиня эюря ян ири Орд-Аргайл (тягр. 800 км2), Гордон чайы (Тасманийа а.) цзяриндя ися щяъминя эюря ян бюйцк (11,8 км3) су анбарлары тикилмишдир. А.-да чохлу эюл вя гядим эюл чухурлары вардыр. Эюллярин яксяриййяти ахарсыз вя шорлашмышдыр, чоху йалныз йаьышлар заманы долур. Ян бюйцк Ейр-Норт эюлцнцн сащяси ян рцтубятли иллярдя 15 мин км2-я чатыр; гураг дюврдя шоранлыгларла тяърид олунмуш дайаз сутутарлара бюлцнцр. Торренс,  Эерднер, Фром эюлляри дя ири шор эюлляря аид едилир.

     

                       Аргайл эюлц. Гярби Австралийа штаты.

    А.-нын г. щиссясиндя чохсайлы ахарсыз эюлляр шор эюлляр дцзянлийи ямяля эятирир. А.да йералты, о ъцмлядян артезиан су ещтийатлары хцсусиля чохдур. Бунларын щювзяляри материк сащясинин цчдя бирини (тягр. 2,5 млн. км2) ящатя едир. 30–дан чох артезиан щювзясиндя 6500-ядяк артезиан гуйусу вардыр. Ян ири артезиан щювзяляри: Бюйцк Артезиан Щювзяси, Муррей, Мортон-Кларенс, Йукла, Оффисер, Ъоръина, Каннинг, Карнарвон, Перт, Эипсленд. Йцксяк минераллашма иля ялагядар йералты суларын щамысы истифадя цчцн йарарлы дейил.

    Торпаглар. А.-нын бюйцк бир щиссясиндя, дахили арид вя семиарид р-нларда сящра вя йарымсящраларын тропик вя субтропик примитив торпаглары йайылмышдыр. Гярби А.-да чынгыллы торпаглар вя йарымбяркимиш дямирли конкресийалы гумлар (гядим торпагямяляэялмянин мящсуллары), Мяркязи овалыьын дцзянликляриндя гумлу-эилли вя эилли торпаглар, шор эюллярин ятрафында ися шоранлыглар цстцнлцк тяшкил едир. Торпаг гатларынын рцтубятлянмяси вя латеритляшмя дяряъяси артдыгъа сящраларын примитив торпаглары йарымсящра (гырмызымтыл-гонур) вя саванна (гырмызы-гонур) торпаглары иля явяз олунур. Субекваториал гуршагда подзоллашан гырмызы торпаглар вя подзоллашан латеритли торпаглар, субтропик гуршагда ися боз-гящвяйи (чох вахт шоракятвары) вя гящвяйи торпаглар формалашмышдыр. Даьларда мешя алтында гырмызы-сары ферраллитли торпаглар, Тасманийа а-нда ися гонур вя сары-гонур мешя торпаглары йайылмышдыр. Чох йердя, хцсусиля субтропик гуршагда гядим торпаьын басдырылмыш профили олан икиъинсли торпаглара раст эялинир. А. гядим ашынма габыьы олан материкдир: шм.да вя г.-дя латеритли, ъ.-ш.-дя силисиум оксидли торпаглар цстцндцр. Эениш вя гядим эюл чухурларында вя  ахым йатагларында тцнд рянэли бяркимиш торпаглар формалашмышдыр. Бу тип торпагларда биофил елементляр чох аздыр вя бюйцк дозаларда эцбря верилмясини тяляб едир. Деструктив просесляр арасында тякрар шорлашма, су ерозийасы вя дефлйасийа ян чох йайылмышдыр.

    Битки юртцйц. А.-нын битки юртцйц вя щейванлар алями гядимлийи вя йцксяк дяряъядя ендемизми иля фярглянир. А.-нын вя Тасманийа а.-нын аид едилдийи Австралийа флористик алями ендемиклярин мигдарына эюря йеэанядир: 12 мин али битки нювцнцн 80%-и (мяс., Австралийа флорасынын ян типик нцмайяндяляри олан акасийа ъинсинин тягр. 500 вя евкалипт ъинсинин тягр. 500 нювц ендемикдир. Бунунла йанашы Ъянуби Америкада (ъянуб фыстыьы), Ъянуби Африкада (протейляр) вя Ъянуб-Шярги Асийада (фикус, панданус вя с.) йайылмыш ъинс вя фясилялярин нцмайяндяляриня дя раст эялинир. А.-да тропик мешялярин, рцтубятли вя гуру склерофил мешялярин тропик вя субтропик сейряк мешялярин, саванналарын, йарымсящраларын вя сящраларын мцхтялиф типли коллуглу ъянэялликлярин формасийалары вар (Ъоьрафи гуршаглар вя зоналар хяритясиня бах). Бунларын яразидя пайланмасында рцтцбятлянмя дяряъясинин ящямиййяти бюйцкдцр. Арнемленд йа-нда, сащилйаны овалыг дцзянликлярдя мангрлы ъянэялликляря раст эялинир. Материкин шм. вя ш. кянарлары гядим щямишяйашыл рцтубятли тропик мешялярля юртцлцдцр; тяркибиндя нящянэ евкалиптляр, фикуслар, палмалар, пандануслар цстцнлцк тяшкил едир. Чай дяряляри бойунъа рцтубятли тропик мешя сейряк аьаълардан (евкалиптляр, бутулка аьаъы, акасийа) ибарят сейряк групларла йерляшян рцтубятли саванналар зонасына эирир. Ъ.-а доьру, А.нын ш. гуртараъаьында, Бюйцк Суайырыъы силсилянин рцтубятли ш. вя ъ.-ш. йамаъларына галхдыгъа (евкалиптлярдян, аьаъабянзяр гыжылардан вя с.-дян ибарят) сых тропик вя субтропик мешяляр битир. Континенталлыьын артмасы иля мешяляр тропик сейряк мешяляр, коллуг ъянэялликляри вя саванналарла явяз олунур. А.-нын дахили яразиляриндя алчагбойлу коллугларын ъянэялликляри, сых тиканлы, демяк олар ки, кечилмяз (алчагбойлу акасийалар вя евкалиптин кол формалары цстцнлцк тяшкил едир), щямчинин типик щцндцр чимли тахыл отлары битян (спинифекс) эениш гумлу сящралар (Бюйцк Гумлу сящра, Бюйцк Викторийа сящрасы, Симпсон вя с.) йайылмышдыр. Колъуглу шоран биткиляринин битдийи дашлы, йахуд эиллишоран сящралар (Эибсон сящрасы) раст эялир. Яразинин тягр. 70%-ини сящралар вя йарымсящралар тутур. А.-нын ъ.-г.-индя, Дарлинг силсилясинин г. йамаъларында йаррах адланан щашийяли евкалиптдян (щцнд. 150 м-ядяк) ибарят монодоминант мешяляр битир. Тасманийа а.-нын кцляктутан г. кянарында гарышыг рцтубятли мешяляр (евкалиптляр, ъянуб фыстыглары, аьаъабянзяр гыжылар), ш. йамаъларында ися бозгырлашмыш чямянляр йайылмышдыр. Материкин тягр. 5%-ини Америка сцалы шамындан ибарят сцни якинляр, о ъцмлядян 0,5%-ини рцтубятли тропик мешяляр тутурду (2000). А.-нын мцасир ландшафтында дцнйанын башга реэионларындан эятирилян вя бюйцк яразилярдя тябии биткиляри явяз едян биткиляр (гида, йем вя техники) бюйцк ящямиййят кясб едир. Эятирилян битки нювляри (бизоноту, криптостеэийа,  нящянэ  кцсдцм, малдили вя с.) зярярли алаглара чеврилмишдир. Антропоэен ландшафтлар тябии ландшафтлардан хейли фярглянир. Яразинин тягр. 65 %-индя тясяррцфат фяалиййяти щяйата кечирилир. Бцтцн мешялярин тягр. 40%-и, о ъцмлядян рцтубятли тропик мешялярин 75%-и сырадан чыхмыш (ш.-дя айрыайры массивляр галмышдыр), А.-нын ъ.-унда вя ш.-индя сащилбойу су-батаглыг йерляринин  60%-индян  чоху мящв  олмушдур.

