Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    AVSTRONEZİYA DİLLƏRİ

     АВСТРОНЕЗИЙА ДИЛЛЯРИ – Тайванда, Ъянуб-Шярги Асийада, Океанийа вя Мадагаскарда (бах Австронезийалылар) йайылмыш дил аиляси. А.д.щямдиллярин (1000-дян артыг), щям дя бу диллярдя данышанларын сайына эюря (300 млн.-дан чох, 21ясрин яввяли) ян бюйцк аилялярдян биридир.

    19 ясрин 2-ъи йарысындан етибарян А.д.-нин Индонезийа групуна (Ъянуб-Шярги Асийа вя Мадагаскарда йайылмышдыр) вя Океанийанын бюйцк реэионларынын адына уйьун 3 група (Меланезийа, Микронезийа, Полинезийа) ъоьрафи бюлэцсц тятбиг едилмишдир. Даща эениш йайылмыш тяснифата эюря А.д.-ндя атайал, соу, паиван голлары (Тайванда йайылмышдыр; бах Тайван дилляри) айрылыр ки, онлар да А.д.нин Малаййа-Полинезийа йарымаилясиня дахил олан диллярдян тамамиля фярглянир.

    Малаййа-полинезийа дилляр и 3 гола айрылыр. Гярби Индонезийада, Филиппиндя, Марийа вя Палау адаларында ишлянян дилляри ъоьрафи принсипя эюря шярти олараг гярби Малаййа-Полинезийа дилляри (500-дян артыг) адландырырлар. Онларын бир сыра дил групларына [Малаййа-Йава (Йава дили, Бали дили, Малаййа дили, Индонезийа дили вя с.), Барито (Калимантан а.нда йайылмышдыр, лакин бура Мадагаскардакы малагаси дили дя дахилдир; бах щямчинин Калимантан дилляри), чам (йеэаня групдур ки, бцтцнлцкля материкдя – Ъянуби Вйетнамда вя Камбоъада йайылмышдыр; бах Чам дилляри)] айрылмасынын эенетик ясасы вардыр; диэяр груплар (мяс., Филиппин дилляри, Сулавеси дилляри) яслиндя ареал бирляшмяляридир (бах щямчинин Индонезийа дилляри).

    Малаййа-полинезийа ареалынын ш. щиссяси дилляринин тяснифаты даща дягигдир. Кичик Зонд а-рынын щиссясиндяки дилляр вя Молукк а-рынын бюйцк щиссясиндяки дилляр мяркязи Малаййа-Полинезийа голуну [аруан дилляри, бабар дилляри, бима-сумбан дилляри, бомберай дилляри, Молукк дилляри, теоркур дилляри, Тимор дилляри (о ъцмлядян тетум дили); ъями 150-дян чох дил] тяшкил едир. Шм. Молукк а-рынын, Йени Гвинейанын сащилйаны вя бцтцн Океанийа дилляри шярги Малаййа-Полинезийа голуна аиддир. Бурайа ъянуби щалмащер дилляри (6 дил, о ъцмлядян були дили), гярби Йени Гвинейа дилляри (33 дил, о ъцмлядян биак дили) вя Океанийа дилляри (400-дян артыг) дахилдир. Сонунъулар арасында шярги Океанийа дилляри фярглянир; онларын ичярисиндя Микронезийа дилляри вя Полинезийа дилляри айрыъа йарымгруплар тяшкил едир.

