Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
V CİLD (BRYÁNKA - ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU)
    BUTAN

     

    БУТАН, Бутан краллыьы (дзонг-ке дилиндя Друк-Йул – Əждаща Öлкяси).

    Цмуми мялумат
    Ъянуби Асийада дювлят. Шm.-q.-dя vя шм.-да Чинля, ъ.-г.-дя, ъ.-да вя ш.-дя Щиндистанла щямсярщяддир. Сащ. 46,65 мин км2. Ящ. 758,7 min (2013). Пайтахты Тщимпщу ш.-дир. Рясми дил дзонгке (бщотийа) дили, пул ващиди нгултрумдур. Инз. ъящятдян 20 дзонга (яйалятя) бюлцнцр. Б. БМТ-нин (1971), СААРК-ын (Ъянуби Асийа реэионал ямякдашлыг ассосиа- сийасы; 1985), БВФ-nин (1981), БЙИБ-ин (1981), ЦТТ-нин (мцшащидячи гисминдя) цзвцдцр.

    Дювлят гурулушу
    Б. унитар дювлятдир. Идаряетмя формасы мящдуд монархийадыр; формал йазылы конститусийасы йохдур. 1998 илин ийулунда дювлят гурулушунун ислащаты кечирилмишдир. Крал щюкумят башчысы вязифясиндян имтина етмиш,


     дювлят башчысы вязифясини, щямчинин дювлят тящлцкясизлийи иля баьлы ян мцщцм мясялялярин щялли заманы сялащиййятлярини юзцндя сахламышдыр. Ганунвериъи щакимиййят крала вя парламентя – Милли мяълися (Сонгду) мяхсусдур. 3 иллик сялащиййят мцддятиня малик олан Милли мяълис 150 цзвдян ибарятдир; 105 цзв цмуми сечкиляр йолу иля сечилир; 10 йери ращиблярин нцмайяндяляри тутур; 35 цзвцнц дювлят марагларыны тямсил етмяк цчцн монарх тяйин едир (назирляр, Крал мяшвярятчи шурасынын цзвляри, диэяр рясми шяхсляр). Крал мяшвярятчи шурасы 9 цзвдян ибарятдир: 2 няфяр ращиблярдян, 6 няфяр Милли мяълис тяряфиндян сечилир, сядри ися крал тяйин едир. Крал мяшвярятчи шурасы вя Назирляр шурасы Милли мяълис гаршысында мясулиййят дашыйыр. Иъраедиъи щакимиййяти крал вя Назирляр шурасы щяйата кечирир. Милли мяълисин эизли сясвермя йолу иля сечдийи назирляри крал 5 ил мцддятиня тяйин едир; онлар бир дяфя тякрар сечиля вя тяйин олуна билярляр, лакин ики мцддятдян артыг вязифядя гала билмязляр. Партийаларын вя щямкарлар иттифагларынын фяалиййяти гадаьан едилмишдир. 

     

    Tяbiяt
    Релйеф, эеоложи гурулуш вя файдалы газынтылар. Б.-ын яразиси Шярги Щималай д- рынын ъ. йамаъынын чятин кечилян йцксяк даьлыг щиссясиндядир. Сятщи Бращмапутра щювзяси чайларынын дярин дяряляри иля кяскин парчаланмышдыр. Ъ. сярщяди бойу дар золаг шяклиндя даьятяйи аллцвиал дцзянликляр (дуарлар) узаныр. Юлкянин ъ. щиссясини тяпяли юndaьlыqlar, мяркязини Кичик Щималай д-рынын субмеридионал голлары (щцнд. 4840 м-ядяк), шм.-ыны ися Бюйцк Щималай д-рынын голu (Кула-Кангри д. 7554 м., Б.-ын ян йцксяк нюгтяси) тутур. Тектоник ъящятдян Б.-ын яразиси Кайнозойун Алп- Щималай мцтящяррик гуршаьына аиддир. Дямир, гурьушун vя мис филизляринин, даш- дуз, мика вя мярмярин кичик йатаглары мялумдур.
    Иглим. Яразисинин bюyцk щиссясинин иглими рцтубятли муссондур. Орта темп-р гышда 15°Ъ, йайда 30–36°Ъ, иллик йаьынтынын мигдары 2000–5000 мм-дир. Даьарасы дярялярдя иглим мцлайим рцтубятлидир. Гышda орта темп-р –4°Ъ-дян –16°Ъ-йя- дяк, йайda 15–26°Ъ-дир. Йцксякдаьлыqда иглим сойугdur. Йаьынты (ildя тягр. 50 мм), ясасян, гышда гар шяклиндя дцшцр. Гар хятти 4600 м-дян кечир. 677 даь бузлаьы вар. Дахили сулар. Чайлары (Манас, Санкош, Вонг-Чу, Нгамо вя с.) Бращмапутра щювзясиня аиддир. Йухары ахынлары бузлагларла, орта ахынлары ися гар вя йаьыш сулары иля гидаланыр. Муссон мювсцмцндя дашгынлар олур. Шм.-да чохсайлы бузлаг эюлляри вар. Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Б.-ын яразисинин тягр. 65%-ини 3300– 3800 м-ядяк йцксякликдя битян мешяляр тутур. Б.-ын ъ.-унда йарпаьынытюкян – щямишяйашыл мешяляр (кастанопсис, шима, аьаъабянзяр гыжылар), бязи йерлярдя йарпа- ьынытюкян сал мешяляри йайылмышдыр. Юлкянин мяркязи щиссяси цчцн сяъиййяви олан 1800–2600 м йцксякликдя щямишяйашыл палыд вя йарпаьынытюкян аьаъ ъинсляриндян (аьъагайын, тозаьаъы вя с.) ибарят мешяляр даща йцксякдя ийняйарпаглы мешялярля (Щималай шамы, кцкнар, Щималай тсугасы, аьшам) явяз олунур. Мешянин йухары сярщяди, ясасян, рододендронлардан (50 нюв- дян чох) вя ардыълардан ибарятдир. 4000–4600 м йцксякликдя Алп чямянликляридир.


    Б.-ын шм. щиссясиндя юлкя яразисинин тягр. 10%-ни тутан бузлаг-нивал ландшафты йайылмышдыр. Юлкянин ъ.-унда назикбядян меймунлар (лангурлар), фил, ъыртдан донуз, пялянэ; даьларда кабарга, кичик аьгуйруг марал, Щималай айысы, гар бябири вя с. йашайыр. 700-дян артыг гуш нювц вар. Б.- да цмуми сащяси 12,4 мин км2 олан 9 мцщафизя едилян тябии ярази, о ъцмлядян Торса горуьу, Ъигме-Сингай-Вангчук, Ъигме-Доръи милли парклары вардыр (2005).

    Ящали
    Юлкянин ясас ящалиси бщотийалар, йахуд бутанлылардыр: шарчоплар (26%; 2005), йахуд шярги бутанлылар; дзонгке дилиндя данышан бщотийаларын юзляри, йахуд мяркязи бутанлылар (23%); бумтангпалар, йахуд кебумтамплар, гярби бутанлылар (6%). Диэяр Тибет-Бирма халглары: кщенгляр (8%), дакпалар (6%), матпалар (4%), дзалалар (3%), гурунглар (3%), лепчалар (2%), куртеоплар (2%), нйемпалар (2%), непаллылар (0,5%). Ящалинин 8%-ини Щиндистандан эялмяляр тяшкил едир, онларын да 6%-и ассамлылардыр. Ящалинин ортаиллик артымы 2,1%-дир, 1000 няфяря доьум сявиййяси 34 няфяр, юлцм сявиййяси 13 няфярдир; ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 100 няфярдир (2005). Фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 4,8 ушагдыр. Ящалинин йаш тяркиби: 14 йашадяк – 39,1%, 15 йашдан 64 йашадяк – 56,9%, 65 йашдан йухары – 4%. Ящалинин орта йаш щядди 20,3 илдир. Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 54,4 илдир (киши- лярдя 54,7; гадынларда 54,1 илдир). Щяр 107 кишийя 100 гадын дцшцр (2005). Ящалинин орта сыхлыьы 1 км2-дя 16,7 няфярдир. Юлкянин ъ.-ундакы дцзянликляр вя ш.-индяки мцнбит Трашиганг вадиси ян сых мяскунлашмыш районлардыр. Ящалинин 21%-и шящярлярдя йашайыр (2002; 1970 илдя 3%). Ири шящярляри (мин няфяр, 2005): Тщимпщу – 69 вя Пщунчщолинг – 17; диэяр шящярлярин ящалиси 10 мин няфярядякдир. Ямякгабилиййятли ящали 227,7 мин няфярдир (2001), яъняби фящляляр (ясасян, непаллылар) – 50 мин няфярдир. Мяшьуллуьун сащяви структуру: к.т.-нда – 93%, хидмят сферасында – 5%, сянайедя – 2% (2002). Диндарларын якся- риййяти ламаистдир (ящалинин 70%-индян чоху); непаллылар вя Щиндистандан эялмяляр щиндуистлярдир (ящалинин 25%-индян чоху).

    Тарихи очерк
    Б.-ын тарихи 7 ясрдя Тибетдян буддизмин йайылмасы иля сых баьлыдыр. Сонракы бир нечя яср ярзиндя Б.-ын мцнбит вадиляри Тибетдян эялмяляр тяряфиндян мяскунлашмышдыр. Б.-да Тибет ламалары тяряфиндян чох сайда монастырын ясасы гойулмушдур. Онлардан ян ириляри 16 ясря аиддир вя Тибет буддизминин бир нечя голу иля баьлыдыр. Б. дювляти 17 ясрин яввялляриндя буддизмин мцхтялиф ъяряйан вя мяктябляринин дцнйя- ви вя дини щакимиййят уьрунда мцбаризяси эедишиндя мейдана эялмишдир. Б.-ын баниси Тибет ращиби Шабдрунг Нгавант Намгйал (1594–1651) щесаб олунур. О, Б.-да дуалист щакимиййят системини йаратмыш, идарячилик цзря сялащиййятляри дцнйяви (деб раъя) вя дини (дщарма раъя) башчылар арасында бюлцшдцрмцшдц. Ламаизмин щаким друкпа каръупа мяктябинин тямсилчиляри олан Б.-ын сонракы дини щюкмдарларына тябяяляри Шабдрунгун инкарнасийалары кими ситайиш едирдиляр. Монастыр-галаларын (дзонгларын) башчылары хейли дяряъядя мцстягилликлярини сахлайырдылар. Тядриъян Б.- да щакимиййят яйалятляри идаря едян ири феодал-сяркярдялярин ялиня кечди. 1907 илдя онларын ян нцфузлусу Угйен Вангчук (1861–1926) илк дцнйяви ирси монарх елан едилди. 1933 илдя дщарма раъя вязифяси гяти олараг ляьв едилди. Б. яняняви олараг Тибетин сийаси тясир даирясиня дахил иди вя 1910 илядяк ондан вассал асылылыьында галырды. Авропалылар Б. щаггында илк мялуматлары 1626 илдя Пор- тугалийа миссионерляриндян алдылар; 1772 инэилисляр Б.-ла рясми ялагяляр гурдулар. Щиндистанда мцстямлякя аьалыьы системини йарадан Б.Британийа, тядриъян Б.-ы да нязаряти алтына алараг юзцнцн протекторатына чевирди. Щиндистандакы инэилис идарясинин Б. щакимляри иля имзаладыглары бир сыра мцгавиляйя (ян мцщцмляри 1841, 1865, 1910) ясасян Ассам вя Бенгалийа иля сярщяддяки даь кечидляри Б.-дан алынды, хариъи сийасятя рящбярлик инэилислярин ялиня кечди, Б.
    щакиминя ися компенсасийа кими 1865 илдян щяр ил 50 мин (1910 илдян – 100 мин) рупи щяъминдя малиййя йардымы верилмясиня башланды. Щиндистан истиглалиййят газандыгдан сонра (1947) Щиндистан щюкумяти Б. иля “Достлуг щаггында мц- гавиля” (1949, 8 август) баьлады. 