                                  Муррей вя Дарлинг чайларынын говушдуьу йер.

    Бу дяйишикликляря ян чох субтропик гуршаьын тябии ландшафтлары мяруз галмышдыр. Демяк олар ки, бцтцн сащилбойу дцзянликляр вя даьарасы чухурлар мядяни отлаглара, баьлара вя плантасийалара чеврилмишдир. Бюйцк Суайырыъы силсилядян г.-я отлаг-шумлуг торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Бурада суварылан торпагларын бюйцк массивляри ъямлянмиш вя ян чох тахыл (буьда-гойунчулуг гуршаьы), мейвя, тярявяз вя с. истещсал олунур. Тарлалар, баьлар, плантасийалар вя цзцмлцклярля йанашы мядяни, щямчинин суварылан отлаглар да вардыр. Налларбор дцзянлийиндя коллуглу вя йарымсящра формасийаларындан ибарят ландшафтлар, демяк олар ки, дяйишилмяз галмышдыр. Гярби А.-нын субтропик гуршаьында отлаглар вя шум йерляри, уъгар ъ.-г.-дя мешя тясяррцфаты, ъянуб-гярбин сащил щиссяляриндя ися ясасян, шумлуглар вя баь-плантасийа ландшафты эениш йайылмышдыр. Галан яразиляр (горунан торпаглардан башга) отлаг йерляридир. Ясас к. т. р-нларында торпаглар тякрар шорлашмайа вя сцрятли ерозийайа мяруз галмышдыр. Тасманийа а.-нда, ясасян, онун ш. щиссясиндя отлаглар, шум вя баь-плантасийа йерляри кими антропоэен ландшафтлар цстцнлцк тяшкил едир.

    Щейванлар алями. А.-нын вя она йахын адаларын щейванлар алями чох юзцнямяхсус олдуьундан айрыъа Австралийа зооъоьрафи вилайяти кими айрылыр.А.фаунасы цчцн нюв тяркибинин касадлыьы, ендемизм вя реликтлярин олмасы сяъиййявидир. Бурада 235 нюв мямяли, 720 нюв  гуш, 420 нюв сцрцнян, 120 нюв суда-гуруда йашайан (онурьалыларын 90%-и ендемикдир) вар. Вилайят мямялилярин юзцнямяхсуслуьу иля фярглянир: онларын ян примитив нцмайяндяляри олан бирдяликлиляр (йумуртагойан юрдякбурун, йехидна вя пройехидна) йалныз бурада йашайыр. Кисялиляр (10-дан чох ендемик фясиля) хцсусиля мцхтялифдир: йыртыъылар (кисяли сичанлар, кисяли сичовуллар, кисяли дяляляр); кисяли гарышгайейянляр (А.-нын ъ.-г.-индя 1 нювц); кисяли кюстябякляр (Мяркязи А.-нын гумлу сящраларында); дырманан кисялиляр – поссумлар (рцтубятли тропик вя субтропик мешялярдя, ясасян, аьаъларда йашайыр); коалакимилярин евкалипт мешяляриндя 1 нювц – кисяли айы йашайыр; вомбаткимиляр (кисяли мармотлар); кенгурукимиляр (кенгуру сичовулу, валлаби, ясл кенгурулар) мцхтялиф тябии ландшафтларда (сящраларда, мешялярдя вя с.) раст эялир. Тасманийа а.-нда кисялилярин материкдя олмайан ики нцмайяндяси (кисяли ъанавар вя Тасманийа кисяли яждащасы) йашайыр. А.-да али мямялилярин йалныз ялиганадлылар (йарасалар) вя эямириъилярдян (щамысы сичанкимиляр фясилясиндян олан гундузу  сичовуллар,  кенгуру   сичанлар вя с.) ибарят ики дястяси вар. Гушлар чох мцхтялифдир: ему, казуар, лирагуйруг, ъяннят гушлары, тутугушу вя эюйярчинлярин (о ъцмлядян таълы эюйярчин) мцхтялиф нювляри, балсоранлар, зибиллик тойуглары вя с. Чайларда вя эюллярдя гара гу,  газлар вя с. су гушлары йувалайыр. Сцрцнянляр арасында плашлы  кяртянкяля, Австралийа кяртянкяляси, аспидляр (илан ъинси) раст эялир. Рцтубятли тропик мешялярдя гарышгаларын чохлу ендемик нювляри, термитляр, кяпянякляр вя бюъякляр вар.

                                   Гыжы коллары вадиси.

    Дахили сулары балыгларла, о ъцмлядян ендемик нювлярля (икитяняффцслц гярнидиш балыг) зянэиндир. Ъонсон тимсащы вя иланбойун тысбаьалар, йыртыъылардан динго ити вя тцлкц йайылмышдыр. Авропадан ев щейваны,  йахуд ов обйекти кими эятирилмиш дявялярин (эениш сащялярдя от юртцйцнц мящв едян ададовшанларынын) сайы хейли чохдур. Тасманийа а.-нын ъ. щиссясиндя Антарктика фаунасынын типик нцмайяндяси олан кичик пингвин раст эялир. Антропоэен тясирлярдян 144 кисяли щейван нювцнцн 10унун вя 53 йерли эямириъи нювцнцн 8-инин нясли кясилмишдир. Мешя массивляринин гырылмасы нятиъясиндя бир чох щейван нювляринин нясли кясилмяк цзрядир, 17%-ядяк мямяли нювц БТМИ-нин “Гырмызы китабы”на дахил едилмишдир. Башга материклярдян эятирилян фауна нцмайяндяляри А.нын тябиятиня бюйцк зяряр вурмушдур.

    Австралийанын щейванлар алями: 1 – кенгуру; 2 – дараглы тимсащ; 3 – ему; 4 – динго; 5 – варан; 6 – аьаълыг кенгурусу;

    7 – Австралийа кяртянкяляси; 8 – юрдякбурун; 9 – гутан; 10 – бюйцк ъяннят гушу; 11 – Тасманийа кисяли яждащасы;

    12 – плашлы кяртянкяля;  13 – лирагуйруг; 14 – кисяли айы.

     Хцсуси мцщафизя олунан яразиляр. А.да  онун  яразисинин  тягр.  8%-ни  ящатя едян 4,5 миндян чох мцхтялиф категорийалы хцсуси мцщафизя олунан тябии яразиляр, о ъцмлядян тягр. 500 милли парк вя тябият абидяси (А.-нын рямзи олан ЕрсРок шащид массиви бунларын арасындадыр) вардыр. Милли паркларын 12-си биосфер горугларынын глобал шябякясиня, 15-и Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмишдир. 1879 илдя Йени Ъянуби Уелс штатында, Сидней ш.-ндян 32 км ъ.-да материкдя биринъи, дцнйада ися икинъи олан Ройал Милли Паркы йарадылмышдыр. Дцнйада ян ири дяниз паркы олан Бюйцк Сядд рифи (сащ. 500 мин км2) вя Какаду Милли Паркы хцсуси мцщафизя олунан яразилярин ян мцщцмляридир.

     

                                                 Какаду Милли Паркы.