    А.д.-ндя структур-тиположи мцхтялифлик олдугъа чохдур. Бцтцнлцкдя онлар цчцн нисбятян садя фоноложи систем характерикдир. Консонантизмдя адятян партлайан сяслярин 3-5 локал сырасы (додагланан, дилюнц вя дилархасы, Гярби Индонезийа вя Йени Каледонийа дилляриндя инъя палатал, йахуд алвеопалатал, Океанийа дилляринин чохунда ися лабиовелйар вя с.) олур. Бу сыраларда кар-партлайан, ъинэилтили-партлайан вя бурун сясляри гаршы-гаршыйа гойулур. Вокализм цчцн 5–6 фонемин олмасы характерикдир; бир сыра диллярдя фоноложи узунлуг вя бурун сясляри, еляъя дя фоноложи вурьу вар. А.д., ясасян, чохщеъалыдыр, ясас морфемляр даща чох икищеъалы олур. Исмин сай категорийасы аналитик йолла вя йа редупликасийа иля ифадя олунур. Сифят, эюрцнцр, тарихян айдын шякилдя диэяр нитг щиссяляри иля гаршылашдырылмышдыр. Бу, ареалын г. щиссясинин бир чох дилляри цчцн инди дя характерикдир, лакин мцасир диллярдя (о ъцмлядян Океанийа дилляринин яксяриййятиндя) о, формал олараг феля йахындыр. Фели морфолоэийада хейли мцхтялифлийя раст эялинир (синтетик формаларын мцряккяб системляриндян синтетик морфолоэийанын, демяк олар ки, олмамасынадяк). Инклцзив вя ексклцзив гаршылашдырма характерикдир.

    А.д.-нин синтаксиси синтактик ялагялярдя аналитик ифадя васитяляринин цстцнлцйц иля фярглянир. А.д.-нин яксяриййятиндя сюзлярин дцзцлцшц “мцбтяда+хябяр+(васитясиз) тамамлыг” кимидир. Даща гядим дюврлярдя  ися  сюзлярин  сырасы  “хябяр +мцбтяда + (васитясиз) тамамлыг” кими олмушдур (мяс., Филиппин, Сулавеси, Калимантанын бир щиссясиндя, малагаси, Полинезийа вя с. диллярдя галмышдыр).

    Бир сыра гярби Малаййа-Полинезийа дилляри цчцн (чам, Малаййа, Йава, тащал, буэи, макасар вя с. дилляр) ерамызын 1-ъи - 2-ъи миниллийин яввялиндя ъянуби щинд йазысы ясасында орижинал йазы системи йарадылмыш, сонралар  ислам  ареалында  яряб ялифбасы тятбиг едилмишдир. Щазырда бу йазы системляри щяр йердя латын графикалы ялифба иля явязлянмишдир. 19–20 ясрлярдя шярги Малаййа-Полинезийа дилляри цчцн йазы системляри (латын графикасы ясасында) ишляниб щазырланмышдыр. А.д.-нин тарихимцгайисяли шякилдя юйрянилмясиня 1830ъу иллярдя К.В. фон Щумболт тяряфиндян башланылмышдыр. 20 ясрин 30-ъу илляриндя О. Демпволф, 50-ъи иллярдян ися И. Дайен, О. Дал, Р. Бласт вя б. бу сащядя тядгигат апармышлар. А.д.-ня щяср олунмуш бейнялхалг конфранслар кечирилир, хцсуси журналлар няшр едилир.

    Яд.: С и р к Ю. Х. Австронезийские языки //Сравнительно-историческое изучение языков разных семей. Задачи и перспективы. М., 1982 (библ.).

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    AVSTRONEZİYA DİLLƏRİ

     АВСТРОНЕЗИЙА ДИЛЛЯРИ – Тайванда, Ъянуб-Шярги Асийада, Океанийа вя Мадагаскарда (бах Австронезийалылар) йайылмыш дил аиляси. А.д.щямдиллярин (1000-дян артыг), щям дя бу диллярдя данышанларын сайына эюря (300 млн.-дан чох, 21ясрин яввяли) ян бюйцк аилялярдян биридир.

    19 ясрин 2-ъи йарысындан етибарян А.д.-нин Индонезийа групуна (Ъянуб-Шярги Асийа вя Мадагаскарда йайылмышдыр) вя Океанийанын бюйцк реэионларынын адына уйьун 3 група (Меланезийа, Микронезийа, Полинезийа) ъоьрафи бюлэцсц тятбиг едилмишдир. Даща эениш йайылмыш тяснифата эюря А.д.-ндя атайал, соу, паиван голлары (Тайванда йайылмышдыр; бах Тайван дилляри) айрылыр ки, онлар да А.д.нин Малаййа-Полинезийа йарымаилясиня дахил олан диллярдян тамамиля фярглянир.