    Мцгавиляйя эюря, Б. дахили сийасятдя, о ъцмлядян мцдафия мясяляляриндя там мцстягиллийини сахлайараг хариъи сийасятдя Щиндистанын мяслящятляриня ямял етмяйя разылыг верди. 1865 илдя зорла алынмыш Деванэири мащалы Б.-а гайтарылды, Б. щакими- ня верилян малиййя йардымы 500 мин рупийядяк артырылды. 1950 илдян ЧХР-ин Б.-а ярази иддиалары иряли сцрмяси иля ялагядар юлкянин шм. сярщяди бойунъа Щиндистан гарнизонлары йерляшдирилди. 1950-ъи иллярдя Щиндистан ону Б.-ла бирляшдирян йоллар чякдирди, бу да краллыьын тяърид олунмасына сон гойду (авропалыларын Б.-а эялмясиня йалныз 1974 илдян иъазя верилди). Щиндистанын дястяйи иля краллыьын нцмайяндялик институтларынын формалашдырылмасы просеси башлады. Крал Ъигме Доръи Вангчукун (1929–72) щакимиййяти дюврцндя Крал мяшвярятчи шурасы йарадылды, 1953 илдя гисмян сечилян Милли мяълис (Сонгду) фяалиййятя башлады. Б.-да низами орду йарадылды, гулдарлыг ляьв едилди, Тщимпщу юлкянин даими пайтахты олду, СЕС-ин вя Б.-ын мяркязи районларындан Щиндистан сярщядиня йолун тикинтисиня башланылды. Крал ислащатлары, илк нювбядя торпаг ислащаты ири торпаг сащибляринин вя рущанилярин бир щиссясинин мцгавимяти иля цзляшди. Лакин “йухарыдан” ислащатларын кечирилмяси курсу дяйишмяди. 1960-ъы иллярин сонларында монастырларын алдыглары торпаг рентасы дювлят тяминаты иля явяз олунду, монастырларын бир гисми баьланды, ращиблярин сайы ися ихтисар едилди. Йени крал Ъигме Сингай Вангчук (д. 1955) конститусийалы монархийа институтларынын формалашдырылмасыны давам етдирди. Яввялляр йарадылмыш Назирляр шурасы 1990-ъы иллярдя Сонгду тяряфиндян тяйин олунмаьа башлады. 1998 ил гануну Сонгдуйа ⅔ сяс чохлуьу иля кралы щакимиййятдян узаглашдырмаг щцгугу верди. 2002 илдя Б.-да 21 йашына чатмыш бцтцн шяхсляр цчцн цмуми сечки щцгугу тятбиг едилди. 2004 илин декабрында Конститусийа лайищяси ишляниб
    щазырланды. 2006 ил декабрын 14-дя Б.-ын дюрдцнъц кралы Ъигме Сингай Вангчук оьлу Ъигме Кщесар Намгйалын (д. 1980) хейриня тахтдан ял чякди. 1988 илдя Б. кралы щиндуизм тяряфдарлары олан етник непаллыларын нцфузунун зяифлядилмясиня йюнялдилмиш бир сыра ганунлар гябул етди. Бу да 1990 илдя юлкянин ъ.-унда Ассам вя Гярби Бенгалийанын сол гцввяляри тяряфиндян дястяклянян бир груп непаллынын башчылыьы иля крал ялейщиня чыхышлара сябяб олду. Чыхышлар полис тяряфиндян йатырылды. Непал азлыгларынын щцгугларынын мящдудлашдырылмасы вя 1990 илдян сонра непаллыларын бир гисминин Б.-дан кючмяси


    Кула-Кангри даьы.


    Непал-Бутан мцнасибятляринин кяскинляшмясиня эятириб чыхартды. Щиндистан вя БМТ-нин иштиракы иля Непал вя Б. арасында гачгынларын (100 мин няфяр) гайытмасы мясялясиня даир данышыглар нятиъя вермяди. 1990-ъы иллярин сонларында Б.-а Щиндистанын шм.-ш. районларындан сепаратист тяшкилатларын дюйцшчцляри сохулдулар. 2003 илдя орду онлара гаршы мцвяффягиййятли ямялиййат кечирди. Демократик ислащатлар уьрунда чыхыш едян Бутан конгреси партийасы вя Бутан халг партийасы крал тяряфиндян ляьв олунду. Бутан конгреси юз фяалиййятини хариъдя давам етдирир. Щиндистан вя Б. арасындакы мцнасибятляря вя Б.-ын хариъи сийасятиня Щиндистанын сийаси емиссары нязарят едир. Б. 1971 илдя Щиндистанын дястяйи иля БМТ-йя цзв гябул олунду. Аз сонра Б.-а йардым эюстярилмяси цзря БМТ програмы гябул едилди. 1980-ъи иллярдян БВФ вя БЙИБ юлкяйя йардым эюстярмяйя башлады. 1973 илдян Б. Гошулмамаг щярякатынын иштиракчысыдыр. 1990-ъы иллярдя Б.-ын Нйу-Йорк вя Ъеневрядя БМТ йанында дипломатик миссийалары тясис едилди, Нйу-Дещлидя (Щиндистан) вя Ъянуби Асийанын диэяр дювлятляриндя сяфирликляри ачылды.



    Манас чайы.


    Тясяррцфаты
    Б. аграр юлкядир, ян аз инкишаф етмиш дцнйа юлкяляри сырасына аид едилир вя Щин-виляйя эюря, Б. дахили сийасятдя, о ъцм
    лядян мцдафия мясяляляриндя там мцстягиллийини сахлайараг хариъи сийасятдя Щиндистанын мяслящятляриня ямял етмяйя разылыг верди. 1865 илдя зорла алынмыш Деванэири мащалы Б.-а гайтарылды, Б. щакиминя верилян малиййя йардымы 500 мин рупийядяк артырылды. 1950 илдян ЧХР-ин Б.-а ярази иддиалары иряли сцрмяси иля ялагядар юлкянин шм. сярщяди бойунъа Щиндистан гарнизонлары йерляшдирилди. 1950-ъи иллярдя Щиндистан ону Б.-ла бирляшдирян йоллар чякдирди, бу да краллыьын тяърид олунмасына сон гойду (авропалыларын Б.-а эялмясиня йалныз 1974 илдян иъазя верилди). Щиндистанын дястяйи иля краллыьын нцмайяндялик институтларынын формалашдырылмасы просеси башлады. Крал Ъигме Доръи Вангчукун (1929–72) щакимиййяти дюврцндя Крал мяшвярятчи шурасы йарадылды, 1953 илдя гисмян сечилян Милли мяълис (Сонгду) фяалиййятя башлады. Б.-да низами орду йарадылды, гулдарлыг ляьв едилди, Тщимпщу юлкянин даими пайтахты олду, СЕС-ин вя Б.-ын мяркязи районларындан Щиндистан сярщядиня йолун тикинтисиня башланылды. Крал ислащатлары, илк нювбядя торпаг ислащаты ири торпаг сащибляринин вя рущанилярин бир щиссясинин мцгавимяти иля цзляшди. Лакин “йухарыдан” ислащатларын кечирилмяси курсу дяйишмяди. 1960-ъы иллярин сонларында монастырларын алдыглары торпаг рентасы дювлят тяминаты иля явяз олунду, монастырларын бир гисми баьланды, ращиблярин сайы ися ихтисар едилди. Йени крал Ъигме Сингай Вангчук (д. 1955) консти- тусийалы монархийа институтларынын формалашдырылмасыны давам етдирди. Яввялляр йарадылмыш Назирляр шурасы 1990-ъы иллярдя Сонгду тяряфиндян тяйин олунмаьа башлады. 1998 ил гануну Сонгдуйа ⅔ сяс чохлуьу иля кралы щакимиййятдян узаглашдырмаг щцгугу верди. 2002 илдя Б.-да 21 йашына чатмыш бцтцн шяхсляр цчцн цмуми сечки щцгугу тятбиг едилди. 2004 илин декабрында Конститусийа лайищяси ишляниб щазырланды. 2006 ил декабрын 14-дя Б.-ын дюрдцнъц кралы Ъигме Сингай Вангчук оьлу Ъигме Кщесар Намгйалын (д. 1980) хейриня тахтдан ял чякди. 1988 илдя Б. кралы щиндуизм тяряфдарлары олан етник непаллыларын нцфузунун зя- ифлядилмясиня йюнялдилмиш бир сыра ганунлар гябул етди. Бу да 1990 илдя юлкянин ъ.-унда Ассам вя Гярби Бенгалийанын сол гцввяляри тяряфиндян дястяклянян бир груп непаллынын башчылыьы иля крал ялейщиня чыхышлара сябяб олду. Чыхышлар полис тяряфиндян йатырылды. Непал азлыгларынын щцгугларынын мящдудлашдырылмасы вя 1990 илдян сонра непаллыларын бир гисминин Б.-дан кючмяси Непал-Бутан мцнасибятляринин кяскинляшмясиня эятириб чыхартды. Щиндистан вя БМТ-нин иштиракы иля Непал вя Б. арасында гачгынларын (100 мин няфяр) гайытмасы мясялясиня даир данышыглар нятиъя вермяди. 1990-ъы иллярин сонларында Б.-а Щиндистанын шм.-ш. районларындан сепаратист тяшкилатларын дюйцшчцляри сохулдулар. 2003 илдя орду онлара гаршы мцвяффягиййятли ямялиййат кечирди. Демократик ислащатлар уьрунда чыхыш едян Бутан конгреси партийасы вя Бутан халг партийасы крал тяряфиндян ляьв олунду. Бутан конгреси юз фяалиййятини хариъдя давам етдирир. Щиндистан вя Б. арасындакы мцнасибятляря вя Б.-ын хариъи сийасятиня Щиндистанын сийаси емиссары нязарят едир. Б. 1971 илдя Щиндистанын дястяйи иля БМТ-йя цзв гябул олунду. Аз сонра Б.-а йардым эюстярилмяси цзря БМТ програмы гябул едилди. 1980-ъи иллярдян БВФ вя БЙИБ
    юлкяйя йардым эюстярмяйя башлады. 1973 илдян Б. Гошулмамаг щярякатынын иштиракчысыдыр. 1990-ъы иллярдя Б.-ын Нйу-Йорк вя Ъеневрядя БМТ йанында дипломатик миссийалары тясис едилди, Нйу-Дещлидя (Щиндистан) вя Ъянуби Асийанын диэяр дювлятляриндя сяфирликляри ачылды.


    Ташин-чхо-дзонг монастыр-гала. Тщимпщу.

    Тясяррцфаты
    Б. аграр юлкядир, ян аз инкишаф етмиш дцнйа юлкяляри сырасына аид едилир вя Щиндистан, Авропа юлкяляри, бейнялхалг тяшкилатларын эюстярдийи хариъи кюмякдян чох асылыдыр. ЦДМ щяъми 5 млрд. доллар, адамбашына – 7000 доллардыр (алыъылыг габилиййяти паритетиня эюря; 2013). ЦДМ-ин реал артымы 5,8% (2013); инсан
    инкишафы индекси 0,538 (дцнйанын 186 юлкяси арасында 140-ъы йер, 2012). ЦДМ-ин 13,8%-и к.т., 41,2%-и сянайе вя тикинти, 45,0%-и хидмят сферасынын пайына дцшцр (2013). Туризм вя енерэетиканын инкишафы щюкумятин диггят мяркязиндядир. Гябул едилмиш игтисади програмлар ятраф мцщитин вя ящалинин яняняви щяйат тярзинин горунуб сахланмасына йюнялмишдир. Марка тиъаряти вя хариъи туризм валйута эялиринин ясас мянбяйидир вя турист сайыны тянзимляйян дювлятин там нязаряти алтындадыр.


    Тщимпщу шящяриндян эюрцнцш.


    Сянайе. Ящянэдашы, эил, мярмяр, доломит, графит, шист вя гиймятли дашлар щасил едилир, аз мигдарда дямир филизи вя кюмцр чыхарылыр. Щидроенерэетика игтисадиййатын ян сцрятля инкишаф едян сащясидир. Илдя тягр. 2 млрд. кВт.саат електрик енержиси истещсал олунур, онун 99,9%-и СЕС-лярин пайына дцшцр; дахили тялябат аздыр. Ян ири СЕС-ляр Чщукща, Куричщу, Тала вя Басочщудур. Б.-да истещсал олунан електрик енержисинин бюйцк щиссяси (илдя 1,5 млрд. кВт.саатдан чох), ясасян, Щиндистана ихраъ едилир. Кустар сяняткарлыг (парча, халча, сойуг силащ, бядии метал вя аьаъ емалы) эениш йайылмышдыр. Емал сянайеси зяиф инкишаф ет- мишдир; ясас сащяляри: семент, йейинти, ме- шя. Кичик мцяссисяляр цстцнлцк тяшкил едир. Ири истещсал йалныз 1960-ъы иллярдя – ики семент з-ду, селлцлоз з-ду, мейвя емалы, фанер, аьаъ-йонгарлы тавалар, канифол вя скипидар истещсалы мцяссисяляринин ачылышындан сонра йаранмышдыр. Ясас сянайе мяр- кязи Пщунчщолингдир (бцтцн сянайе мящсулларынын тягр. 1/2-и). 1970–80-ъи иллярдя мешя тядарцкцнцн (щяр ил 3,2 млн. м3) сцрятли инкишафы мешялярин азалмасына эятириб чыхармышдыр.
    Кянд тясяррцфаты. Юлкя яразисинин тягр. 7,7%-и якин цчцн йарарлыдыр. Яняняви олараг терраслы вя динъягойулмуш якинчилик (щазырда гадаьан олунмушдур) инкишаф етмишдир. Ясас биткиляр: чялтик, гарьыдалы, картоф, ситрус, мейвяляр. Гарамал (ясасян, юлкянин ш.-индя вя ъ.-унда), ат (ш.-индя), йак вя донуз (г.-индя), давар, ев гушлары (ъ.-унда) сахланылыр. 1977 илдян дювлят фяал сурятдя балыгчылыьын инкишафыны дястякляйир. Даь чайларында форел овланыр; сцни эюллярдя карп йетишдирилир.
    Няглиййат. Д.й. йохдур. Автомобил йолларынын (62%-и бяркюртцклцдцр) уз. 8050 км-дир (2003). Ики аеропорт, Парода бейнялхалг аеропорт вар (2012). Хариъи тиъарят. Ихраъатын дяйяри 721 мин доллар, идхалатын 1,2 млрд. доллар тяшкил едир (2012). Ясас ихраъ маддяси електрик енержисидир; одунъаг, мейвя, тохуъулуг маллары, семент, ядвиййат, метал мямулатлары, гиймятли дашлар да ихраъ едилир. Ясас тиъарят партнйорлары Щиндистан (83,8%) вя Щонконг (10,8%). Щиндистан-
    дан (72,3%), Ъянуби Корейадан (6%), Йапонийадан вя Б. Британийадан йанаъаг, дянли биткиляр, машын вя аваданлыг идхал олунур (2013).

    Дцйц плантасийасы. Паро.