    Ъоьрафи тядгигатлар тарихи. Щяля антик дюврлярдя Ъянуб йарымкцрясиндя гцтб енликляриня гядяр узанан бюйцк бир материкин мювъуд олдуьуну ещтимал едирдиляр. Птолемей (2 яср), сон орта ясрлярдя ися диэяр алимляр хяритялярдя Оьлаг тропикиндян ъянубда гитя гейд едир вя ону Терра Аустралис Инъоэнита (Намялум Ъянуб Торпаьы) адландырырдылар. 1606 илдя Карпентарийа кюрфязиндя гитя сащилиня йан алан илк авропалы щолландийалы В.Йансзон олмушдур. Щямин ил  испанийалы Л.Торрес сонралар онун ады иля адландырылан боьазы кяшф етмишдир. 1620-ъи иллярдя щолландийалы дяниз сяййащлары Й.Карстенс,   В.ван   Колстерт,    Ф.Тейсен вя П.Нейтс Арнемленд вя Кейп-Йорк й-а-ларыны вя А.-нын ъ. сащилинин г. щиссясини кяшф етмишляр. 1640 илядяк щолландийалы дянизчиляр А.-нын г., шм. вя ъ. сащилляриндя олмушлар. 1642 илдя щолландийалы А.Тасман материкдян ъянуба цзяряк Ван-Димен Торпаьы адландырдыьы а.-ны кяшф етмишдир. Сонрадан бу ада онун шяряфиня Тасманийа адландырылмышдыр. 1644 илдя Тасман А.-нын шм. сащилляри бойу цзяряк сцбута йетирди ки, кяшф едилян йер ещтимал олундуьундан чох кичикдир вя сойуг гцтб енликляриня дахил дейил. А.нын г. щиссяси Йени Щолландийа адландырылды. 1770 илдя инэилис дяниз сяййащы Ъ.Кук  А.-нын  ш.  сащилйаны  яразилярини кяшф вя Йени Ъянуби Уелс ады иля Британийанын мцстямлякяси елан етди. 1778 илдя А.-да илк инэилис каторга колонийасы (индики Сидней йериндя) йарадылды. 1798 илдя инэилис Ъ.Басс Тасманийа а. ятрафында цзяряк сонралар онун ады иля адландырылан боьазы хяритяйя кючцрдц. 1797– 1803 иллярдя онун щямйерлиси крал донанмасынын капитаны М.Флиндерс А.-нын ятрафында сяйащят етмиш вя юз хяритяляриндя илк дяфя гитяни А. адландырмышдыр (1814). 19 ясдя отлаг цчцн йарарлы олан торпагларын ахтарышы мягсядиля материкин дахили щиссяляринин тядгигиня башланылды. 1813 илдя Мави даьлары ашан илк експедисийанын рящбяри Г.Блексленд олмушдур. Инэилис Ч.Стюрт Дарлинг чайыны кяшф етмиш (1829–30) вя Муррей чайынын мянсябиня чатмышдыр. 1830–45 иллярдя инэилис експедисийалары нятиъясиндя Т.Митчелл Бюйцк Суайрыъы силсилядян гярбдя эениш мящсулдар дцзянликляр ашкар етмиш; Е.Ейр Торренс вя Норт-Ейр эюллярини, Флиндерс вя Голер силсилялярини хяритядя чякмиш, 1841 илдя ъ. сащилляри бойу Олбанийя гядяр эетмишдир. 1840 илдя Полша сяййащы П.Стшелетски ян йцксяк зирвяни – Костйушко д.-ны кяшф етмишдир. 1844–45 иллярдя алман сяййащы Л.Лейххардт Бюйцк Суайрыъы силсилядян Карпентарийа кюрфязинядяк кечмиш, Арнемленд й-а-нын г. сащилляриня (мцасир Дарвин ш.-нин йерляшдийи ярази) чатмышдыр. Р.Бюрк вя У.Уиллисин (1860), щямчинин Ъ.Стцартын (1862) рящбярлик етдийи инэилис експедисийалары материки шималдан ъянуба, 1870-ъи иллярдя ися онларын щямйерлиляри Ъ.Форрест, Е.Ъайлс, П.Уорбертонун    експедисийалары    шяргдян гярбя кечмишляр. 19 ясрин сонунда ясас ъоьрафи обйектлярин щамысы хяритяйя кючцрцлмцшдцр.

                                                  Ройал Милли Паркы.

    Халглар. А.-нын йерли ящалиси абориэен австралийалылардыр; онларын яъдадлары илк дяфя тягр. е.я. 60 мин ил яввял (Лейк-Мунгода инсан  галыглары, 62 мин ил бундан   яввял)   материкдя   мяскунлашмышлар. 16 ясрин сонундан авропалылар тяряфиндян мянимсянилмяйя башланан А.-да 17 ясрдя, ясасян, щолландлар, 17 ясрин сонундан ися инэилисляр мяскунлашмышлар. Британийа а.-рындан эялян мцщаъирлярин колонизасийасы нятиъясиндя мцасир А.-нын ясас ящалиси олан англ-австралийалылар тяшяккцл тапмышлар. 19 ясрдя, хцсусиля 1850–60-ъы илляриндя “гызыл щяйяъаны”ндан сонра А.-йа щямчинин Алманийа, Нидерланд, Йунаныстан, Италийа, Чин, АБШ вя Канададан иммигрантлар эялмишляр. А.-йа иммиграсийа 20 ясрдя дя давам етмишдир, о ъцмлядян Малайзийа, Филиппин, Щиндистан вя Пакистандан. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра А.йа минлярля гачгын вя кючкцн эялмиш, 1956 ил Маъарыстан щадисяляриндян сонра тягр. 14 мин маъар, 1968 ил Чехословакийа щадисяляриндян сонра тягр. 6 мин чех вя словак, щямчинин 1970-ъи иллярдя Ливандан тягр. 15 мин, Щинд-Чиндян ися тягр. 70 мин гачгын кючмцшдцр. Щазырда А.-да тягр. 100 етник груп мювъуддур. Бунлар мцхтялиф мялуматлара эюря, инэилис дили вя йерли абориэенлярин дилляри истисна олмагла, 75–100 дилдя данышырлар. Ящалинин тягр. 25% Британийа мяншяли дейил; мяс., А.-да мяскунлашан малталыларын сайы Малтанын малталы ящалисиндян чохдур. Етноярази вя пешя груплары мейдана эялмишдир: Йени Ъянуби Уелсдя италйан фермерляр, Барроса вадисиндя цзцмчц алманлар; шящярлярдя италйанларын, йунанларын, чинлилярин, вйетнамлыларын вя б.-нын ири иъмалары мювъуддур [бах щямчинин Австралийа (дювлят) мягалясинин Ящали бюлмясиня].

    AVSTRALİYA

     АВСТРÁЛИЙА (Аустралиа; лат. Аустралис –ъянуб) – ян кичик материк вя гитя; ятраф адаларла (Тасманийа, Кенгуру, Мелвилл, Батюрст, Грут-Айленд вя с.) бирликдя Ъянуб  йарымкцрясиндя  йерляшир.

    Цмуми мялумат. Сащ. 7631,5 мин км2 (адаларла бирликдя тягр. 7704,5 мин км2).  Уъгар  нюгтяляри:  шм.-да  Йорк бурну (10°41′ ъ.е.), ъ.-да Саут-Ист-Пойнт бурну 39°11′ ъ.е.), г.-дя Стип-Пойнт бурну (113°05′ ш.у.), ш.-дя Байрон бурну (153°34′ ш.у.). Ъянуб тропики материкин, демяк олар ки, ортасындан кечир. А. ъ.-дан, г.-дян вя шм.-дан Щинд океаны вя онун дянизляри (Тимор, Арафур) иля, ш.дян Сакит океан дянизляри (Тасман, Мяръан) иля ящатялянмишдир. Сащил хятти зяиф парчаланмышдыр. Материкин ичяриляриня доьру ики ири кюрфяз узаныр: ъ.-да Бюйцк Австралийа кюрфязи, шм.-да ися онун ян ири Кейп-Йорк вя Арнемленд йа-рыны бир-бириндян айыран Карпентарийа кюрфязи. Материк дайазлыьы яразисиндяки ян ири ада – Тасманийа материкдян Басс боьазы иля айрылыр. А.-нын шм.-ш. сащили бойу 2300 км мясафядя Цмумдцнйа ирси сийащысына салынмыш надир мяръан тюрямяси – Бюйцк Сядд рифи узаныр.