    Малаййа-полинезийа дилляр и 3 гола айрылыр. Гярби Индонезийада, Филиппиндя, Марийа вя Палау адаларында ишлянян дилляри ъоьрафи принсипя эюря шярти олараг гярби Малаййа-Полинезийа дилляри (500-дян артыг) адландырырлар. Онларын бир сыра дил групларына [Малаййа-Йава (Йава дили, Бали дили, Малаййа дили, Индонезийа дили вя с.), Барито (Калимантан а.нда йайылмышдыр, лакин бура Мадагаскардакы малагаси дили дя дахилдир; бах щямчинин Калимантан дилляри), чам (йеэаня групдур ки, бцтцнлцкля материкдя – Ъянуби Вйетнамда вя Камбоъада йайылмышдыр; бах Чам дилляри)] айрылмасынын эенетик ясасы вардыр; диэяр груплар (мяс., Филиппин дилляри, Сулавеси дилляри) яслиндя ареал бирляшмяляридир (бах щямчинин Индонезийа дилляри).

    Малаййа-полинезийа ареалынын ш. щиссяси дилляринин тяснифаты даща дягигдир. Кичик Зонд а-рынын щиссясиндяки дилляр вя Молукк а-рынын бюйцк щиссясиндяки дилляр мяркязи Малаййа-Полинезийа голуну [аруан дилляри, бабар дилляри, бима-сумбан дилляри, бомберай дилляри, Молукк дилляри, теоркур дилляри, Тимор дилляри (о ъцмлядян тетум дили); ъями 150-дян чох дил] тяшкил едир. Шм. Молукк а-рынын, Йени Гвинейанын сащилйаны вя бцтцн Океанийа дилляри шярги Малаййа-Полинезийа голуна аиддир. Бурайа ъянуби щалмащер дилляри (6 дил, о ъцмлядян були дили), гярби Йени Гвинейа дилляри (33 дил, о ъцмлядян биак дили) вя Океанийа дилляри (400-дян артыг) дахилдир. Сонунъулар арасында шярги Океанийа дилляри фярглянир; онларын ичярисиндя Микронезийа дилляри вя Полинезийа дилляри айрыъа йарымгруплар тяшкил едир.

    А.д.-ндя структур-тиположи мцхтялифлик олдугъа чохдур. Бцтцнлцкдя онлар цчцн нисбятян садя фоноложи систем характерикдир. Консонантизмдя адятян партлайан сяслярин 3-5 локал сырасы (додагланан, дилюнц вя дилархасы, Гярби Индонезийа вя Йени Каледонийа дилляриндя инъя палатал, йахуд алвеопалатал, Океанийа дилляринин чохунда ися лабиовелйар вя с.) олур. Бу сыраларда кар-партлайан, ъинэилтили-партлайан вя бурун сясляри гаршы-гаршыйа гойулур. Вокализм цчцн 5–6 фонемин олмасы характерикдир; бир сыра диллярдя фоноложи узунлуг вя бурун сясляри, еляъя дя фоноложи вурьу вар. А.д., ясасян, чохщеъалыдыр, ясас морфемляр даща чох икищеъалы олур. Исмин сай категорийасы аналитик йолла вя йа редупликасийа иля ифадя олунур. Сифят, эюрцнцр, тарихян айдын шякилдя диэяр нитг щиссяляри иля гаршылашдырылмышдыр. Бу, ареалын г. щиссясинин бир чох дилляри цчцн инди дя характерикдир, лакин мцасир диллярдя (о ъцмлядян Океанийа дилляринин яксяриййятиндя) о, формал олараг феля йахындыр. Фели морфолоэийада хейли мцхтялифлийя раст эялинир (синтетик формаларын мцряккяб системляриндян синтетик морфолоэийанын, демяк олар ки, олмамасынадяк). Инклцзив вя ексклцзив гаршылашдырма характерикдир.

    А.д.-нин синтаксиси синтактик ялагялярдя аналитик ифадя васитяляринин цстцнлцйц иля фярглянир. А.д.-нин яксяриййятиндя сюзлярин дцзцлцшц “мцбтяда+хябяр+(васитясиз) тамамлыг” кимидир. Даща гядим дюврлярдя  ися  сюзлярин  сырасы  “хябяр +мцбтяда + (васитясиз) тамамлыг” кими олмушдур (мяс., Филиппин, Сулавеси, Калимантанын бир щиссясиндя, малагаси, Полинезийа вя с. диллярдя галмышдыр).