    Силащлы гцввяляр
    Силащлы гцввяляр (СГ; 2003) 10 даь-пи- йада баталйонундан вя бир нечя хцсуси бюлмядян (ъями тягр. 5 мин няфяр), щямчинин щярбиляшдирилмиш бирляшмялярдян (тягр. 15 мин няфяр) ибарятдир. Али баш командан кралдыр. СГ мцхтялиф нюв атыъы силащлар вя минааатанларла силащланмышдыр (бцтцн силащлар Щиндистан истещсалыдыр). СГ иъбари щярби мцкялляфиййят (18 йашдан 50 йашадяк) принсипи ясасында комплектляшдирилир. Чаьырыш йашы 18, щярби хидмят мцддяти 2 илдир. Команда щейяти кадрлары Щиндистанын щярби мяктябляриндя щазырланыр. Сяфярбярлик ещтийатлары 504 мин няфяр, о ъцмлядян щярби хидмятя йарарлы оланлар 270 мин няфярдир.

    Сящиййя
    Ящалинин щяр 100 мин няфяриня 16 щя- ким, 39 орта тибб ишчиси дцшцр (1997). Сящиййяйя гойулан цмуми хяръ ЦДМ-ин 3,9%-ни тяшкил едир (бцдъядян малиййяляшмя 90,6%, юзял сектордан – 9,4%; 2002). Сящиййя дювлятин щимайясиндядир, р-н сявиййясиндя десентрализасийа олунмушдур вя ясасыны илкин тибби-санитарийа йардымы тяшкил едир. Иммунизасийа, ГИЧС, вярям, малйарийа, яняняви тябабят вя с. цзря мягсядли програмлар ишляниб щазырлан- мышдыр.

    Иdman
    1983 ildən Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin üzvüdür. Olimpiya Oyunlarında 1992 ildən iştirak edir (kamandan oxatma). 1983 ildə təsis edilmiş Butan Futbol İttifaqı 2000 ildən FİFA-nın üzvüdür. B. idmançıları beynəlxalq yarışlarda mükafatçılar sırasına çıxa bilməmişlər. Тящсил. Елм вя мядяниййят мцяссисяляри Б.-ын тящсил мцяссисяляри мяктяб тящсили, сонракы вя али тящсил департаментляринин табелийиндядир. Мцасир тящсил системи 6 йашлы ушаглар цчцн 7 иллик ибтидаи мяктяб (щазырлыг синфи дахил олмагла), 4 иллик орта мяктяб, 2 иллик коллеъ вя али мяктяблярдян ибарятдир. Ибтидаи мяктяби битирян шаэирдлярин 87%-и тящсиллярини орта мяктябдя давам етдирир (2014). 15 йашдан йухары ящалинин савадлылыьы кишиляр арасында 30%, гадынлар арасында 10% тяшкил едир. 2003 илдя Тщимпщуда Крал Ун-ти тясис едилмишдир. Онун табелийиндя Менеъмент Крал Ин-ту (1986), Бутан Крал Технолоэийа Ин- ту, Яняняви Тибб Милли Ин-ту, Милли Дил вя Мядяниййяти Юйрянмя Ин-ту (1961), Тибб Елмляри Крал Ин-ту (1974), Бутаны Юйрянмя Мяркязи (1999), Милли Тящсил ин- тлары (Паро вя Самтсидя; 1992) вя с. елми тядгигат ин-тлары; Милли китабхана (1967), Кцтляви китабхана (1978) – щяр икиси Тщимпщуда фяалиййят эюстярир.

    Кцтляви информасийа васитяляри
    Телерадиоверилишляри “Бутан бродкастинг сервис” (“Бщутан Броадъастинэ Сервиъе – Натионал ТВ анд радио броадъаст аэенъй”) дювлят ширкяти тяряфиндян дзонгке вя инэилис дилляриндя апарылыр. Телевизийа 1999 илдян фяалиййят эюстярир, эцндя 4 саат йайымланыр (програмлар йалныз пайтахт Тщимпщуда гябул едилир). 1992 илдян “Кунсел” (“Куенсел”; дзонг-ке, инэилис вя щинд дилляриндя) щяфтялик цмуммилли гязет бурахылыр. 1999 илдян “Ъорнал оф Бутан стадис” (“Жоурнал оф Бщутан Студиес”) иътимаи-сийаси, елми вя ядяби журналы дзонгке вя инэилис дилляриндя няшр олунур (илдя 2 нюмряси).
    Ядябиййат
    Милли ядябиййат 1990-ъы иллярин орталарындан инэилис дилиндя формалашмаьа башламышдыр. Карма Уранын “Минэюзлц гящряман”, (1995) тарихи романы, “Пеми Чеванг Таши щаггында баллада” (1996), щямчинин Б.-ын тарихи, мядяниййяти вя ядябиййатына даир китаблары вя мягаляляри дцнйа шющряти газанмышдыр. Поезийа Доръи Пенъоренин йарадыъылыьы иля тямсил олунур.


    Бутан Крал Университети. Тщимпщу.

    Мемарлыг вя тясвири сянят Инъясянят ламаизмин эцълц тясири алтында формалашмыш вя инкишаф етмишдир. Б.-ын дини мемарлыьы 17 ясрдя мейдана эялмиш дзонгларла (даш монастыр-галалар) тямсил олунур: Паро ш.-ндя Другйел-дзонг; Пунакща ш.-ндя Пунакща-дзонг. Мцлки мемарлыгда милли яняняняляр Тщимпщу ш.- нин тикилиляриндя яксини тапмышдыр. Тибет вя Непалын бядии мядяниййятляринин тясирини якс етдирян Б. тясвири сяняти бцтцнлцкля дини мягсядляря щяср олунмушдур. Щейкялтярашлыгда ясас материал кими эил вя тунъдан (унудулмуш мум техникасы Непалдан эялмишдир) истифадя едилирди. Ев мещрабларынын тяртибатында вя мябядлярдя истифадя олунан рянэлянмиш эил щейкялъикляр эениш йайылмышды. 16–17 ясрляр щейкялтярашлыьы Тибет яняняляриня сюйкянирди (Будданын вя ламаларын тясвирляри). 18 ясрдян пластикада орнаментдян вя зянэин декордан (гызыллама, эцмцшлямя вя мяръандан) истифадя едилирди. Фреска

    Паро йахынлыьында Токсанг-дзонг монастыры.


    рянэкарлыьы инкишаф етмямишдир. Мябядляр, ясасян, цслубъа Непал вя Тибет (15 ясрдя), даща сонра (17 ясрдя) Чин рянэкарлыьындан тясирлянмиш иконаларла (танка) бязядилир. Б.-да бядии сяняткарлыг нювляриндян ян чох тохуъулуг йайылмышдыр.


    Чам дини мярасиминдя маскалыларын рягси. Тщимпщу.

    Мусиги
    Б.-ын мусиги мядяниййяти Тибет мусиги мядяниййятинин реэионал нювцдцр. Дини мусиги ваърайана буддизми иля баьлыдыр, эцълц монастыр яняняси горунуб сахланмышдыр. Б.-ын бцтцн яняняви мусигиси юз нювбясиндя дини мусиги иля сых баьлыдыр. Щяр ил кечирилян чам дини мярасиминдя мусиги иля мцшайият олунан маскалы рягс тамашалары онун айрылмаз щиссясидир. Тибет мяншяли мусиги алятляри (16 ясрдян дяйишмямишдир) лим флейталары (лингбу; бамбукдан 6 флейта дясти), узун голу олан дамнйен лцтнйасындан ибарятдир. Сарай вя дювлят байрамларында боеда вя шунгда жанрларында мащнылар ифа олунур; шунгда башланьыъыны 17 яср Тибет сарай мусигисиндян эютцрмцшдцр вя Б.-ын дювлят щимнинин ясасыны тяшкил едир. 1960-ъы иллярдян сарай вя дювлят тянтяняляриндя иштирак едян пешякар мусигичиляр ансамблларына йайла чалынан икисимли пиванг (эязярэи мусигичилярин Тибет мяншяли аляти), йангчен симбаллары (Чин мяншяли), дамнйен вя лим дахилдир. Пешякар классик, щямчинин яняняви кянд ансамбллары дювлят тяряфиндян щимайя олунур. Тщимпщуда Крал ифачылыг сянятляри академийасы ачылмышдыр. 20 ясрин 2-ъи йарысындан Б.-да щинд мусигиси жанрлары, Гярб нцмуняли мцасир мусиги алятляри йайылмаьа башламышдыр. 20 ясрин сонларындан Гярб поп мусигиси, Щиндистан вя Тиbет мусигиси елементляриндян ибарят ригсар мусигиси (кино мусигиси, популйар мащнылар, шящяр мяишят мусигиси) эениш йайылмышдыр; дамнйен лцтнйасынын мцасир модификасийасындан истифадя олунур. Яняняви инъясянят фестиваллары кечирилир. Яд.: Иванов Б. А. Бутан // Политическая история государств Азии и Северной Африки. ХХ век. М., 1996. Т. 1; Синща А. Ъ. Щималайан кинэдом, Бщутан: традитион, транситион анд трансформатион. Неw Делщи, 2001.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BRYÁNKA – ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU
    BUTAN

     

    БУТАН, Бутан краллыьы (дзонг-ке дилиндя Друк-Йул – Əждаща Öлкяси).

    Цмуми мялумат
    Ъянуби Асийада дювлят. Шm.-q.-dя vя шм.-да Чинля, ъ.-г.-дя, ъ.-да вя ш.-дя Щиндистанла щямсярщяддир. Сащ. 46,65 мин км2. Ящ. 758,7 min (2013). Пайтахты Тщимпщу ш.-дир. Рясми дил дзонгке (бщотийа) дили, пул ващиди нгултрумдур. Инз. ъящятдян 20 дзонга (яйалятя) бюлцнцр. Б. БМТ-нин (1971), СААРК-ын (Ъянуби Асийа реэионал ямякдашлыг ассосиа- сийасы; 1985), БВФ-nин (1981), БЙИБ-ин (1981), ЦТТ-нин (мцшащидячи гисминдя) цзвцдцр.

    Дювлят гурулушу
    Б. унитар дювлятдир. Идаряетмя формасы мящдуд монархийадыр; формал йазылы конститусийасы йохдур. 1998 илин ийулунда дювлят гурулушунун ислащаты кечирилмишдир. Крал щюкумят башчысы вязифясиндян имтина етмиш,


     дювлят башчысы вязифясини, щямчинин дювлят тящлцкясизлийи иля баьлы ян мцщцм мясялялярин щялли заманы сялащиййятлярини юзцндя сахламышдыр. Ганунвериъи щакимиййят крала вя парламентя – Милли мяълися (Сонгду) мяхсусдур. 3 иллик сялащиййят мцддятиня малик олан Милли мяълис 150 цзвдян ибарятдир; 105 цзв цмуми сечкиляр йолу иля сечилир; 10 йери ращиблярин нцмайяндяляри тутур; 35 цзвцнц дювлят марагларыны тямсил етмяк цчцн монарх тяйин едир (назирляр, Крал мяшвярятчи шурасынын цзвляри, диэяр рясми шяхсляр). Крал мяшвярятчи шурасы 9 цзвдян ибарятдир: 2 няфяр ращиблярдян, 6 няфяр Милли мяълис тяряфиндян сечилир, сядри ися крал тяйин едир. Крал мяшвярятчи шурасы вя Назирляр шурасы Милли мяълис гаршысында мясулиййят дашыйыр. Иъраедиъи щакимиййяти крал вя Назирляр шурасы щяйата кечирир. Милли мяълисин эизли сясвермя йолу иля сечдийи назирляри крал 5 ил мцддятиня тяйин едир; онлар бир дяфя тякрар сечиля вя тяйин олуна билярляр, лакин ики мцддятдян артыг вязифядя гала билмязляр. Партийаларын вя щямкарлар иттифагларынын фяалиййяти гадаьан едилмишдир. 

     

    Tяbiяt
    Релйеф, эеоложи гурулуш вя файдалы газынтылар. Б.-ын яразиси Шярги Щималай д- рынын ъ. йамаъынын чятин кечилян йцксяк даьлыг щиссясиндядир. Сятщи Бращмапутра щювзяси чайларынын дярин дяряляри иля кяскин парчаланмышдыр. Ъ. сярщяди бойу дар золаг шяклиндя даьятяйи аллцвиал дцзянликляр (дуарлар) узаныр. Юлкянин ъ. щиссясини тяпяли юndaьlыqlar, мяркязини Кичик Щималай д-рынын субмеридионал голлары (щцнд. 4840 м-ядяк), шм.-ыны ися Бюйцк Щималай д-рынын голu (Кула-Кангри д. 7554 м., Б.-ын ян йцксяк нюгтяси) тутур. Тектоник ъящятдян Б.-ын яразиси Кайнозойун Алп- Щималай мцтящяррик гуршаьына аиддир. Дямир, гурьушун vя мис филизляринин, даш- дуз, мика вя мярмярин кичик йатаглары мялумдур.
    Иглим. Яразисинин bюyцk щиссясинин иглими рцтубятли муссондур. Орта темп-р гышда 15°Ъ, йайда 30–36°Ъ, иллик йаьынтынын мигдары 2000–5000 мм-дир. Даьарасы дярялярдя иглим мцлайим рцтубятлидир. Гышda орта темп-р –4°Ъ-дян –16°Ъ-йя- дяк, йайda 15–26°Ъ-дир. Йцксякдаьлыqда иглим сойугdur. Йаьынты (ildя тягр. 50 мм), ясасян, гышда гар шяклиндя дцшцр. Гар хятти 4600 м-дян кечир. 677 даь бузлаьы вар. Дахили сулар. Чайлары (Манас, Санкош, Вонг-Чу, Нгамо вя с.) Бращмапутра щювзясиня аиддир. Йухары ахынлары бузлагларла, орта ахынлары ися гар вя йаьыш сулары иля гидаланыр. Муссон мювсцмцндя дашгынлар олур. Шм.-да чохсайлы бузлаг эюлляри вар. Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Б.-ын яразисинин тягр. 65%-ини 3300– 3800 м-ядяк йцксякликдя битян мешяляр тутур. Б.-ын ъ.-унда йарпаьынытюкян – щямишяйашыл мешяляр (кастанопсис, шима, аьаъабянзяр гыжылар), бязи йерлярдя йарпа- ьынытюкян сал мешяляри йайылмышдыр. Юлкянин мяркязи щиссяси цчцн сяъиййяви олан 1800–2600 м йцксякликдя щямишяйашыл палыд вя йарпаьынытюкян аьаъ ъинсляриндян (аьъагайын, тозаьаъы вя с.) ибарят мешяляр даща йцксякдя ийняйарпаглы мешялярля (Щималай шамы, кцкнар, Щималай тсугасы, аьшам) явяз олунур. Мешянин йухары сярщяди, ясасян, рододендронлардан (50 нюв- дян чох) вя ардыълардан ибарятдир. 4000–4600 м йцксякликдя Алп чямянликляридир.