    Релйеф. А. щипсометрик  ъящятдян материклярин ян алчаьыдыр.  Материкин чох щиссяси дцзянликдир. Орта  щцнд. тягр. 215 м-дир. Яразинин  95%-инин мцтляг йцксяклийи 600 м-ядякдир. Гярби А.-да чохсайлы силсиляляри вя тава даьлары олан йастыдаьлыг релйеф (щцнд. 400–500 м) цстцнлцк тяшкил едир;  ян щцнд. (1251  м)  нюгтяси  Щамерсли  силсилясиндядир. Ъ.-г.-дя Дарлинг (щцнд. 571 м) вя Стерлинг (щцнд. 1096 м) алчаг даь силсиляляри, мяркяздя интенсив парчаланмыш Мак-Доннелл (Зил д., 1511 м) вя Масгрейв (Вудрофф д., 1440 м) силсиляляри, шм.-г.-дя Кимберли (щцнд. 937 м) платосу уъалыр; материкин ъ. кянарыны Флиндерс (щцнд. 1180 м) вя Маунт-Лофти (щцнд. 932 м) силсиляляри тутур. Мяркязи А.-нын даьарасы чюкякляриня эениш аккумулйатив дцзянликляр – карст релйефли Налларбор вя йасты Мяркязи дцзянлик (А.-нын дяниз сявиййясиндян 16 м ашаьыда йерляшян ян алчаг нюгтяси – Ейр-Норт эюлц чюкяклийи бурададыр), Муррей– Дарлинг чайарасы, Карпентарийа кюрфязи сащилиндяки дцзянлик уйьун эялир. Материкин ш. сащили бойу 4 мин км мясафядя узанан Бюйцк Суайырыъы силсиля чай дяряляри вя узунуна даьарасы чухурларла айрылмыш вя Драммонд, Експедишен, Ливерпул вя б. силсилялярля кюндялян кясилмиш, бир-бириндян тяърид олунмуш бир сыра йайла вя  алчаг даь   силсиляляриндян   (Грегори,   Кларк вя с.) ибарятдир. Бюйцк Суайырыъы силсиля 28° ъ.е.-дян ъ.-а доьру  узанан  Хантер, Мави даьлар, Калларин вя йцксяк Австралийа Алп д-рындан  (А.-нын  ян йцксяк зирвяси Костйушко д., 2228 м – бурада, Гарлы даьлар массивиндядир) ибарятдир. Гарлы даьларын зирвяляриндя даь-бузлаг релйефи формаларына раст эялинир.

    Эеоложи гурулуш. А. яразиси тектоник ъящятдян Арафур дянизи иля бирликдя материкин г. вя мяркязи щиссялярини ящатя едян кембрийягядярки Австралийа платформасына, ш.-дя ися Тасманийа Палеозой гырышыглыг гуршаьына айрылыр.

                              

                                                                  Мави даьлар.

     Австралийа платформасы Мезозойда парчаланмыш гядим Гондвана суперконтинентинин бир щиссясидир. Архей–Орта Протерозой юзцлцнцн метаморфик сцхурларынын чыхышлары Йилгарн, Пилбара, Аранта, Масгрейв, Гоулер вя с. галханлар (блоклар), еляъя дя шм.-г.-дя вя шм.-да чыхынтылар (Пайн-Крик) ямяля  эятирир. Платформанын бцнюврясиндя Протерозой мцтящяррик гуршаглары вя консолидасийа олунмуш Архей блоклары айрылыр. Пилбара вя Йилгарн блоклары гранит-гнейс комплекси сцхурларындан вя йашылдаш гуршагларындан тяшкил олунмуш Архей гранитйашылдаш сащяляриндян ибарятдир. Йилгарн блоку кварситляриндя Йер кцрясиндя ян гядим зирконлар (4150 млн. ил) ашкар едилмишдир. Пилбара блокунун Орта Архей  (3,5–3  млрд.  ил),  Йилгарн   блокунун ися Сон Архей йашлы йашылдаш гуршаглары базалтлардан, коматитлярдян, турш вулканитлярдян вя  гырынты сцхурлардан тяшкил олунмушдур. Архей тюрямяляринин чыхышлары Гоулер платосунда вя Пайн-Крик чыхынтысында да мялумдур. Вулканоэенчюкмя сцхурлардан вя гранитоидлярдян тяшкил олунмуш Еркян Протерозой гырышыглыг системляринин (Щолс-Крик, КингЛиополд, Пайн-Крик, Теннант-Крик, Каприкорн) инкишафы Орта Протерозойда баша чатмышдыр. Уилйам вя Маунт-Айза гырышыглыг системляриндя актив тектоник инкишаф Орта Протерозойда давам етмишдир. Мяркязи А.-да Аранта, Масгрейв блоклары, Албани-Фрейзер, Патерсон зонасы Еркян вя Орта Протерозойда дяфялярля тектоник деформасийайа, метаморфизмя вя гранитляшмяйя мяруз галмыш вя мобил полиметаморф гуршаглар ямяля эялмишдир. Щямин гуршагларда Орта Протерозойун сонларында баш вермиш сонунъу магматизм активлийи Австралийа платформасы бцнюврясинин бцтцнлцкля консолидасийасына эятириб  чыхармышдыр. Платформа юртцйцнцн формалашмасы Набберу, Мак-Артур, Бирриндуду, Кимберли, Банэемолл, Викторийа-Ривер, Саут-Николсон, Амадиус, Оффисер, Нгалийа, Ъоръина чюкякликляриндя Сон Архейдя башламыш вя Протерозойда давам етмишдир. Фанерозойда Жозеф-Бонапарт, Каннинг, Йукла синеклизляри, Перт, Карнарвон  грабенляри,  Фитсрой  авлакоэени вя с. ямяля эялмишдир. Палеозой, Мезозой вя Кайнозой бцтцн системлярин дайазлыг-дяниз, лагун вя континентал чюкцнтцляри иля тямсил олунмушдур. Кембридя Кимберли чюкяклийини платобазалтлар юртмцшдцр. Карбон дюврцнцн  сону  – Перм дюврцнцн яввялляриндя А.-да юртцк бузлашмасы интишар тапмышдыр. Сон Табаширдя А.-нын Антарктида вя Щиндистан блокларындан тяърид олунмасы баша чатмышдыр. А.-нын ш.-индя чох узун (3500 км) Тасманийа гырышыглыг гуршаьы йерляшир. Бурада  г.-дян ш.-я доьру мцвафиг олараг Кембри  –  Еркян  Ордовик,  Ордовик, Орта Девон вя Палеозойун ахырларында инкишафы баша чатмыш АделаидаКанманту, Томсон, Лаклан вя Йени Инэилтяря гырышыглыг системляри айрылыр. Триас дюврцндян башлайараг А.-нын бцтцн яразиси платформа режиминдя инкишаф етмишдир. Йура-Табашир йашлы чюкцнтц юртцйц ири (ениня кясилиши 2000 км) Бюйцк Артезиан Щювзяси синеклизини формалашдырмышдыр. Щямин синеклиз Тасманийа гуршаьынын гырышыглыг  тюрямялярини, Карпентарийа вя Муррей чюкякликлярини юртмцшдцр.

                                            Австралийа Алп даьлары. Бюйцк Суайырыъы силсиля.