    Бир сыра гярби Малаййа-Полинезийа дилляри цчцн (чам, Малаййа, Йава, тащал, буэи, макасар вя с. дилляр) ерамызын 1-ъи - 2-ъи миниллийин яввялиндя ъянуби щинд йазысы ясасында орижинал йазы системи йарадылмыш, сонралар  ислам  ареалында  яряб ялифбасы тятбиг едилмишдир. Щазырда бу йазы системляри щяр йердя латын графикалы ялифба иля явязлянмишдир. 19–20 ясрлярдя шярги Малаййа-Полинезийа дилляри цчцн йазы системляри (латын графикасы ясасында) ишляниб щазырланмышдыр. А.д.-нин тарихимцгайисяли шякилдя юйрянилмясиня 1830ъу иллярдя К.В. фон Щумболт тяряфиндян башланылмышдыр. 20 ясрин 30-ъу илляриндя О. Демпволф, 50-ъи иллярдян ися И. Дайен, О. Дал, Р. Бласт вя б. бу сащядя тядгигат апармышлар. А.д.-ня щяср олунмуш бейнялхалг конфранслар кечирилир, хцсуси журналлар няшр едилир.

    Яд.: С и р к Ю. Х. Австронезийские языки //Сравнительно-историческое изучение языков разных семей. Задачи и перспективы. М., 1982 (библ.).

    AVSTRONEZİYA DİLLƏRİ

     АВСТРОНЕЗИЙА ДИЛЛЯРИ – Тайванда, Ъянуб-Шярги Асийада, Океанийа вя Мадагаскарда (бах Австронезийалылар) йайылмыш дил аиляси. А.д.щямдиллярин (1000-дян артыг), щям дя бу диллярдя данышанларын сайына эюря (300 млн.-дан чох, 21ясрин яввяли) ян бюйцк аилялярдян биридир.

    19 ясрин 2-ъи йарысындан етибарян А.д.-нин Индонезийа групуна (Ъянуб-Шярги Асийа вя Мадагаскарда йайылмышдыр) вя Океанийанын бюйцк реэионларынын адына уйьун 3 група (Меланезийа, Микронезийа, Полинезийа) ъоьрафи бюлэцсц тятбиг едилмишдир. Даща эениш йайылмыш тяснифата эюря А.д.-ндя атайал, соу, паиван голлары (Тайванда йайылмышдыр; бах Тайван дилляри) айрылыр ки, онлар да А.д.нин Малаййа-Полинезийа йарымаилясиня дахил олан диллярдян тамамиля фярглянир.

    Малаййа-полинезийа дилляр и 3 гола айрылыр. Гярби Индонезийада, Филиппиндя, Марийа вя Палау адаларында ишлянян дилляри ъоьрафи принсипя эюря шярти олараг гярби Малаййа-Полинезийа дилляри (500-дян артыг) адландырырлар. Онларын бир сыра дил групларына [Малаййа-Йава (Йава дили, Бали дили, Малаййа дили, Индонезийа дили вя с.), Барито (Калимантан а.нда йайылмышдыр, лакин бура Мадагаскардакы малагаси дили дя дахилдир; бах щямчинин Калимантан дилляри), чам (йеэаня групдур ки, бцтцнлцкля материкдя – Ъянуби Вйетнамда вя Камбоъада йайылмышдыр; бах Чам дилляри)] айрылмасынын эенетик ясасы вардыр; диэяр груплар (мяс., Филиппин дилляри, Сулавеси дилляри) яслиндя ареал бирляшмяляридир (бах щямчинин Индонезийа дилляри).