    Б.-ын шм. щиссясиндя юлкя яразисинин тягр. 10%-ни тутан бузлаг-нивал ландшафты йайылмышдыр. Юлкянин ъ.-унда назикбядян меймунлар (лангурлар), фил, ъыртдан донуз, пялянэ; даьларда кабарга, кичик аьгуйруг марал, Щималай айысы, гар бябири вя с. йашайыр. 700-дян артыг гуш нювц вар. Б.- да цмуми сащяси 12,4 мин км2 олан 9 мцщафизя едилян тябии ярази, о ъцмлядян Торса горуьу, Ъигме-Сингай-Вангчук, Ъигме-Доръи милли парклары вардыр (2005).

    Ящали
    Юлкянин ясас ящалиси бщотийалар, йахуд бутанлылардыр: шарчоплар (26%; 2005), йахуд шярги бутанлылар; дзонгке дилиндя данышан бщотийаларын юзляри, йахуд мяркязи бутанлылар (23%); бумтангпалар, йахуд кебумтамплар, гярби бутанлылар (6%). Диэяр Тибет-Бирма халглары: кщенгляр (8%), дакпалар (6%), матпалар (4%), дзалалар (3%), гурунглар (3%), лепчалар (2%), куртеоплар (2%), нйемпалар (2%), непаллылар (0,5%). Ящалинин 8%-ини Щиндистандан эялмяляр тяшкил едир, онларын да 6%-и ассамлылардыр. Ящалинин ортаиллик артымы 2,1%-дир, 1000 няфяря доьум сявиййяси 34 няфяр, юлцм сявиййяси 13 няфярдир; ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 100 няфярдир (2005). Фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 4,8 ушагдыр. Ящалинин йаш тяркиби: 14 йашадяк – 39,1%, 15 йашдан 64 йашадяк – 56,9%, 65 йашдан йухары – 4%. Ящалинин орта йаш щядди 20,3 илдир. Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 54,4 илдир (киши- лярдя 54,7; гадынларда 54,1 илдир). Щяр 107 кишийя 100 гадын дцшцр (2005). Ящалинин орта сыхлыьы 1 км2-дя 16,7 няфярдир. Юлкянин ъ.-ундакы дцзянликляр вя ш.-индяки мцнбит Трашиганг вадиси ян сых мяскунлашмыш районлардыр. Ящалинин 21%-и шящярлярдя йашайыр (2002; 1970 илдя 3%). Ири шящярляри (мин няфяр, 2005): Тщимпщу – 69 вя Пщунчщолинг – 17; диэяр шящярлярин ящалиси 10 мин няфярядякдир. Ямякгабилиййятли ящали 227,7 мин няфярдир (2001), яъняби фящляляр (ясасян, непаллылар) – 50 мин няфярдир. Мяшьуллуьун сащяви структуру: к.т.-нда – 93%, хидмят сферасында – 5%, сянайедя – 2% (2002). Диндарларын якся- риййяти ламаистдир (ящалинин 70%-индян чоху); непаллылар вя Щиндистандан эялмяляр щиндуистлярдир (ящалинин 25%-индян чоху).

    Тарихи очерк
    Б.-ын тарихи 7 ясрдя Тибетдян буддизмин йайылмасы иля сых баьлыдыр. Сонракы бир нечя яср ярзиндя Б.-ын мцнбит вадиляри Тибетдян эялмяляр тяряфиндян мяскунлашмышдыр. Б.-да Тибет ламалары тяряфиндян чох сайда монастырын ясасы гойулмушдур. Онлардан ян ириляри 16 ясря аиддир вя Тибет буддизминин бир нечя голу иля баьлыдыр. Б. дювляти 17 ясрин яввялляриндя буддизмин мцхтялиф ъяряйан вя мяктябляринин дцнйя- ви вя дини щакимиййят уьрунда мцбаризяси эедишиндя мейдана эялмишдир. Б.-ын баниси Тибет ращиби Шабдрунг Нгавант Намгйал (1594–1651) щесаб олунур. О, Б.-да дуалист щакимиййят системини йаратмыш, идарячилик цзря сялащиййятляри дцнйяви (деб раъя) вя дини (дщарма раъя) башчылар арасында бюлцшдцрмцшдц. Ламаизмин щаким друкпа каръупа мяктябинин тямсилчиляри олан Б.-ын сонракы дини щюкмдарларына тябяяляри Шабдрунгун инкарнасийалары кими ситайиш едирдиляр. Монастыр-галаларын (дзонгларын) башчылары хейли дяряъядя мцстягилликлярини сахлайырдылар. Тядриъян Б.- да щакимиййят яйалятляри идаря едян ири феодал-сяркярдялярин ялиня кечди. 1907 илдя онларын ян нцфузлусу Угйен Вангчук (1861–1926) илк дцнйяви ирси монарх елан едилди. 1933 илдя дщарма раъя вязифяси гяти олараг ляьв едилди. Б. яняняви олараг Тибетин сийаси тясир даирясиня дахил иди вя 1910 илядяк ондан вассал асылылыьында галырды. Авропалылар Б. щаггында илк мялуматлары 1626 илдя Пор- тугалийа миссионерляриндян алдылар; 1772 инэилисляр Б.-ла рясми ялагяляр гурдулар. Щиндистанда мцстямлякя аьалыьы системини йарадан Б.Британийа, тядриъян Б.-ы да нязаряти алтына алараг юзцнцн протекторатына чевирди. Щиндистандакы инэилис идарясинин Б. щакимляри иля имзаладыглары бир сыра мцгавиляйя (ян мцщцмляри 1841, 1865, 1910) ясасян Ассам вя Бенгалийа иля сярщяддяки даь кечидляри Б.-дан алынды, хариъи сийасятя рящбярлик инэилислярин ялиня кечди, Б.
    щакиминя ися компенсасийа кими 1865 илдян щяр ил 50 мин (1910 илдян – 100 мин) рупи щяъминдя малиййя йардымы верилмясиня башланды. Щиндистан истиглалиййят газандыгдан сонра (1947) Щиндистан щюкумяти Б. иля “Достлуг щаггында мц- гавиля” (1949, 8 август) баьлады. 

    Мцгавиляйя эюря, Б. дахили сийасятдя, о ъцмлядян мцдафия мясяляляриндя там мцстягиллийини сахлайараг хариъи сийасятдя Щиндистанын мяслящятляриня ямял етмяйя разылыг верди. 1865 илдя зорла алынмыш Деванэири мащалы Б.-а гайтарылды, Б. щакими- ня верилян малиййя йардымы 500 мин рупийядяк артырылды. 1950 илдян ЧХР-ин Б.-а ярази иддиалары иряли сцрмяси иля ялагядар юлкянин шм. сярщяди бойунъа Щиндистан гарнизонлары йерляшдирилди. 1950-ъи иллярдя Щиндистан ону Б.-ла бирляшдирян йоллар чякдирди, бу да краллыьын тяърид олунмасына сон гойду (авропалыларын Б.-а эялмясиня йалныз 1974 илдян иъазя верилди). Щиндистанын дястяйи иля краллыьын нцмайяндялик институтларынын формалашдырылмасы просеси башлады. Крал Ъигме Доръи Вангчукун (1929–72) щакимиййяти дюврцндя Крал мяшвярятчи шурасы йарадылды, 1953 илдя гисмян сечилян Милли мяълис (Сонгду) фяалиййятя башлады. Б.-да низами орду йарадылды, гулдарлыг ляьв едилди, Тщимпщу юлкянин даими пайтахты олду, СЕС-ин вя Б.-ын мяркязи районларындан Щиндистан сярщядиня йолун тикинтисиня башланылды. Крал ислащатлары, илк нювбядя торпаг ислащаты ири торпаг сащибляринин вя рущанилярин бир щиссясинин мцгавимяти иля цзляшди. Лакин “йухарыдан” ислащатларын кечирилмяси курсу дяйишмяди. 1960-ъы иллярин сонларында монастырларын алдыглары торпаг рентасы дювлят тяминаты иля явяз олунду, монастырларын бир гисми баьланды, ращиблярин сайы ися ихтисар едилди. Йени крал Ъигме Сингай Вангчук (д. 1955) конститусийалы монархийа институтларынын формалашдырылмасыны давам етдирди. Яввялляр йарадылмыш Назирляр шурасы 1990-ъы иллярдя Сонгду тяряфиндян тяйин олунмаьа башлады. 1998 ил гануну Сонгдуйа ⅔ сяс чохлуьу иля кралы щакимиййятдян узаглашдырмаг щцгугу верди. 2002 илдя Б.-да 21 йашына чатмыш бцтцн шяхсляр цчцн цмуми сечки щцгугу тятбиг едилди. 2004 илин декабрында Конститусийа лайищяси ишляниб
    щазырланды. 2006 ил декабрын 14-дя Б.-ын дюрдцнъц кралы Ъигме Сингай Вангчук оьлу Ъигме Кщесар Намгйалын (д. 1980) хейриня тахтдан ял чякди. 1988 илдя Б. кралы щиндуизм тяряфдарлары олан етник непаллыларын нцфузунун зяифлядилмясиня йюнялдилмиш бир сыра ганунлар гябул етди. Бу да 1990 илдя юлкянин ъ.-унда Ассам вя Гярби Бенгалийанын сол гцввяляри тяряфиндян дястяклянян бир груп непаллынын башчылыьы иля крал ялейщиня чыхышлара сябяб олду. Чыхышлар полис тяряфиндян йатырылды. Непал азлыгларынын щцгугларынын мящдудлашдырылмасы вя 1990 илдян сонра непаллыларын бир гисминин Б.-дан кючмяси


    Кула-Кангри даьы.


    Непал-Бутан мцнасибятляринин кяскинляшмясиня эятириб чыхартды. Щиндистан вя БМТ-нин иштиракы иля Непал вя Б. арасында гачгынларын (100 мин няфяр) гайытмасы мясялясиня даир данышыглар нятиъя вермяди. 1990-ъы иллярин сонларында Б.-а Щиндистанын шм.-ш. районларындан сепаратист тяшкилатларын дюйцшчцляри сохулдулар. 2003 илдя орду онлара гаршы мцвяффягиййятли ямялиййат кечирди. Демократик ислащатлар уьрунда чыхыш едян Бутан конгреси партийасы вя Бутан халг партийасы крал тяряфиндян ляьв олунду. Бутан конгреси юз фяалиййятини хариъдя давам етдирир. Щиндистан вя Б. арасындакы мцнасибятляря вя Б.-ын хариъи сийасятиня Щиндистанын сийаси емиссары нязарят едир. Б. 1971 илдя Щиндистанын дястяйи иля БМТ-йя цзв гябул олунду. Аз сонра Б.-а йардым эюстярилмяси цзря БМТ програмы гябул едилди. 1980-ъи иллярдян БВФ вя БЙИБ юлкяйя йардым эюстярмяйя башлады. 1973 илдян Б. Гошулмамаг щярякатынын иштиракчысыдыр. 1990-ъы иллярдя Б.-ын Нйу-Йорк вя Ъеневрядя БМТ йанында дипломатик миссийалары тясис едилди, Нйу-Дещлидя (Щиндистан) вя Ъянуби Асийанын диэяр дювлятляриндя сяфирликляри ачылды.



    Манас чайы.