     

    Файдалы газынтылар. А. илменит-рутил сяпинтиляриндя уранын, алмазын, никелин вя  титанын  ещтийатларына  эюря гитяляр арасында габагъыл йерляри тутур; щямчинин гурьушун, синк, тантал, гызыл, дямир, манган филизляри, бокситляр, фосфоритляр, гонур кюмцр вя даш кюмцр, нефт вя тябии газла да чох зянэиндир. Ещтийатына эюря надир уран йатаглары Гоулер (ОлимпикДам)  платосунда  вя  Пайн-Крик  (Ъабилука, Рейнъер) чыхынтысында мялумдур. Дцнйанын ян бюйцк кюклц алмаз йатагларындан бири – Аргайл лампроит борусу Шярги Кимберлидядир. Сулфидли никелкобалт филизляри (Камбалда) вя гызыл филизляри (Калгурли) йатаглары Гярби А.нын Архей йашлы йашылдаш гуршаглары иля ялагядардыр. Гызыл филизляшмяси щямчинин Протерозой вя Фанерозой структурлаларында (Квинсленд, Йени Ъянуби Уелс, Шимал яразиси вя с.) гейд едилир. Никел филизи йатаглары Масгрейв блокунда мялумдур. Гурьушунун, синкин, эцмцшцн, мисин колчедан йатаглары Маунт-Айза гырышыглыг системиндя, Мак-Артур чюкяклийиндя вя с. топланмышдыр. Гурьушун филизляри йатаглары Тасманийа а.-нда мялумдур. Дямирли кварсит йатаглары Цст Археозой–Алт Протерозой чюкмя сцхур гатлары иля ялагядардыр. Онларын Щамерсли чюкяклийиндяки йатаглары ещтийатына эюря дцнйанын ян бюйцк йатагларындандыр. Тантал филизи йатаглары Гярби А.-да ашкар едилмишдир (Гринбушес вя Уогдина). Архей гранитляри вя Алт Протерозой вулканитляри цзяриндя ямяля эялмиш ашынма габыьында боксит йатаглары (Гов, Уейпа) мювъуддур. Фосфорит йатаглары Ъоръина (Квинсленд вя Шимал яразиси штатлары) щювзясинин Кембри чюкцнтцляриндя мялумдур. Даш кюмцрцн бюйцк ещтийаты Шярги А.-нын Перм чюкцнтцляриндя (Сидней вя Боуен кюмцр щювзяляри) топланмышдыр. Нефт вя газ йатаглары Эипсленддя (Басс боьазы), Перт чюкяйиндя, Карнарвонда (Барроу), г. вя шм.-г. сащил шелфляриндя мялумдур. Онлар щямчинин А.-нын дахили р-нларында (Амадиус вя Бюйцк Артезиан Щювзяси чюкякликляри) ашкар едилмишдир. Квинсленд вя Тасманийа штатларында йанар шист йатаглары мювъуддур. Шярги А.-да чохлу сайда волфрам, молибден, галай, сцрмя, бисмут, ванадиум филизляри йатаглары вардыр. Волфрам йатаглары щямчинин Басс боьазындакы  Кинг а.-нда мялумдур. Ш. вя ъ.-г. сащилляринин плйаж гумларында хейли мигдарда рутил, зиркон, илменит, монасит вар. А. гиймятли мямулат дашларынын бюйцк ещтийатларына маликдир. Бунларын арасында няъиб опал вя сапфир (Ъянуби Австралийа, Йени Ъянуби Уелс, Квинсленд штатларындакы йатагларда) ясас рол ойнайыр.

    Иглим. А. Йерин ян гураг материкидир. Иглим шяраити эцняш радиасийасы ъяминин йцксяк (5880–7500 МЪ/м2) олмасы иля сяъиййялянир. Яразинин 50%-индян чоху тропик, шм. гуртараъаьы субекваториал, ъ. гуртараъаьы ися субтропик иглим гуршаьында йерляшир. Шм.-да йаьынты, ясасян, йайда (декабр–феврал), ъ.-да ися гышда (ийун–август) дцшцр. Субекваториал иглим гуршаьында муссон йай (йаьынтынын 70%-я гядяри дцшцр) вя гуру гыш мювсцмляри айдын нязяря чарпыр. Щаванын даим  йцксяк  темп-рунун  (20–28°Ъ-йядяк) йаьышларын башланмасындан габаг 40°Ъ-йядяк галхмасы сяъиййявидир. Шм. сащилляриндя бязян гасырьалар баш верир. Тропик иглим гуршаьында ики сектор айырырлар: континентал гуру сящра вя йарымсящра (г.-дя Щинд океаны сащилиндян ш.дя Бюйцк Суайырыъы силсиляйядяк) вя йайы гызмар, рцтубятли, гышы илыг, аз рцтубятли океанйаны (ш. сащилиндя вя кцляктутан даь   йамаъларында).   Даьлар   чох   йцксяк олмасалар да, рцтубятли щава кцтляляринин материкин ичяриляриня дахил олмасына мане олур вя йаьынты, ясасян, сащилляря вя силсилялярин ш. йамаъларына дцшцр. Илбойу континентал тропик щаванын щаким олдуьу, иллик йаьынты ъяминин ися 250 мм-и ашмадыьы А.-нын мяркязи щиссясиндя тропик сящра иглими (А.-да ян гызмар Бюйцк Гумлу сящра иля бирликдя) мювъуддур. Щаванын орта темп-ру йайда 28–30°Ъ (тез-тез 40°Ъ-йядяк йцксялир; мцтляг макс. 53,1°Ъ), гышда ися 12–20°Ъ-дир (кяскин сойуглашмалар олур). Иллик вя хцсусиля дя суткалыг темп-р амплитуду 35–40°Ъ-йя чатыр. Йаьынты, адятян, йайда шм., гышда ися ъ. кцлякляринин эятирдийи гыса лейсан шяклиндя дцшцр. Щаванын нисби рцтубятлийи 30–40%-дир. Материкин ъ.г. вя ъ.-ш. щиссяляриндя, Муррей чайы щювзясиндя йайы гураг вя гызмар, гышы ися рцтубятли вя сярин Аралыг дянизи иглим типи мювъуддур. Бюйцк Суайырыъы силсилянин ш. йамаъларында вя Тасманийа а.-нын шм.ында мцнтязям рцтубятли (илдя 1500 ммядяк йаьынты) муссон иглими щакимдир. Гыш айларынын орта темп-ру 5–10°Ъ-дир. Австралийа Алп д-рында йаьынтынын мигдары щава темп-рунун мювсцми дяйишкянлийи иля уйьунлашыр (даьларда –20°Ъйядяк шахталар олур). Налларбор дцзянлийиня олдугъа аз (250 мм-ядяк) йаьынты дцшцр вя бура темп-рун хейли дяряъядя мювсцми фярги  иля  сяъиййялянир  (йайда 22–24°Ъ, гышда 10–12°Ъ). Тасманийа а.-нын ъ. щиссяси мцлайим иглим гуршаьына кечир. Г. истигамятли щава кцтлясинин даими тясири г. сащилиндя вя даь йамаъларында йаьынтынын боллуьуна сябяб олур. Темп-рун мювсцми фярги аздыр (15°Ъ йайда вя 10°Ъ гышда); даьларда шахталар – 7°Ъ-йя чатыр.

                                        Калгурли гызыл филизляри йатаьы.