    Малаййа-полинезийа ареалынын ш. щиссяси дилляринин тяснифаты даща дягигдир. Кичик Зонд а-рынын щиссясиндяки дилляр вя Молукк а-рынын бюйцк щиссясиндяки дилляр мяркязи Малаййа-Полинезийа голуну [аруан дилляри, бабар дилляри, бима-сумбан дилляри, бомберай дилляри, Молукк дилляри, теоркур дилляри, Тимор дилляри (о ъцмлядян тетум дили); ъями 150-дян чох дил] тяшкил едир. Шм. Молукк а-рынын, Йени Гвинейанын сащилйаны вя бцтцн Океанийа дилляри шярги Малаййа-Полинезийа голуна аиддир. Бурайа ъянуби щалмащер дилляри (6 дил, о ъцмлядян були дили), гярби Йени Гвинейа дилляри (33 дил, о ъцмлядян биак дили) вя Океанийа дилляри (400-дян артыг) дахилдир. Сонунъулар арасында шярги Океанийа дилляри фярглянир; онларын ичярисиндя Микронезийа дилляри вя Полинезийа дилляри айрыъа йарымгруплар тяшкил едир.

    А.д.-ндя структур-тиположи мцхтялифлик олдугъа чохдур. Бцтцнлцкдя онлар цчцн нисбятян садя фоноложи систем характерикдир. Консонантизмдя адятян партлайан сяслярин 3-5 локал сырасы (додагланан, дилюнц вя дилархасы, Гярби Индонезийа вя Йени Каледонийа дилляриндя инъя палатал, йахуд алвеопалатал, Океанийа дилляринин чохунда ися лабиовелйар вя с.) олур. Бу сыраларда кар-партлайан, ъинэилтили-партлайан вя бурун сясляри гаршы-гаршыйа гойулур. Вокализм цчцн 5–6 фонемин олмасы характерикдир; бир сыра диллярдя фоноложи узунлуг вя бурун сясляри, еляъя дя фоноложи вурьу вар. А.д., ясасян, чохщеъалыдыр, ясас морфемляр даща чох икищеъалы олур. Исмин сай категорийасы аналитик йолла вя йа редупликасийа иля ифадя олунур. Сифят, эюрцнцр, тарихян айдын шякилдя диэяр нитг щиссяляри иля гаршылашдырылмышдыр. Бу, ареалын г. щиссясинин бир чох дилляри цчцн инди дя характерикдир, лакин мцасир диллярдя (о ъцмлядян Океанийа дилляринин яксяриййятиндя) о, формал олараг феля йахындыр. Фели морфолоэийада хейли мцхтялифлийя раст эялинир (синтетик формаларын мцряккяб системляриндян синтетик морфолоэийанын, демяк олар ки, олмамасынадяк). Инклцзив вя ексклцзив гаршылашдырма характерикдир.

    А.д.-нин синтаксиси синтактик ялагялярдя аналитик ифадя васитяляринин цстцнлцйц иля фярглянир. А.д.-нин яксяриййятиндя сюзлярин дцзцлцшц “мцбтяда+хябяр+(васитясиз) тамамлыг” кимидир. Даща гядим дюврлярдя  ися  сюзлярин  сырасы  “хябяр +мцбтяда + (васитясиз) тамамлыг” кими олмушдур (мяс., Филиппин, Сулавеси, Калимантанын бир щиссясиндя, малагаси, Полинезийа вя с. диллярдя галмышдыр).

    Бир сыра гярби Малаййа-Полинезийа дилляри цчцн (чам, Малаййа, Йава, тащал, буэи, макасар вя с. дилляр) ерамызын 1-ъи - 2-ъи миниллийин яввялиндя ъянуби щинд йазысы ясасында орижинал йазы системи йарадылмыш, сонралар  ислам  ареалында  яряб ялифбасы тятбиг едилмишдир. Щазырда бу йазы системляри щяр йердя латын графикалы ялифба иля явязлянмишдир. 19–20 ясрлярдя шярги Малаййа-Полинезийа дилляри цчцн йазы системляри (латын графикасы ясасында) ишляниб щазырланмышдыр. А.д.-нин тарихимцгайисяли шякилдя юйрянилмясиня 1830ъу иллярдя К.В. фон Щумболт тяряфиндян башланылмышдыр. 20 ясрин 30-ъу илляриндя О. Демпволф, 50-ъи иллярдян ися И. Дайен, О. Дал, Р. Бласт вя б. бу сащядя тядгигат апармышлар. А.д.-ня щяср олунмуш бейнялхалг конфранслар кечирилир, хцсуси журналлар няшр едилир.

    Яд.: С и р к Ю. Х. Австронезийские языки //Сравнительно-историческое изучение языков разных семей. Задачи и перспективы. М., 1982 (библ.).