    Тясяррцфаты
    Б. аграр юлкядир, ян аз инкишаф етмиш дцнйа юлкяляри сырасына аид едилир вя Щин-виляйя эюря, Б. дахили сийасятдя, о ъцм
    лядян мцдафия мясяляляриндя там мцстягиллийини сахлайараг хариъи сийасятдя Щиндистанын мяслящятляриня ямял етмяйя разылыг верди. 1865 илдя зорла алынмыш Деванэири мащалы Б.-а гайтарылды, Б. щакиминя верилян малиййя йардымы 500 мин рупийядяк артырылды. 1950 илдян ЧХР-ин Б.-а ярази иддиалары иряли сцрмяси иля ялагядар юлкянин шм. сярщяди бойунъа Щиндистан гарнизонлары йерляшдирилди. 1950-ъи иллярдя Щиндистан ону Б.-ла бирляшдирян йоллар чякдирди, бу да краллыьын тяърид олунмасына сон гойду (авропалыларын Б.-а эялмясиня йалныз 1974 илдян иъазя верилди). Щиндистанын дястяйи иля краллыьын нцмайяндялик институтларынын формалашдырылмасы просеси башлады. Крал Ъигме Доръи Вангчукун (1929–72) щакимиййяти дюврцндя Крал мяшвярятчи шурасы йарадылды, 1953 илдя гисмян сечилян Милли мяълис (Сонгду) фяалиййятя башлады. Б.-да низами орду йарадылды, гулдарлыг ляьв едилди, Тщимпщу юлкянин даими пайтахты олду, СЕС-ин вя Б.-ын мяркязи районларындан Щиндистан сярщядиня йолун тикинтисиня башланылды. Крал ислащатлары, илк нювбядя торпаг ислащаты ири торпаг сащибляринин вя рущанилярин бир щиссясинин мцгавимяти иля цзляшди. Лакин “йухарыдан” ислащатларын кечирилмяси курсу дяйишмяди. 1960-ъы иллярин сонларында монастырларын алдыглары торпаг рентасы дювлят тяминаты иля явяз олунду, монастырларын бир гисми баьланды, ращиблярин сайы ися ихтисар едилди. Йени крал Ъигме Сингай Вангчук (д. 1955) консти- тусийалы монархийа институтларынын формалашдырылмасыны давам етдирди. Яввялляр йарадылмыш Назирляр шурасы 1990-ъы иллярдя Сонгду тяряфиндян тяйин олунмаьа башлады. 1998 ил гануну Сонгдуйа ⅔ сяс чохлуьу иля кралы щакимиййятдян узаглашдырмаг щцгугу верди. 2002 илдя Б.-да 21 йашына чатмыш бцтцн шяхсляр цчцн цмуми сечки щцгугу тятбиг едилди. 2004 илин декабрында Конститусийа лайищяси ишляниб щазырланды. 2006 ил декабрын 14-дя Б.-ын дюрдцнъц кралы Ъигме Сингай Вангчук оьлу Ъигме Кщесар Намгйалын (д. 1980) хейриня тахтдан ял чякди. 1988 илдя Б. кралы щиндуизм тяряфдарлары олан етник непаллыларын нцфузунун зя- ифлядилмясиня йюнялдилмиш бир сыра ганунлар гябул етди. Бу да 1990 илдя юлкянин ъ.-унда Ассам вя Гярби Бенгалийанын сол гцввяляри тяряфиндян дястяклянян бир груп непаллынын башчылыьы иля крал ялейщиня чыхышлара сябяб олду. Чыхышлар полис тяряфиндян йатырылды. Непал азлыгларынын щцгугларынын мящдудлашдырылмасы вя 1990 илдян сонра непаллыларын бир гисминин Б.-дан кючмяси Непал-Бутан мцнасибятляринин кяскинляшмясиня эятириб чыхартды. Щиндистан вя БМТ-нин иштиракы иля Непал вя Б. арасында гачгынларын (100 мин няфяр) гайытмасы мясялясиня даир данышыглар нятиъя вермяди. 1990-ъы иллярин сонларында Б.-а Щиндистанын шм.-ш. районларындан сепаратист тяшкилатларын дюйцшчцляри сохулдулар. 2003 илдя орду онлара гаршы мцвяффягиййятли ямялиййат кечирди. Демократик ислащатлар уьрунда чыхыш едян Бутан конгреси партийасы вя Бутан халг партийасы крал тяряфиндян ляьв олунду. Бутан конгреси юз фяалиййятини хариъдя давам етдирир. Щиндистан вя Б. арасындакы мцнасибятляря вя Б.-ын хариъи сийасятиня Щиндистанын сийаси емиссары нязарят едир. Б. 1971 илдя Щиндистанын дястяйи иля БМТ-йя цзв гябул олунду. Аз сонра Б.-а йардым эюстярилмяси цзря БМТ програмы гябул едилди. 1980-ъи иллярдян БВФ вя БЙИБ
    юлкяйя йардым эюстярмяйя башлады. 1973 илдян Б. Гошулмамаг щярякатынын иштиракчысыдыр. 1990-ъы иллярдя Б.-ын Нйу-Йорк вя Ъеневрядя БМТ йанында дипломатик миссийалары тясис едилди, Нйу-Дещлидя (Щиндистан) вя Ъянуби Асийанын диэяр дювлятляриндя сяфирликляри ачылды.


    Ташин-чхо-дзонг монастыр-гала. Тщимпщу.

    Тясяррцфаты
    Б. аграр юлкядир, ян аз инкишаф етмиш дцнйа юлкяляри сырасына аид едилир вя Щиндистан, Авропа юлкяляри, бейнялхалг тяшкилатларын эюстярдийи хариъи кюмякдян чох асылыдыр. ЦДМ щяъми 5 млрд. доллар, адамбашына – 7000 доллардыр (алыъылыг габилиййяти паритетиня эюря; 2013). ЦДМ-ин реал артымы 5,8% (2013); инсан
    инкишафы индекси 0,538 (дцнйанын 186 юлкяси арасында 140-ъы йер, 2012). ЦДМ-ин 13,8%-и к.т., 41,2%-и сянайе вя тикинти, 45,0%-и хидмят сферасынын пайына дцшцр (2013). Туризм вя енерэетиканын инкишафы щюкумятин диггят мяркязиндядир. Гябул едилмиш игтисади програмлар ятраф мцщитин вя ящалинин яняняви щяйат тярзинин горунуб сахланмасына йюнялмишдир. Марка тиъаряти вя хариъи туризм валйута эялиринин ясас мянбяйидир вя турист сайыны тянзимляйян дювлятин там нязаряти алтындадыр.


    Тщимпщу шящяриндян эюрцнцш.


    Сянайе. Ящянэдашы, эил, мярмяр, доломит, графит, шист вя гиймятли дашлар щасил едилир, аз мигдарда дямир филизи вя кюмцр чыхарылыр. Щидроенерэетика игтисадиййатын ян сцрятля инкишаф едян сащясидир. Илдя тягр. 2 млрд. кВт.саат електрик енержиси истещсал олунур, онун 99,9%-и СЕС-лярин пайына дцшцр; дахили тялябат аздыр. Ян ири СЕС-ляр Чщукща, Куричщу, Тала вя Басочщудур. Б.-да истещсал олунан електрик енержисинин бюйцк щиссяси (илдя 1,5 млрд. кВт.саатдан чох), ясасян, Щиндистана ихраъ едилир. Кустар сяняткарлыг (парча, халча, сойуг силащ, бядии метал вя аьаъ емалы) эениш йайылмышдыр. Емал сянайеси зяиф инкишаф ет- мишдир; ясас сащяляри: семент, йейинти, ме- шя. Кичик мцяссисяляр цстцнлцк тяшкил едир. Ири истещсал йалныз 1960-ъы иллярдя – ики семент з-ду, селлцлоз з-ду, мейвя емалы, фанер, аьаъ-йонгарлы тавалар, канифол вя скипидар истещсалы мцяссисяляринин ачылышындан сонра йаранмышдыр. Ясас сянайе мяр- кязи Пщунчщолингдир (бцтцн сянайе мящсулларынын тягр. 1/2-и). 1970–80-ъи иллярдя мешя тядарцкцнцн (щяр ил 3,2 млн. м3) сцрятли инкишафы мешялярин азалмасына эятириб чыхармышдыр.
    Кянд тясяррцфаты. Юлкя яразисинин тягр. 7,7%-и якин цчцн йарарлыдыр. Яняняви олараг терраслы вя динъягойулмуш якинчилик (щазырда гадаьан олунмушдур) инкишаф етмишдир. Ясас биткиляр: чялтик, гарьыдалы, картоф, ситрус, мейвяляр. Гарамал (ясасян, юлкянин ш.-индя вя ъ.-унда), ат (ш.-индя), йак вя донуз (г.-индя), давар, ев гушлары (ъ.-унда) сахланылыр. 1977 илдян дювлят фяал сурятдя балыгчылыьын инкишафыны дястякляйир. Даь чайларында форел овланыр; сцни эюллярдя карп йетишдирилир.
    Няглиййат. Д.й. йохдур. Автомобил йолларынын (62%-и бяркюртцклцдцр) уз. 8050 км-дир (2003). Ики аеропорт, Парода бейнялхалг аеропорт вар (2012). Хариъи тиъарят. Ихраъатын дяйяри 721 мин доллар, идхалатын 1,2 млрд. доллар тяшкил едир (2012). Ясас ихраъ маддяси електрик енержисидир; одунъаг, мейвя, тохуъулуг маллары, семент, ядвиййат, метал мямулатлары, гиймятли дашлар да ихраъ едилир. Ясас тиъарят партнйорлары Щиндистан (83,8%) вя Щонконг (10,8%). Щиндистан-
    дан (72,3%), Ъянуби Корейадан (6%), Йапонийадан вя Б. Британийадан йанаъаг, дянли биткиляр, машын вя аваданлыг идхал олунур (2013).

    Дцйц плантасийасы. Паро.

    Силащлы гцввяляр
    Силащлы гцввяляр (СГ; 2003) 10 даь-пи- йада баталйонундан вя бир нечя хцсуси бюлмядян (ъями тягр. 5 мин няфяр), щямчинин щярбиляшдирилмиш бирляшмялярдян (тягр. 15 мин няфяр) ибарятдир. Али баш командан кралдыр. СГ мцхтялиф нюв атыъы силащлар вя минааатанларла силащланмышдыр (бцтцн силащлар Щиндистан истещсалыдыр). СГ иъбари щярби мцкялляфиййят (18 йашдан 50 йашадяк) принсипи ясасында комплектляшдирилир. Чаьырыш йашы 18, щярби хидмят мцддяти 2 илдир. Команда щейяти кадрлары Щиндистанын щярби мяктябляриндя щазырланыр. Сяфярбярлик ещтийатлары 504 мин няфяр, о ъцмлядян щярби хидмятя йарарлы оланлар 270 мин няфярдир.

    Сящиййя
    Ящалинин щяр 100 мин няфяриня 16 щя- ким, 39 орта тибб ишчиси дцшцр (1997). Сящиййяйя гойулан цмуми хяръ ЦДМ-ин 3,9%-ни тяшкил едир (бцдъядян малиййяляшмя 90,6%, юзял сектордан – 9,4%; 2002). Сящиййя дювлятин щимайясиндядир, р-н сявиййясиндя десентрализасийа олунмушдур вя ясасыны илкин тибби-санитарийа йардымы тяшкил едир. Иммунизасийа, ГИЧС, вярям, малйарийа, яняняви тябабят вя с. цзря мягсядли програмлар ишляниб щазырлан- мышдыр.

    Иdman
    1983 ildən Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin üzvüdür. Olimpiya Oyunlarında 1992 ildən iştirak edir (kamandan oxatma). 1983 ildə təsis edilmiş Butan Futbol İttifaqı 2000 ildən FİFA-nın üzvüdür. B. idmançıları beynəlxalq yarışlarda mükafatçılar sırasına çıxa bilməmişlər. Тящсил. Елм вя мядяниййят мцяссисяляри Б.-ын тящсил мцяссисяляри мяктяб тящсили, сонракы вя али тящсил департаментляринин табелийиндядир. Мцасир тящсил системи 6 йашлы ушаглар цчцн 7 иллик ибтидаи мяктяб (щазырлыг синфи дахил олмагла), 4 иллик орта мяктяб, 2 иллик коллеъ вя али мяктяблярдян ибарятдир. Ибтидаи мяктяби битирян шаэирдлярин 87%-и тящсиллярини орта мяктябдя давам етдирир (2014). 15 йашдан йухары ящалинин савадлылыьы кишиляр арасында 30%, гадынлар арасында 10% тяшкил едир. 2003 илдя Тщимпщуда Крал Ун-ти тясис едилмишдир. Онун табелийиндя Менеъмент Крал Ин-ту (1986), Бутан Крал Технолоэийа Ин- ту, Яняняви Тибб Милли Ин-ту, Милли Дил вя Мядяниййяти Юйрянмя Ин-ту (1961), Тибб Елмляри Крал Ин-ту (1974), Бутаны Юйрянмя Мяркязи (1999), Милли Тящсил ин- тлары (Паро вя Самтсидя; 1992) вя с. елми тядгигат ин-тлары; Милли китабхана (1967), Кцтляви китабхана (1978) – щяр икиси Тщимпщуда фяалиййят эюстярир.

    Кцтляви информасийа васитяляри
    Телерадиоверилишляри “Бутан бродкастинг сервис” (“Бщутан Броадъастинэ Сервиъе – Натионал ТВ анд радио броадъаст аэенъй”) дювлят ширкяти тяряфиндян дзонгке вя инэилис дилляриндя апарылыр. Телевизийа 1999 илдян фяалиййят эюстярир, эцндя 4 саат йайымланыр (програмлар йалныз пайтахт Тщимпщуда гябул едилир). 1992 илдян “Кунсел” (“Куенсел”; дзонг-ке, инэилис вя щинд дилляриндя) щяфтялик цмуммилли гязет бурахылыр. 1999 илдян “Ъорнал оф Бутан стадис” (“Жоурнал оф Бщутан Студиес”) иътимаи-сийаси, елми вя ядяби журналы дзонгке вя инэилис дилляриндя няшр олунур (илдя 2 нюмряси).
    Ядябиййат
    Милли ядябиййат 1990-ъы иллярин орталарындан инэилис дилиндя формалашмаьа башламышдыр. Карма Уранын “Минэюзлц гящряман”, (1995) тарихи романы, “Пеми Чеванг Таши щаггында баллада” (1996), щямчинин Б.-ын тарихи, мядяниййяти вя ядябиййатына даир китаблары вя мягаляляри дцнйа шющряти газанмышдыр. Поезийа Доръи Пенъоренин йарадыъылыьы иля тямсил олунур.