     

    Дахили сулар. А. цчцн зяиф сятщ ахымы сяъиййявидир. Чайларда ахым щяъминин ъями 350 км3 (Йер кцряси чайларынын цмуми ахымынын 1%-индян аз), ахым тябягясинин галынлыьы ися илдя тягр. 50 мм (6 дяфя Авропадан, 8 дяфя Ъянуби Америкадан аз) тяшкил едир.  Чай шябякяси ян чох Тасманийа а.-нда инкишаф етмишдир. Бурада чайлар илбойу болсулудур, даьлардан башланыр, ъошгундур, астаналыдыр вя бюйцк щидроенержи ещтийатына маликдир; йаьыш сулары иля гидаланыр. А. яразисининин тягр. 10%-нин ахымы Сакит океана, 30%-нинки Щинд океанынадыр, 60%-и дахили ахым сащясиня аиддир. Ясас суайырыъысы Бюйцк Суайырыъы силсилядир; онун г. йамаъларындан материкин ясас чай шябякясини тяшкил едян болсулу Муррей вя онун голу Дарлинг чайы ахыр. Муррей (уз. 2570 км) юз голу Дарлингдян (А.нын ян узун чайы – 2740 км) гысадыр, лакин А.-нын ян болсулу чайыдыр (голу Маррамбиъи чайы иля бирликдя). Бу чайларын щювзясинин сащ. 1057 мин км2-дир. Тасман вя Мяръан дянизляриня доьру гыса, сцрятли, астаналы вя ян болсулу йай максимумлу чайлар (Фитсрой, Бердекин, Щантер вя с.) ахыр. Бир сыра чайлар ашаьы ахынларында эямичилийя йарарлыдыр: Кларенс – мянсябиндян  100  км-ядяк,  Щоксбери  –300 км-ядяк. А.-нын шм. щиссясиндян Арафур вя Тимор дянизляриня тюкцлян ян бюйцк чайлары Флиндерс, Викторийа вя Орд йайда ашаьы ахынларында эямичилийя йарарлыдыр. Материкин ъ.-г. щиссясинин чайлары гураг йай мювсцмцндя дайаз зянъирвары сутутарлара чеврилир. Сящра вя йарымсящра яразилярдя гуру чай йатаглары шябякяси галмышдыр; бунлар чох гыса мцддятли йаьыш сулары иля долур. Дюври су ахарларындан мящрум Налларбор дцзянлийи Бюйцк Австралийа кюрфязиня доьру ахымы олан йералты су шябякясиня маликдир. Орд чайы цзяриндя А.-да сащясиня эюря ян ири Орд-Аргайл (тягр. 800 км2), Гордон чайы (Тасманийа а.) цзяриндя ися щяъминя эюря ян бюйцк (11,8 км3) су анбарлары тикилмишдир. А.-да чохлу эюл вя гядим эюл чухурлары вардыр. Эюллярин яксяриййяти ахарсыз вя шорлашмышдыр, чоху йалныз йаьышлар заманы долур. Ян бюйцк Ейр-Норт эюлцнцн сащяси ян рцтубятли иллярдя 15 мин км2-я чатыр; гураг дюврдя шоранлыгларла тяърид олунмуш дайаз сутутарлара бюлцнцр. Торренс,  Эерднер, Фром эюлляри дя ири шор эюлляря аид едилир.

     

                       Аргайл эюлц. Гярби Австралийа штаты.

    А.-нын г. щиссясиндя чохсайлы ахарсыз эюлляр шор эюлляр дцзянлийи ямяля эятирир. А.да йералты, о ъцмлядян артезиан су ещтийатлары хцсусиля чохдур. Бунларын щювзяляри материк сащясинин цчдя бирини (тягр. 2,5 млн. км2) ящатя едир. 30–дан чох артезиан щювзясиндя 6500-ядяк артезиан гуйусу вардыр. Ян ири артезиан щювзяляри: Бюйцк Артезиан Щювзяси, Муррей, Мортон-Кларенс, Йукла, Оффисер, Ъоръина, Каннинг, Карнарвон, Перт, Эипсленд. Йцксяк минераллашма иля ялагядар йералты суларын щамысы истифадя цчцн йарарлы дейил.

    Торпаглар. А.-нын бюйцк бир щиссясиндя, дахили арид вя семиарид р-нларда сящра вя йарымсящраларын тропик вя субтропик примитив торпаглары йайылмышдыр. Гярби А.-да чынгыллы торпаглар вя йарымбяркимиш дямирли конкресийалы гумлар (гядим торпагямяляэялмянин мящсуллары), Мяркязи овалыьын дцзянликляриндя гумлу-эилли вя эилли торпаглар, шор эюллярин ятрафында ися шоранлыглар цстцнлцк тяшкил едир. Торпаг гатларынын рцтубятлянмяси вя латеритляшмя дяряъяси артдыгъа сящраларын примитив торпаглары йарымсящра (гырмызымтыл-гонур) вя саванна (гырмызы-гонур) торпаглары иля явяз олунур. Субекваториал гуршагда подзоллашан гырмызы торпаглар вя подзоллашан латеритли торпаглар, субтропик гуршагда ися боз-гящвяйи (чох вахт шоракятвары) вя гящвяйи торпаглар формалашмышдыр. Даьларда мешя алтында гырмызы-сары ферраллитли торпаглар, Тасманийа а-нда ися гонур вя сары-гонур мешя торпаглары йайылмышдыр. Чох йердя, хцсусиля субтропик гуршагда гядим торпаьын басдырылмыш профили олан икиъинсли торпаглара раст эялинир. А. гядим ашынма габыьы олан материкдир: шм.да вя г.-дя латеритли, ъ.-ш.-дя силисиум оксидли торпаглар цстцндцр. Эениш вя гядим эюл чухурларында вя  ахым йатагларында тцнд рянэли бяркимиш торпаглар формалашмышдыр. Бу тип торпагларда биофил елементляр чох аздыр вя бюйцк дозаларда эцбря верилмясини тяляб едир. Деструктив просесляр арасында тякрар шорлашма, су ерозийасы вя дефлйасийа ян чох йайылмышдыр.

    Битки юртцйц. А.-нын битки юртцйц вя щейванлар алями гядимлийи вя йцксяк дяряъядя ендемизми иля фярглянир. А.-нын вя Тасманийа а.-нын аид едилдийи Австралийа флористик алями ендемиклярин мигдарына эюря йеэанядир: 12 мин али битки нювцнцн 80%-и (мяс., Австралийа флорасынын ян типик нцмайяндяляри олан акасийа ъинсинин тягр. 500 вя евкалипт ъинсинин тягр. 500 нювц ендемикдир. Бунунла йанашы Ъянуби Америкада (ъянуб фыстыьы), Ъянуби Африкада (протейляр) вя Ъянуб-Шярги Асийада (фикус, панданус вя с.) йайылмыш ъинс вя фясилялярин нцмайяндяляриня дя раст эялинир. А.-да тропик мешялярин, рцтубятли вя гуру склерофил мешялярин тропик вя субтропик сейряк мешялярин, саванналарын, йарымсящраларын вя сящраларын мцхтялиф типли коллуглу ъянэялликлярин формасийалары вар (Ъоьрафи гуршаглар вя зоналар хяритясиня бах). Бунларын яразидя пайланмасында рцтцбятлянмя дяряъясинин ящямиййяти бюйцкдцр. Арнемленд йа-нда, сащилйаны овалыг дцзянликлярдя мангрлы ъянэялликляря раст эялинир. Материкин шм. вя ш. кянарлары гядим щямишяйашыл рцтубятли тропик мешялярля юртцлцдцр; тяркибиндя нящянэ евкалиптляр, фикуслар, палмалар, пандануслар цстцнлцк тяшкил едир. Чай дяряляри бойунъа рцтубятли тропик мешя сейряк аьаълардан (евкалиптляр, бутулка аьаъы, акасийа) ибарят сейряк групларла йерляшян рцтубятли саванналар зонасына эирир. Ъ.-а доьру, А.нын ш. гуртараъаьында, Бюйцк Суайырыъы силсилянин рцтубятли ш. вя ъ.-ш. йамаъларына галхдыгъа (евкалиптлярдян, аьаъабянзяр гыжылардан вя с.-дян ибарят) сых тропик вя субтропик мешяляр битир. Континенталлыьын артмасы иля мешяляр тропик сейряк мешяляр, коллуг ъянэялликляри вя саванналарла явяз олунур. А.-нын дахили яразиляриндя алчагбойлу коллугларын ъянэялликляри, сых тиканлы, демяк олар ки, кечилмяз (алчагбойлу акасийалар вя евкалиптин кол формалары цстцнлцк тяшкил едир), щямчинин типик щцндцр чимли тахыл отлары битян (спинифекс) эениш гумлу сящралар (Бюйцк Гумлу сящра, Бюйцк Викторийа сящрасы, Симпсон вя с.) йайылмышдыр. Колъуглу шоран биткиляринин битдийи дашлы, йахуд эиллишоран сящралар (Эибсон сящрасы) раст эялир. Яразинин тягр. 70%-ини сящралар вя йарымсящралар тутур. А.-нын ъ.-г.-индя, Дарлинг силсилясинин г. йамаъларында йаррах адланан щашийяли евкалиптдян (щцнд. 150 м-ядяк) ибарят монодоминант мешяляр битир. Тасманийа а.-нын кцляктутан г. кянарында гарышыг рцтубятли мешяляр (евкалиптляр, ъянуб фыстыглары, аьаъабянзяр гыжылар), ш. йамаъларында ися бозгырлашмыш чямянляр йайылмышдыр. Материкин тягр. 5%-ини Америка сцалы шамындан ибарят сцни якинляр, о ъцмлядян 0,5%-ини рцтубятли тропик мешяляр тутурду (2000). А.-нын мцасир ландшафтында дцнйанын башга реэионларындан эятирилян вя бюйцк яразилярдя тябии биткиляри явяз едян биткиляр (гида, йем вя техники) бюйцк ящямиййят кясб едир. Эятирилян битки нювляри (бизоноту, криптостеэийа,  нящянэ  кцсдцм, малдили вя с.) зярярли алаглара чеврилмишдир. Антропоэен ландшафтлар тябии ландшафтлардан хейли фярглянир. Яразинин тягр. 65 %-индя тясяррцфат фяалиййяти щяйата кечирилир. Бцтцн мешялярин тягр. 40%-и, о ъцмлядян рцтубятли тропик мешялярин 75%-и сырадан чыхмыш (ш.-дя айрыайры массивляр галмышдыр), А.-нын ъ.-унда вя ш.-индя сащилбойу су-батаглыг йерляринин  60%-индян  чоху мящв  олмушдур.

                                  Муррей вя Дарлинг чайларынын говушдуьу йер.

    Бу дяйишикликляря ян чох субтропик гуршаьын тябии ландшафтлары мяруз галмышдыр. Демяк олар ки, бцтцн сащилбойу дцзянликляр вя даьарасы чухурлар мядяни отлаглара, баьлара вя плантасийалара чеврилмишдир. Бюйцк Суайырыъы силсилядян г.-я отлаг-шумлуг торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Бурада суварылан торпагларын бюйцк массивляри ъямлянмиш вя ян чох тахыл (буьда-гойунчулуг гуршаьы), мейвя, тярявяз вя с. истещсал олунур. Тарлалар, баьлар, плантасийалар вя цзцмлцклярля йанашы мядяни, щямчинин суварылан отлаглар да вардыр. Налларбор дцзянлийиндя коллуглу вя йарымсящра формасийаларындан ибарят ландшафтлар, демяк олар ки, дяйишилмяз галмышдыр. Гярби А.-нын субтропик гуршаьында отлаглар вя шум йерляри, уъгар ъ.-г.-дя мешя тясяррцфаты, ъянуб-гярбин сащил щиссяляриндя ися ясасян, шумлуглар вя баь-плантасийа ландшафты эениш йайылмышдыр. Галан яразиляр (горунан торпаглардан башга) отлаг йерляридир. Ясас к. т. р-нларында торпаглар тякрар шорлашмайа вя сцрятли ерозийайа мяруз галмышдыр. Тасманийа а.-нда, ясасян, онун ш. щиссясиндя отлаглар, шум вя баь-плантасийа йерляри кими антропоэен ландшафтлар цстцнлцк тяшкил едир.

    Щейванлар алями. А.-нын вя она йахын адаларын щейванлар алями чох юзцнямяхсус олдуьундан айрыъа Австралийа зооъоьрафи вилайяти кими айрылыр.А.фаунасы цчцн нюв тяркибинин касадлыьы, ендемизм вя реликтлярин олмасы сяъиййявидир. Бурада 235 нюв мямяли, 720 нюв  гуш, 420 нюв сцрцнян, 120 нюв суда-гуруда йашайан (онурьалыларын 90%-и ендемикдир) вар. Вилайят мямялилярин юзцнямяхсуслуьу иля фярглянир: онларын ян примитив нцмайяндяляри олан бирдяликлиляр (йумуртагойан юрдякбурун, йехидна вя пройехидна) йалныз бурада йашайыр. Кисялиляр (10-дан чох ендемик фясиля) хцсусиля мцхтялифдир: йыртыъылар (кисяли сичанлар, кисяли сичовуллар, кисяли дяляляр); кисяли гарышгайейянляр (А.-нын ъ.-г.-индя 1 нювц); кисяли кюстябякляр (Мяркязи А.-нын гумлу сящраларында); дырманан кисялиляр – поссумлар (рцтубятли тропик вя субтропик мешялярдя, ясасян, аьаъларда йашайыр); коалакимилярин евкалипт мешяляриндя 1 нювц – кисяли айы йашайыр; вомбаткимиляр (кисяли мармотлар); кенгурукимиляр (кенгуру сичовулу, валлаби, ясл кенгурулар) мцхтялиф тябии ландшафтларда (сящраларда, мешялярдя вя с.) раст эялир. Тасманийа а.-нда кисялилярин материкдя олмайан ики нцмайяндяси (кисяли ъанавар вя Тасманийа кисяли яждащасы) йашайыр. А.-да али мямялилярин йалныз ялиганадлылар (йарасалар) вя эямириъилярдян (щамысы сичанкимиляр фясилясиндян олан гундузу  сичовуллар,  кенгуру   сичанлар вя с.) ибарят ики дястяси вар. Гушлар чох мцхтялифдир: ему, казуар, лирагуйруг, ъяннят гушлары, тутугушу вя эюйярчинлярин (о ъцмлядян таълы эюйярчин) мцхтялиф нювляри, балсоранлар, зибиллик тойуглары вя с. Чайларда вя эюллярдя гара гу,  газлар вя с. су гушлары йувалайыр. Сцрцнянляр арасында плашлы  кяртянкяля, Австралийа кяртянкяляси, аспидляр (илан ъинси) раст эялир. Рцтубятли тропик мешялярдя гарышгаларын чохлу ендемик нювляри, термитляр, кяпянякляр вя бюъякляр вар.

                                   Гыжы коллары вадиси.

    Дахили сулары балыгларла, о ъцмлядян ендемик нювлярля (икитяняффцслц гярнидиш балыг) зянэиндир. Ъонсон тимсащы вя иланбойун тысбаьалар, йыртыъылардан динго ити вя тцлкц йайылмышдыр. Авропадан ев щейваны,  йахуд ов обйекти кими эятирилмиш дявялярин (эениш сащялярдя от юртцйцнц мящв едян ададовшанларынын) сайы хейли чохдур. Тасманийа а.-нын ъ. щиссясиндя Антарктика фаунасынын типик нцмайяндяси олан кичик пингвин раст эялир. Антропоэен тясирлярдян 144 кисяли щейван нювцнцн 10унун вя 53 йерли эямириъи нювцнцн 8-инин нясли кясилмишдир. Мешя массивляринин гырылмасы нятиъясиндя бир чох щейван нювляринин нясли кясилмяк цзрядир, 17%-ядяк мямяли нювц БТМИ-нин “Гырмызы китабы”на дахил едилмишдир. Башга материклярдян эятирилян фауна нцмайяндяляри А.нын тябиятиня бюйцк зяряр вурмушдур.

    Австралийанын щейванлар алями: 1 – кенгуру; 2 – дараглы тимсащ; 3 – ему; 4 – динго; 5 – варан; 6 – аьаълыг кенгурусу;

    7 – Австралийа кяртянкяляси; 8 – юрдякбурун; 9 – гутан; 10 – бюйцк ъяннят гушу; 11 – Тасманийа кисяли яждащасы;

    12 – плашлы кяртянкяля;  13 – лирагуйруг; 14 – кисяли айы.