    Бутан Крал Университети. Тщимпщу.

    Мемарлыг вя тясвири сянят Инъясянят ламаизмин эцълц тясири алтында формалашмыш вя инкишаф етмишдир. Б.-ын дини мемарлыьы 17 ясрдя мейдана эялмиш дзонгларла (даш монастыр-галалар) тямсил олунур: Паро ш.-ндя Другйел-дзонг; Пунакща ш.-ндя Пунакща-дзонг. Мцлки мемарлыгда милли яняняняляр Тщимпщу ш.- нин тикилиляриндя яксини тапмышдыр. Тибет вя Непалын бядии мядяниййятляринин тясирини якс етдирян Б. тясвири сяняти бцтцнлцкля дини мягсядляря щяср олунмушдур. Щейкялтярашлыгда ясас материал кими эил вя тунъдан (унудулмуш мум техникасы Непалдан эялмишдир) истифадя едилирди. Ев мещрабларынын тяртибатында вя мябядлярдя истифадя олунан рянэлянмиш эил щейкялъикляр эениш йайылмышды. 16–17 ясрляр щейкялтярашлыьы Тибет яняняляриня сюйкянирди (Будданын вя ламаларын тясвирляри). 18 ясрдян пластикада орнаментдян вя зянэин декордан (гызыллама, эцмцшлямя вя мяръандан) истифадя едилирди. Фреска

    Паро йахынлыьында Токсанг-дзонг монастыры.


    рянэкарлыьы инкишаф етмямишдир. Мябядляр, ясасян, цслубъа Непал вя Тибет (15 ясрдя), даща сонра (17 ясрдя) Чин рянэкарлыьындан тясирлянмиш иконаларла (танка) бязядилир. Б.-да бядии сяняткарлыг нювляриндян ян чох тохуъулуг йайылмышдыр.


    Чам дини мярасиминдя маскалыларын рягси. Тщимпщу.

    Мусиги
    Б.-ын мусиги мядяниййяти Тибет мусиги мядяниййятинин реэионал нювцдцр. Дини мусиги ваърайана буддизми иля баьлыдыр, эцълц монастыр яняняси горунуб сахланмышдыр. Б.-ын бцтцн яняняви мусигиси юз нювбясиндя дини мусиги иля сых баьлыдыр. Щяр ил кечирилян чам дини мярасиминдя мусиги иля мцшайият олунан маскалы рягс тамашалары онун айрылмаз щиссясидир. Тибет мяншяли мусиги алятляри (16 ясрдян дяйишмямишдир) лим флейталары (лингбу; бамбукдан 6 флейта дясти), узун голу олан дамнйен лцтнйасындан ибарятдир. Сарай вя дювлят байрамларында боеда вя шунгда жанрларында мащнылар ифа олунур; шунгда башланьыъыны 17 яср Тибет сарай мусигисиндян эютцрмцшдцр вя Б.-ын дювлят щимнинин ясасыны тяшкил едир. 1960-ъы иллярдян сарай вя дювлят тянтяняляриндя иштирак едян пешякар мусигичиляр ансамблларына йайла чалынан икисимли пиванг (эязярэи мусигичилярин Тибет мяншяли аляти), йангчен симбаллары (Чин мяншяли), дамнйен вя лим дахилдир. Пешякар классик, щямчинин яняняви кянд ансамбллары дювлят тяряфиндян щимайя олунур. Тщимпщуда Крал ифачылыг сянятляри академийасы ачылмышдыр. 20 ясрин 2-ъи йарысындан Б.-да щинд мусигиси жанрлары, Гярб нцмуняли мцасир мусиги алятляри йайылмаьа башламышдыр. 20 ясрин сонларындан Гярб поп мусигиси, Щиндистан вя Тиbет мусигиси елементляриндян ибарят ригсар мусигиси (кино мусигиси, популйар мащнылар, шящяр мяишят мусигиси) эениш йайылмышдыр; дамнйен лцтнйасынын мцасир модификасийасындан истифадя олунур. Яняняви инъясянят фестиваллары кечирилир. Яд.: Иванов Б. А. Бутан // Политическая история государств Азии и Северной Африки. ХХ век. М., 1996. Т. 1; Синща А. Ъ. Щималайан кинэдом, Бщутан: традитион, транситион анд трансформатион. Неw Делщи, 2001.

    BUTAN

     

    БУТАН, Бутан краллыьы (дзонг-ке дилиндя Друк-Йул – Əждаща Öлкяси).

    Цмуми мялумат
    Ъянуби Асийада дювлят. Шm.-q.-dя vя шм.-да Чинля, ъ.-г.-дя, ъ.-да вя ш.-дя Щиндистанла щямсярщяддир. Сащ. 46,65 мин км2. Ящ. 758,7 min (2013). Пайтахты Тщимпщу ш.-дир. Рясми дил дзонгке (бщотийа) дили, пул ващиди нгултрумдур. Инз. ъящятдян 20 дзонга (яйалятя) бюлцнцр. Б. БМТ-нин (1971), СААРК-ын (Ъянуби Асийа реэионал ямякдашлыг ассосиа- сийасы; 1985), БВФ-nин (1981), БЙИБ-ин (1981), ЦТТ-нин (мцшащидячи гисминдя) цзвцдцр.

    Дювлят гурулушу
    Б. унитар дювлятдир. Идаряетмя формасы мящдуд монархийадыр; формал йазылы конститусийасы йохдур. 1998 илин ийулунда дювлят гурулушунун ислащаты кечирилмишдир. Крал щюкумят башчысы вязифясиндян имтина етмиш,


     дювлят башчысы вязифясини, щямчинин дювлят тящлцкясизлийи иля баьлы ян мцщцм мясялялярин щялли заманы сялащиййятлярини юзцндя сахламышдыр. Ганунвериъи щакимиййят крала вя парламентя – Милли мяълися (Сонгду) мяхсусдур. 3 иллик сялащиййят мцддятиня малик олан Милли мяълис 150 цзвдян ибарятдир; 105 цзв цмуми сечкиляр йолу иля сечилир; 10 йери ращиблярин нцмайяндяляри тутур; 35 цзвцнц дювлят марагларыны тямсил етмяк цчцн монарх тяйин едир (назирляр, Крал мяшвярятчи шурасынын цзвляри, диэяр рясми шяхсляр). Крал мяшвярятчи шурасы 9 цзвдян ибарятдир: 2 няфяр ращиблярдян, 6 няфяр Милли мяълис тяряфиндян сечилир, сядри ися крал тяйин едир. Крал мяшвярятчи шурасы вя Назирляр шурасы Милли мяълис гаршысында мясулиййят дашыйыр. Иъраедиъи щакимиййяти крал вя Назирляр шурасы щяйата кечирир. Милли мяълисин эизли сясвермя йолу иля сечдийи назирляри крал 5 ил мцддятиня тяйин едир; онлар бир дяфя тякрар сечиля вя тяйин олуна билярляр, лакин ики мцддятдян артыг вязифядя гала билмязляр. Партийаларын вя щямкарлар иттифагларынын фяалиййяти гадаьан едилмишдир. 

     

    Tяbiяt
    Релйеф, эеоложи гурулуш вя файдалы газынтылар. Б.-ын яразиси Шярги Щималай д- рынын ъ. йамаъынын чятин кечилян йцксяк даьлыг щиссясиндядир. Сятщи Бращмапутра щювзяси чайларынын дярин дяряляри иля кяскин парчаланмышдыр. Ъ. сярщяди бойу дар золаг шяклиндя даьятяйи аллцвиал дцзянликляр (дуарлар) узаныр. Юлкянин ъ. щиссясини тяпяли юndaьlыqlar, мяркязини Кичик Щималай д-рынын субмеридионал голлары (щцнд. 4840 м-ядяк), шм.-ыны ися Бюйцк Щималай д-рынын голu (Кула-Кангри д. 7554 м., Б.-ын ян йцксяк нюгтяси) тутур. Тектоник ъящятдян Б.-ын яразиси Кайнозойун Алп- Щималай мцтящяррик гуршаьына аиддир. Дямир, гурьушун vя мис филизляринин, даш- дуз, мика вя мярмярин кичик йатаглары мялумдур.
    Иглим. Яразисинин bюyцk щиссясинин иглими рцтубятли муссондур. Орта темп-р гышда 15°Ъ, йайда 30–36°Ъ, иллик йаьынтынын мигдары 2000–5000 мм-дир. Даьарасы дярялярдя иглим мцлайим рцтубятлидир. Гышda орта темп-р –4°Ъ-дян –16°Ъ-йя- дяк, йайda 15–26°Ъ-дир. Йцксякдаьлыqда иглим сойугdur. Йаьынты (ildя тягр. 50 мм), ясасян, гышда гар шяклиндя дцшцр. Гар хятти 4600 м-дян кечир. 677 даь бузлаьы вар. Дахили сулар. Чайлары (Манас, Санкош, Вонг-Чу, Нгамо вя с.) Бращмапутра щювзясиня аиддир. Йухары ахынлары бузлагларла, орта ахынлары ися гар вя йаьыш сулары иля гидаланыр. Муссон мювсцмцндя дашгынлар олур. Шм.-да чохсайлы бузлаг эюлляри вар. Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Б.-ын яразисинин тягр. 65%-ини 3300– 3800 м-ядяк йцксякликдя битян мешяляр тутур. Б.-ын ъ.-унда йарпаьынытюкян – щямишяйашыл мешяляр (кастанопсис, шима, аьаъабянзяр гыжылар), бязи йерлярдя йарпа- ьынытюкян сал мешяляри йайылмышдыр. Юлкянин мяркязи щиссяси цчцн сяъиййяви олан 1800–2600 м йцксякликдя щямишяйашыл палыд вя йарпаьынытюкян аьаъ ъинсляриндян (аьъагайын, тозаьаъы вя с.) ибарят мешяляр даща йцксякдя ийняйарпаглы мешялярля (Щималай шамы, кцкнар, Щималай тсугасы, аьшам) явяз олунур. Мешянин йухары сярщяди, ясасян, рододендронлардан (50 нюв- дян чох) вя ардыълардан ибарятдир. 4000–4600 м йцксякликдя Алп чямянликляридир.


    Б.-ын шм. щиссясиндя юлкя яразисинин тягр. 10%-ни тутан бузлаг-нивал ландшафты йайылмышдыр. Юлкянин ъ.-унда назикбядян меймунлар (лангурлар), фил, ъыртдан донуз, пялянэ; даьларда кабарга, кичик аьгуйруг марал, Щималай айысы, гар бябири вя с. йашайыр. 700-дян артыг гуш нювц вар. Б.- да цмуми сащяси 12,4 мин км2 олан 9 мцщафизя едилян тябии ярази, о ъцмлядян Торса горуьу, Ъигме-Сингай-Вангчук, Ъигме-Доръи милли парклары вардыр (2005).

    Ящали
    Юлкянин ясас ящалиси бщотийалар, йахуд бутанлылардыр: шарчоплар (26%; 2005), йахуд шярги бутанлылар; дзонгке дилиндя данышан бщотийаларын юзляри, йахуд мяркязи бутанлылар (23%); бумтангпалар, йахуд кебумтамплар, гярби бутанлылар (6%). Диэяр Тибет-Бирма халглары: кщенгляр (8%), дакпалар (6%), матпалар (4%), дзалалар (3%), гурунглар (3%), лепчалар (2%), куртеоплар (2%), нйемпалар (2%), непаллылар (0,5%). Ящалинин 8%-ини Щиндистандан эялмяляр тяшкил едир, онларын да 6%-и ассамлылардыр. Ящалинин ортаиллик артымы 2,1%-дир, 1000 няфяря доьум сявиййяси 34 няфяр, юлцм сявиййяси 13 няфярдир; ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 100 няфярдир (2005). Фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 4,8 ушагдыр. Ящалинин йаш тяркиби: 14 йашадяк – 39,1%, 15 йашдан 64 йашадяк – 56,9%, 65 йашдан йухары – 4%. Ящалинин орта йаш щядди 20,3 илдир. Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 54,4 илдир (киши- лярдя 54,7; гадынларда 54,1 илдир). Щяр 107 кишийя 100 гадын дцшцр (2005). Ящалинин орта сыхлыьы 1 км2-дя 16,7 няфярдир. Юлкянин ъ.-ундакы дцзянликляр вя ш.-индяки мцнбит Трашиганг вадиси ян сых мяскунлашмыш районлардыр. Ящалинин 21%-и шящярлярдя йашайыр (2002; 1970 илдя 3%). Ири шящярляри (мин няфяр, 2005): Тщимпщу – 69 вя Пщунчщолинг – 17; диэяр шящярлярин ящалиси 10 мин няфярядякдир. Ямякгабилиййятли ящали 227,7 мин няфярдир (2001), яъняби фящляляр (ясасян, непаллылар) – 50 мин няфярдир. Мяшьуллуьун сащяви структуру: к.т.-нда – 93%, хидмят сферасында – 5%, сянайедя – 2% (2002). Диндарларын якся- риййяти ламаистдир (ящалинин 70%-индян чоху); непаллылар вя Щиндистандан эялмяляр щиндуистлярдир (ящалинин 25%-индян чоху).

    Тарихи очерк
    Б.-ын тарихи 7 ясрдя Тибетдян буддизмин йайылмасы иля сых баьлыдыр. Сонракы бир нечя яср ярзиндя Б.-ын мцнбит вадиляри Тибетдян эялмяляр тяряфиндян мяскунлашмышдыр. Б.-да Тибет ламалары тяряфиндян чох сайда монастырын ясасы гойулмушдур. Онлардан ян ириляри 16 ясря аиддир вя Тибет буддизминин бир нечя голу иля баьлыдыр. Б. дювляти 17 ясрин яввялляриндя буддизмин мцхтялиф ъяряйан вя мяктябляринин дцнйя- ви вя дини щакимиййят уьрунда мцбаризяси эедишиндя мейдана эялмишдир. Б.-ын баниси Тибет ращиби Шабдрунг Нгавант Намгйал (1594–1651) щесаб олунур. О, Б.-да дуалист щакимиййят системини йаратмыш, идарячилик цзря сялащиййятляри дцнйяви (деб раъя) вя дини (дщарма раъя) башчылар арасында бюлцшдцрмцшдц. Ламаизмин щаким друкпа каръупа мяктябинин тямсилчиляри олан Б.-ын сонракы дини щюкмдарларына тябяяляри Шабдрунгун инкарнасийалары кими ситайиш едирдиляр. Монастыр-галаларын (дзонгларын) башчылары хейли дяряъядя мцстягилликлярини сахлайырдылар. Тядриъян Б.- да щакимиййят яйалятляри идаря едян ири феодал-сяркярдялярин ялиня кечди. 1907 илдя онларын ян нцфузлусу Угйен Вангчук (1861–1926) илк дцнйяви ирси монарх елан едилди. 1933 илдя дщарма раъя вязифяси гяти олараг ляьв едилди. Б. яняняви олараг Тибетин сийаси тясир даирясиня дахил иди вя 1910 илядяк ондан вассал асылылыьында галырды. Авропалылар Б. щаггында илк мялуматлары 1626 илдя Пор- тугалийа миссионерляриндян алдылар; 1772 инэилисляр Б.-ла рясми ялагяляр гурдулар. Щиндистанда мцстямлякя аьалыьы системини йарадан Б.Британийа, тядриъян Б.-ы да нязаряти алтына алараг юзцнцн протекторатына чевирди. Щиндистандакы инэилис идарясинин Б. щакимляри иля имзаладыглары бир сыра мцгавиляйя (ян мцщцмляри 1841, 1865, 1910) ясасян Ассам вя Бенгалийа иля сярщяддяки даь кечидляри Б.-дан алынды, хариъи сийасятя рящбярлик инэилислярин ялиня кечди, Б.
    щакиминя ися компенсасийа кими 1865 илдян щяр ил 50 мин (1910 илдян – 100 мин) рупи щяъминдя малиййя йардымы верилмясиня башланды. Щиндистан истиглалиййят газандыгдан сонра (1947) Щиндистан щюкумяти Б. иля “Достлуг щаггында мц- гавиля” (1949, 8 август) баьлады. 

    Мцгавиляйя эюря, Б. дахили сийасятдя, о ъцмлядян мцдафия мясяляляриндя там мцстягиллийини сахлайараг хариъи сийасятдя Щиндистанын мяслящятляриня ямял етмяйя разылыг верди. 1865 илдя зорла алынмыш Деванэири мащалы Б.-а гайтарылды, Б. щакими- ня верилян малиййя йардымы 500 мин рупийядяк артырылды. 1950 илдян ЧХР-ин Б.-а ярази иддиалары иряли сцрмяси иля ялагядар юлкянин шм. сярщяди бойунъа Щиндистан гарнизонлары йерляшдирилди. 1950-ъи иллярдя Щиндистан ону Б.-ла бирляшдирян йоллар чякдирди, бу да краллыьын тяърид олунмасына сон гойду (авропалыларын Б.-а эялмясиня йалныз 1974 илдян иъазя верилди). Щиндистанын дястяйи иля краллыьын нцмайяндялик институтларынын формалашдырылмасы просеси башлады. Крал Ъигме Доръи Вангчукун (1929–72) щакимиййяти дюврцндя Крал мяшвярятчи шурасы йарадылды, 1953 илдя гисмян сечилян Милли мяълис (Сонгду) фяалиййятя башлады. Б.-да низами орду йарадылды, гулдарлыг ляьв едилди, Тщимпщу юлкянин даими пайтахты олду, СЕС-ин вя Б.-ын мяркязи районларындан Щиндистан сярщядиня йолун тикинтисиня башланылды. Крал ислащатлары, илк нювбядя торпаг ислащаты ири торпаг сащибляринин вя рущанилярин бир щиссясинин мцгавимяти иля цзляшди. Лакин “йухарыдан” ислащатларын кечирилмяси курсу дяйишмяди. 1960-ъы иллярин сонларында монастырларын алдыглары торпаг рентасы дювлят тяминаты иля явяз олунду, монастырларын бир гисми баьланды, ращиблярин сайы ися ихтисар едилди. Йени крал Ъигме Сингай Вангчук (д. 1955) конститусийалы монархийа институтларынын формалашдырылмасыны давам етдирди. Яввялляр йарадылмыш Назирляр шурасы 1990-ъы иллярдя Сонгду тяряфиндян тяйин олунмаьа башлады. 1998 ил гануну Сонгдуйа ⅔ сяс чохлуьу иля кралы щакимиййятдян узаглашдырмаг щцгугу верди. 2002 илдя Б.-да 21 йашына чатмыш бцтцн шяхсляр цчцн цмуми сечки щцгугу тятбиг едилди. 2004 илин декабрында Конститусийа лайищяси ишляниб
    щазырланды. 2006 ил декабрын 14-дя Б.-ын дюрдцнъц кралы Ъигме Сингай Вангчук оьлу Ъигме Кщесар Намгйалын (д. 1980) хейриня тахтдан ял чякди. 1988 илдя Б. кралы щиндуизм тяряфдарлары олан етник непаллыларын нцфузунун зяифлядилмясиня йюнялдилмиш бир сыра ганунлар гябул етди. Бу да 1990 илдя юлкянин ъ.-унда Ассам вя Гярби Бенгалийанын сол гцввяляри тяряфиндян дястяклянян бир груп непаллынын башчылыьы иля крал ялейщиня чыхышлара сябяб олду. Чыхышлар полис тяряфиндян йатырылды. Непал азлыгларынын щцгугларынын мящдудлашдырылмасы вя 1990 илдян сонра непаллыларын бир гисминин Б.-дан кючмяси


    Кула-Кангри даьы.


    Непал-Бутан мцнасибятляринин кяскинляшмясиня эятириб чыхартды. Щиндистан вя БМТ-нин иштиракы иля Непал вя Б. арасында гачгынларын (100 мин няфяр) гайытмасы мясялясиня даир данышыглар нятиъя вермяди. 1990-ъы иллярин сонларында Б.-а Щиндистанын шм.-ш. районларындан сепаратист тяшкилатларын дюйцшчцляри сохулдулар. 2003 илдя орду онлара гаршы мцвяффягиййятли ямялиййат кечирди. Демократик ислащатлар уьрунда чыхыш едян Бутан конгреси партийасы вя Бутан халг партийасы крал тяряфиндян ляьв олунду. Бутан конгреси юз фяалиййятини хариъдя давам етдирир. Щиндистан вя Б. арасындакы мцнасибятляря вя Б.-ын хариъи сийасятиня Щиндистанын сийаси емиссары нязарят едир. Б. 1971 илдя Щиндистанын дястяйи иля БМТ-йя цзв гябул олунду. Аз сонра Б.-а йардым эюстярилмяси цзря БМТ програмы гябул едилди. 1980-ъи иллярдян БВФ вя БЙИБ юлкяйя йардым эюстярмяйя башлады. 1973 илдян Б. Гошулмамаг щярякатынын иштиракчысыдыр. 1990-ъы иллярдя Б.-ын Нйу-Йорк вя Ъеневрядя БМТ йанында дипломатик миссийалары тясис едилди, Нйу-Дещлидя (Щиндистан) вя Ъянуби Асийанын диэяр дювлятляриндя сяфирликляри ачылды.



    Манас чайы.


    Тясяррцфаты
    Б. аграр юлкядир, ян аз инкишаф етмиш дцнйа юлкяляри сырасына аид едилир вя Щин-виляйя эюря, Б. дахили сийасятдя, о ъцм
    лядян мцдафия мясяляляриндя там мцстягиллийини сахлайараг хариъи сийасятдя Щиндистанын мяслящятляриня ямял етмяйя разылыг верди. 1865 илдя зорла алынмыш Деванэири мащалы Б.-а гайтарылды, Б. щакиминя верилян малиййя йардымы 500 мин рупийядяк артырылды. 1950 илдян ЧХР-ин Б.-а ярази иддиалары иряли сцрмяси иля ялагядар юлкянин шм. сярщяди бойунъа Щиндистан гарнизонлары йерляшдирилди. 1950-ъи иллярдя Щиндистан ону Б.-ла бирляшдирян йоллар чякдирди, бу да краллыьын тяърид олунмасына сон гойду (авропалыларын Б.-а эялмясиня йалныз 1974 илдян иъазя верилди). Щиндистанын дястяйи иля краллыьын нцмайяндялик институтларынын формалашдырылмасы просеси башлады. Крал Ъигме Доръи Вангчукун (1929–72) щакимиййяти дюврцндя Крал мяшвярятчи шурасы йарадылды, 1953 илдя гисмян сечилян Милли мяълис (Сонгду) фяалиййятя башлады. Б.-да низами орду йарадылды, гулдарлыг ляьв едилди, Тщимпщу юлкянин даими пайтахты олду, СЕС-ин вя Б.-ын мяркязи районларындан Щиндистан сярщядиня йолун тикинтисиня башланылды. Крал ислащатлары, илк нювбядя торпаг ислащаты ири торпаг сащибляринин вя рущанилярин бир щиссясинин мцгавимяти иля цзляшди. Лакин “йухарыдан” ислащатларын кечирилмяси курсу дяйишмяди. 1960-ъы иллярин сонларында монастырларын алдыглары торпаг рентасы дювлят тяминаты иля явяз олунду, монастырларын бир гисми баьланды, ращиблярин сайы ися ихтисар едилди. Йени крал Ъигме Сингай Вангчук (д. 1955) консти- тусийалы монархийа институтларынын формалашдырылмасыны давам етдирди. Яввялляр йарадылмыш Назирляр шурасы 1990-ъы иллярдя Сонгду тяряфиндян тяйин олунмаьа башлады. 1998 ил гануну Сонгдуйа ⅔ сяс чохлуьу иля кралы щакимиййятдян узаглашдырмаг щцгугу верди. 2002 илдя Б.-да 21 йашына чатмыш бцтцн шяхсляр цчцн цмуми сечки щцгугу тятбиг едилди. 2004 илин декабрында Конститусийа лайищяси ишляниб щазырланды. 2006 ил декабрын 14-дя Б.-ын дюрдцнъц кралы Ъигме Сингай Вангчук оьлу Ъигме Кщесар Намгйалын (д. 1980) хейриня тахтдан ял чякди. 1988 илдя Б. кралы щиндуизм тяряфдарлары олан етник непаллыларын нцфузунун зя- ифлядилмясиня йюнялдилмиш бир сыра ганунлар гябул етди. Бу да 1990 илдя юлкянин ъ.-унда Ассам вя Гярби Бенгалийанын сол гцввяляри тяряфиндян дястяклянян бир груп непаллынын башчылыьы иля крал ялейщиня чыхышлара сябяб олду. Чыхышлар полис тяряфиндян йатырылды. Непал азлыгларынын щцгугларынын мящдудлашдырылмасы вя 1990 илдян сонра непаллыларын бир гисминин Б.-дан кючмяси Непал-Бутан мцнасибятляринин кяскинляшмясиня эятириб чыхартды. Щиндистан вя БМТ-нин иштиракы иля Непал вя Б. арасында гачгынларын (100 мин няфяр) гайытмасы мясялясиня даир данышыглар нятиъя вермяди. 1990-ъы иллярин сонларында Б.-а Щиндистанын шм.-ш. районларындан сепаратист тяшкилатларын дюйцшчцляри сохулдулар. 2003 илдя орду онлара гаршы мцвяффягиййятли ямялиййат кечирди. Демократик ислащатлар уьрунда чыхыш едян Бутан конгреси партийасы вя Бутан халг партийасы крал тяряфиндян ляьв олунду. Бутан конгреси юз фяалиййятини хариъдя давам етдирир. Щиндистан вя Б. арасындакы мцнасибятляря вя Б.-ын хариъи сийасятиня Щиндистанын сийаси емиссары нязарят едир. Б. 1971 илдя Щиндистанын дястяйи иля БМТ-йя цзв гябул олунду. Аз сонра Б.-а йардым эюстярилмяси цзря БМТ програмы гябул едилди. 1980-ъи иллярдян БВФ вя БЙИБ
    юлкяйя йардым эюстярмяйя башлады. 1973 илдян Б. Гошулмамаг щярякатынын иштиракчысыдыр. 1990-ъы иллярдя Б.-ын Нйу-Йорк вя Ъеневрядя БМТ йанында дипломатик миссийалары тясис едилди, Нйу-Дещлидя (Щиндистан) вя Ъянуби Асийанын диэяр дювлятляриндя сяфирликляри ачылды.


    Ташин-чхо-дзонг монастыр-гала. Тщимпщу.