     Хцсуси мцщафизя олунан яразиляр. А.да  онун  яразисинин  тягр.  8%-ни  ящатя едян 4,5 миндян чох мцхтялиф категорийалы хцсуси мцщафизя олунан тябии яразиляр, о ъцмлядян тягр. 500 милли парк вя тябият абидяси (А.-нын рямзи олан ЕрсРок шащид массиви бунларын арасындадыр) вардыр. Милли паркларын 12-си биосфер горугларынын глобал шябякясиня, 15-и Цмумдцнйа ирси сийащысына дахил едилмишдир. 1879 илдя Йени Ъянуби Уелс штатында, Сидней ш.-ндян 32 км ъ.-да материкдя биринъи, дцнйада ися икинъи олан Ройал Милли Паркы йарадылмышдыр. Дцнйада ян ири дяниз паркы олан Бюйцк Сядд рифи (сащ. 500 мин км2) вя Какаду Милли Паркы хцсуси мцщафизя олунан яразилярин ян мцщцмляридир.

     

                                                 Какаду Милли Паркы.

    Ъоьрафи тядгигатлар тарихи. Щяля антик дюврлярдя Ъянуб йарымкцрясиндя гцтб енликляриня гядяр узанан бюйцк бир материкин мювъуд олдуьуну ещтимал едирдиляр. Птолемей (2 яср), сон орта ясрлярдя ися диэяр алимляр хяритялярдя Оьлаг тропикиндян ъянубда гитя гейд едир вя ону Терра Аустралис Инъоэнита (Намялум Ъянуб Торпаьы) адландырырдылар. 1606 илдя Карпентарийа кюрфязиндя гитя сащилиня йан алан илк авропалы щолландийалы В.Йансзон олмушдур. Щямин ил  испанийалы Л.Торрес сонралар онун ады иля адландырылан боьазы кяшф етмишдир. 1620-ъи иллярдя щолландийалы дяниз сяййащлары Й.Карстенс,   В.ван   Колстерт,    Ф.Тейсен вя П.Нейтс Арнемленд вя Кейп-Йорк й-а-ларыны вя А.-нын ъ. сащилинин г. щиссясини кяшф етмишляр. 1640 илядяк щолландийалы дянизчиляр А.-нын г., шм. вя ъ. сащилляриндя олмушлар. 1642 илдя щолландийалы А.Тасман материкдян ъянуба цзяряк Ван-Димен Торпаьы адландырдыьы а.-ны кяшф етмишдир. Сонрадан бу ада онун шяряфиня Тасманийа адландырылмышдыр. 1644 илдя Тасман А.-нын шм. сащилляри бойу цзяряк сцбута йетирди ки, кяшф едилян йер ещтимал олундуьундан чох кичикдир вя сойуг гцтб енликляриня дахил дейил. А.нын г. щиссяси Йени Щолландийа адландырылды. 1770 илдя инэилис дяниз сяййащы Ъ.Кук  А.-нын  ш.  сащилйаны  яразилярини кяшф вя Йени Ъянуби Уелс ады иля Британийанын мцстямлякяси елан етди. 1778 илдя А.-да илк инэилис каторга колонийасы (индики Сидней йериндя) йарадылды. 1798 илдя инэилис Ъ.Басс Тасманийа а. ятрафында цзяряк сонралар онун ады иля адландырылан боьазы хяритяйя кючцрдц. 1797– 1803 иллярдя онун щямйерлиси крал донанмасынын капитаны М.Флиндерс А.-нын ятрафында сяйащят етмиш вя юз хяритяляриндя илк дяфя гитяни А. адландырмышдыр (1814). 19 ясдя отлаг цчцн йарарлы олан торпагларын ахтарышы мягсядиля материкин дахили щиссяляринин тядгигиня башланылды. 1813 илдя Мави даьлары ашан илк експедисийанын рящбяри Г.Блексленд олмушдур. Инэилис Ч.Стюрт Дарлинг чайыны кяшф етмиш (1829–30) вя Муррей чайынын мянсябиня чатмышдыр. 1830–45 иллярдя инэилис експедисийалары нятиъясиндя Т.Митчелл Бюйцк Суайрыъы силсилядян гярбдя эениш мящсулдар дцзянликляр ашкар етмиш; Е.Ейр Торренс вя Норт-Ейр эюллярини, Флиндерс вя Голер силсилялярини хяритядя чякмиш, 1841 илдя ъ. сащилляри бойу Олбанийя гядяр эетмишдир. 1840 илдя Полша сяййащы П.Стшелетски ян йцксяк зирвяни – Костйушко д.-ны кяшф етмишдир. 1844–45 иллярдя алман сяййащы Л.Лейххардт Бюйцк Суайрыъы силсилядян Карпентарийа кюрфязинядяк кечмиш, Арнемленд й-а-нын г. сащилляриня (мцасир Дарвин ш.-нин йерляшдийи ярази) чатмышдыр. Р.Бюрк вя У.Уиллисин (1860), щямчинин Ъ.Стцартын (1862) рящбярлик етдийи инэилис експедисийалары материки шималдан ъянуба, 1870-ъи иллярдя ися онларын щямйерлиляри Ъ.Форрест, Е.Ъайлс, П.Уорбертонун    експедисийалары    шяргдян гярбя кечмишляр. 19 ясрин сонунда ясас ъоьрафи обйектлярин щамысы хяритяйя кючцрцлмцшдцр.

                                                  Ройал Милли Паркы.

    Халглар. А.-нын йерли ящалиси абориэен австралийалылардыр; онларын яъдадлары илк дяфя тягр. е.я. 60 мин ил яввял (Лейк-Мунгода инсан  галыглары, 62 мин ил бундан   яввял)   материкдя   мяскунлашмышлар. 16 ясрин сонундан авропалылар тяряфиндян мянимсянилмяйя башланан А.-да 17 ясрдя, ясасян, щолландлар, 17 ясрин сонундан ися инэилисляр мяскунлашмышлар. Британийа а.-рындан эялян мцщаъирлярин колонизасийасы нятиъясиндя мцасир А.-нын ясас ящалиси олан англ-австралийалылар тяшяккцл тапмышлар. 19 ясрдя, хцсусиля 1850–60-ъы илляриндя “гызыл щяйяъаны”ндан сонра А.-йа щямчинин Алманийа, Нидерланд, Йунаныстан, Италийа, Чин, АБШ вя Канададан иммигрантлар эялмишляр. А.-йа иммиграсийа 20 ясрдя дя давам етмишдир, о ъцмлядян Малайзийа, Филиппин, Щиндистан вя Пакистандан. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра А.йа минлярля гачгын вя кючкцн эялмиш, 1956 ил Маъарыстан щадисяляриндян сонра тягр. 14 мин маъар, 1968 ил Чехословакийа щадисяляриндян сонра тягр. 6 мин чех вя словак, щямчинин 1970-ъи иллярдя Ливандан тягр. 15 мин, Щинд-Чиндян ися тягр. 70 мин гачгын кючмцшдцр. Щазырда А.-да тягр. 100 етник груп мювъуддур. Бунлар мцхтялиф мялуматлара эюря, инэилис дили вя йерли абориэенлярин дилляри истисна олмагла, 75–100 дилдя данышырлар. Ящалинин тягр. 25% Британийа мяншяли дейил; мяс., А.-да мяскунлашан малталыларын сайы Малтанын малталы ящалисиндян чохдур. Етноярази вя пешя груплары мейдана эялмишдир: Йени Ъянуби Уелсдя италйан фермерляр, Барроса вадисиндя цзцмчц алманлар; шящярлярдя италйанларын, йунанларын, чинлилярин, вйетнамлыларын вя б.-нын ири иъмалары мювъуддур [бах щямчинин Австралийа (дювлят) мягалясинин Ящали бюлмясиня].