    Тясяррцфаты
    Б. аграр юлкядир, ян аз инкишаф етмиш дцнйа юлкяляри сырасына аид едилир вя Щиндистан, Авропа юлкяляри, бейнялхалг тяшкилатларын эюстярдийи хариъи кюмякдян чох асылыдыр. ЦДМ щяъми 5 млрд. доллар, адамбашына – 7000 доллардыр (алыъылыг габилиййяти паритетиня эюря; 2013). ЦДМ-ин реал артымы 5,8% (2013); инсан
    инкишафы индекси 0,538 (дцнйанын 186 юлкяси арасында 140-ъы йер, 2012). ЦДМ-ин 13,8%-и к.т., 41,2%-и сянайе вя тикинти, 45,0%-и хидмят сферасынын пайына дцшцр (2013). Туризм вя енерэетиканын инкишафы щюкумятин диггят мяркязиндядир. Гябул едилмиш игтисади програмлар ятраф мцщитин вя ящалинин яняняви щяйат тярзинин горунуб сахланмасына йюнялмишдир. Марка тиъаряти вя хариъи туризм валйута эялиринин ясас мянбяйидир вя турист сайыны тянзимляйян дювлятин там нязаряти алтындадыр.


    Тщимпщу шящяриндян эюрцнцш.


    Сянайе. Ящянэдашы, эил, мярмяр, доломит, графит, шист вя гиймятли дашлар щасил едилир, аз мигдарда дямир филизи вя кюмцр чыхарылыр. Щидроенерэетика игтисадиййатын ян сцрятля инкишаф едян сащясидир. Илдя тягр. 2 млрд. кВт.саат електрик енержиси истещсал олунур, онун 99,9%-и СЕС-лярин пайына дцшцр; дахили тялябат аздыр. Ян ири СЕС-ляр Чщукща, Куричщу, Тала вя Басочщудур. Б.-да истещсал олунан електрик енержисинин бюйцк щиссяси (илдя 1,5 млрд. кВт.саатдан чох), ясасян, Щиндистана ихраъ едилир. Кустар сяняткарлыг (парча, халча, сойуг силащ, бядии метал вя аьаъ емалы) эениш йайылмышдыр. Емал сянайеси зяиф инкишаф ет- мишдир; ясас сащяляри: семент, йейинти, ме- шя. Кичик мцяссисяляр цстцнлцк тяшкил едир. Ири истещсал йалныз 1960-ъы иллярдя – ики семент з-ду, селлцлоз з-ду, мейвя емалы, фанер, аьаъ-йонгарлы тавалар, канифол вя скипидар истещсалы мцяссисяляринин ачылышындан сонра йаранмышдыр. Ясас сянайе мяр- кязи Пщунчщолингдир (бцтцн сянайе мящсулларынын тягр. 1/2-и). 1970–80-ъи иллярдя мешя тядарцкцнцн (щяр ил 3,2 млн. м3) сцрятли инкишафы мешялярин азалмасына эятириб чыхармышдыр.
    Кянд тясяррцфаты. Юлкя яразисинин тягр. 7,7%-и якин цчцн йарарлыдыр. Яняняви олараг терраслы вя динъягойулмуш якинчилик (щазырда гадаьан олунмушдур) инкишаф етмишдир. Ясас биткиляр: чялтик, гарьыдалы, картоф, ситрус, мейвяляр. Гарамал (ясасян, юлкянин ш.-индя вя ъ.-унда), ат (ш.-индя), йак вя донуз (г.-индя), давар, ев гушлары (ъ.-унда) сахланылыр. 1977 илдян дювлят фяал сурятдя балыгчылыьын инкишафыны дястякляйир. Даь чайларында форел овланыр; сцни эюллярдя карп йетишдирилир.
    Няглиййат. Д.й. йохдур. Автомобил йолларынын (62%-и бяркюртцклцдцр) уз. 8050 км-дир (2003). Ики аеропорт, Парода бейнялхалг аеропорт вар (2012). Хариъи тиъарят. Ихраъатын дяйяри 721 мин доллар, идхалатын 1,2 млрд. доллар тяшкил едир (2012). Ясас ихраъ маддяси електрик енержисидир; одунъаг, мейвя, тохуъулуг маллары, семент, ядвиййат, метал мямулатлары, гиймятли дашлар да ихраъ едилир. Ясас тиъарят партнйорлары Щиндистан (83,8%) вя Щонконг (10,8%). Щиндистан-
    дан (72,3%), Ъянуби Корейадан (6%), Йапонийадан вя Б. Британийадан йанаъаг, дянли биткиляр, машын вя аваданлыг идхал олунур (2013).

    Дцйц плантасийасы. Паро.

    Силащлы гцввяляр
    Силащлы гцввяляр (СГ; 2003) 10 даь-пи- йада баталйонундан вя бир нечя хцсуси бюлмядян (ъями тягр. 5 мин няфяр), щямчинин щярбиляшдирилмиш бирляшмялярдян (тягр. 15 мин няфяр) ибарятдир. Али баш командан кралдыр. СГ мцхтялиф нюв атыъы силащлар вя минааатанларла силащланмышдыр (бцтцн силащлар Щиндистан истещсалыдыр). СГ иъбари щярби мцкялляфиййят (18 йашдан 50 йашадяк) принсипи ясасында комплектляшдирилир. Чаьырыш йашы 18, щярби хидмят мцддяти 2 илдир. Команда щейяти кадрлары Щиндистанын щярби мяктябляриндя щазырланыр. Сяфярбярлик ещтийатлары 504 мин няфяр, о ъцмлядян щярби хидмятя йарарлы оланлар 270 мин няфярдир.

    Сящиййя
    Ящалинин щяр 100 мин няфяриня 16 щя- ким, 39 орта тибб ишчиси дцшцр (1997). Сящиййяйя гойулан цмуми хяръ ЦДМ-ин 3,9%-ни тяшкил едир (бцдъядян малиййяляшмя 90,6%, юзял сектордан – 9,4%; 2002). Сящиййя дювлятин щимайясиндядир, р-н сявиййясиндя десентрализасийа олунмушдур вя ясасыны илкин тибби-санитарийа йардымы тяшкил едир. Иммунизасийа, ГИЧС, вярям, малйарийа, яняняви тябабят вя с. цзря мягсядли програмлар ишляниб щазырлан- мышдыр.

    Иdman
    1983 ildən Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin üzvüdür. Olimpiya Oyunlarında 1992 ildən iştirak edir (kamandan oxatma). 1983 ildə təsis edilmiş Butan Futbol İttifaqı 2000 ildən FİFA-nın üzvüdür. B. idmançıları beynəlxalq yarışlarda mükafatçılar sırasına çıxa bilməmişlər. Тящсил. Елм вя мядяниййят мцяссисяляри Б.-ын тящсил мцяссисяляри мяктяб тящсили, сонракы вя али тящсил департаментляринин табелийиндядир. Мцасир тящсил системи 6 йашлы ушаглар цчцн 7 иллик ибтидаи мяктяб (щазырлыг синфи дахил олмагла), 4 иллик орта мяктяб, 2 иллик коллеъ вя али мяктяблярдян ибарятдир. Ибтидаи мяктяби битирян шаэирдлярин 87%-и тящсиллярини орта мяктябдя давам етдирир (2014). 15 йашдан йухары ящалинин савадлылыьы кишиляр арасында 30%, гадынлар арасында 10% тяшкил едир. 2003 илдя Тщимпщуда Крал Ун-ти тясис едилмишдир. Онун табелийиндя Менеъмент Крал Ин-ту (1986), Бутан Крал Технолоэийа Ин- ту, Яняняви Тибб Милли Ин-ту, Милли Дил вя Мядяниййяти Юйрянмя Ин-ту (1961), Тибб Елмляри Крал Ин-ту (1974), Бутаны Юйрянмя Мяркязи (1999), Милли Тящсил ин- тлары (Паро вя Самтсидя; 1992) вя с. елми тядгигат ин-тлары; Милли китабхана (1967), Кцтляви китабхана (1978) – щяр икиси Тщимпщуда фяалиййят эюстярир.

    Кцтляви информасийа васитяляри
    Телерадиоверилишляри “Бутан бродкастинг сервис” (“Бщутан Броадъастинэ Сервиъе – Натионал ТВ анд радио броадъаст аэенъй”) дювлят ширкяти тяряфиндян дзонгке вя инэилис дилляриндя апарылыр. Телевизийа 1999 илдян фяалиййят эюстярир, эцндя 4 саат йайымланыр (програмлар йалныз пайтахт Тщимпщуда гябул едилир). 1992 илдян “Кунсел” (“Куенсел”; дзонг-ке, инэилис вя щинд дилляриндя) щяфтялик цмуммилли гязет бурахылыр. 1999 илдян “Ъорнал оф Бутан стадис” (“Жоурнал оф Бщутан Студиес”) иътимаи-сийаси, елми вя ядяби журналы дзонгке вя инэилис дилляриндя няшр олунур (илдя 2 нюмряси).
    Ядябиййат
    Милли ядябиййат 1990-ъы иллярин орталарындан инэилис дилиндя формалашмаьа башламышдыр. Карма Уранын “Минэюзлц гящряман”, (1995) тарихи романы, “Пеми Чеванг Таши щаггында баллада” (1996), щямчинин Б.-ын тарихи, мядяниййяти вя ядябиййатына даир китаблары вя мягаляляри дцнйа шющряти газанмышдыр. Поезийа Доръи Пенъоренин йарадыъылыьы иля тямсил олунур.


    Бутан Крал Университети. Тщимпщу.

    Мемарлыг вя тясвири сянят Инъясянят ламаизмин эцълц тясири алтында формалашмыш вя инкишаф етмишдир. Б.-ын дини мемарлыьы 17 ясрдя мейдана эялмиш дзонгларла (даш монастыр-галалар) тямсил олунур: Паро ш.-ндя Другйел-дзонг; Пунакща ш.-ндя Пунакща-дзонг. Мцлки мемарлыгда милли яняняняляр Тщимпщу ш.- нин тикилиляриндя яксини тапмышдыр. Тибет вя Непалын бядии мядяниййятляринин тясирини якс етдирян Б. тясвири сяняти бцтцнлцкля дини мягсядляря щяср олунмушдур. Щейкялтярашлыгда ясас материал кими эил вя тунъдан (унудулмуш мум техникасы Непалдан эялмишдир) истифадя едилирди. Ев мещрабларынын тяртибатында вя мябядлярдя истифадя олунан рянэлянмиш эил щейкялъикляр эениш йайылмышды. 16–17 ясрляр щейкялтярашлыьы Тибет яняняляриня сюйкянирди (Будданын вя ламаларын тясвирляри). 18 ясрдян пластикада орнаментдян вя зянэин декордан (гызыллама, эцмцшлямя вя мяръандан) истифадя едилирди. Фреска

    Паро йахынлыьында Токсанг-дзонг монастыры.


    рянэкарлыьы инкишаф етмямишдир. Мябядляр, ясасян, цслубъа Непал вя Тибет (15 ясрдя), даща сонра (17 ясрдя) Чин рянэкарлыьындан тясирлянмиш иконаларла (танка) бязядилир. Б.-да бядии сяняткарлыг нювляриндян ян чох тохуъулуг йайылмышдыр.


    Чам дини мярасиминдя маскалыларын рягси. Тщимпщу.

    Мусиги
    Б.-ын мусиги мядяниййяти Тибет мусиги мядяниййятинин реэионал нювцдцр. Дини мусиги ваърайана буддизми иля баьлыдыр, эцълц монастыр яняняси горунуб сахланмышдыр. Б.-ын бцтцн яняняви мусигиси юз нювбясиндя дини мусиги иля сых баьлыдыр. Щяр ил кечирилян чам дини мярасиминдя мусиги иля мцшайият олунан маскалы рягс тамашалары онун айрылмаз щиссясидир. Тибет мяншяли мусиги алятляри (16 ясрдян дяйишмямишдир) лим флейталары (лингбу; бамбукдан 6 флейта дясти), узун голу олан дамнйен лцтнйасындан ибарятдир. Сарай вя дювлят байрамларында боеда вя шунгда жанрларында мащнылар ифа олунур; шунгда башланьыъыны 17 яср Тибет сарай мусигисиндян эютцрмцшдцр вя Б.-ын дювлят щимнинин ясасыны тяшкил едир. 1960-ъы иллярдян сарай вя дювлят тянтяняляриндя иштирак едян пешякар мусигичиляр ансамблларына йайла чалынан икисимли пиванг (эязярэи мусигичилярин Тибет мяншяли аляти), йангчен симбаллары (Чин мяншяли), дамнйен вя лим дахилдир. Пешякар классик, щямчинин яняняви кянд ансамбллары дювлят тяряфиндян щимайя олунур. Тщимпщуда Крал ифачылыг сянятляри академийасы ачылмышдыр. 20 ясрин 2-ъи йарысындан Б.-да щинд мусигиси жанрлары, Гярб нцмуняли мцасир мусиги алятляри йайылмаьа башламышдыр. 20 ясрин сонларындан Гярб поп мусигиси, Щиндистан вя Тиbет мусигиси елементляриндян ибарят ригсар мусигиси (кино мусигиси, популйар мащнылар, шящяр мяишят мусигиси) эениш йайылмышдыр; дамнйен лцтнйасынын мцасир модификасийасындан истифадя олунур. Яняняви инъясянят фестиваллары кечирилир. Яд.: Иванов Б. А. Бутан // Политическая история государств Азии и Северной Африки. ХХ век. М., 1996. Т. 1; Синща А. Ъ. Щималайан кинэдом, Бщутан: традитион, транситион анд трансформатион. Неw Делщи, 2001.