Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BASKLAR


    БÁСКЛАР, еускалдунак – Испанийанын шм.-ында (Басклар юлкяси, Наварра) вя Франсанын ъ.-г.-индя (Атлантика Пиренейляри департаментинин г.-индяки Лабур, Сул вя Ашаьы Наварра р-нлары) йашайан халг. Испанийада сайлары 0,6 млн.-дан 2,8 млн. няфярядяк, Франсада ися 75 миндян 250 мин няфярядякдир (21 ясрин яввялляри). Щямчинин АБШ-да (6,9 мин), Мексикада (20 мин), Уругвайда (10 мин), Чилидя (9 мин), Коста-Рикада (8 мин), Бразилйада (5 мин), Венесуелада (5 мин), Филиппиндя (8 мин), Австралийада (9 мин) вя с. юлкялярдя йашайырлар. Баск дилиндя данышырлар, испан вя франсыз дилляри дя йайылмышдыр.
    Диндарлары христиандыр.


    Васконлар, вардуллар, каристиляр вя б. тайфалар Б.-ын яъдадларыдыр; иберлярля гощумлуьу мцбащисялидир. Рома дюврцндя романлашмайа мяруз галмайан Б. Испанийада 19 ясрядяк мухтариййятлярини горуйуб сахламыш вя йерли ящалинин сечдийи Баш яйалят хунталары тяряфиндян идаря олунмушлар. Баск торпагларынын “сенйорлары” статусуна малик олан Кастилийа краллары Б.-а “коллектив задяэанлыг” щцгугу баьышламышдылар, бу да баск ъямиййятинин сосиал тябягяляшмясиня мане олурду; монархлар тяряфиндян салынмыш шящярляр Б.-ын ассимилйасийасынын ясас оъаглары олмушдур. 1960-ъы иллярдян Б.-ын мядяни вя дил ъящятдян дирчялмяси башланды: яняняви мядяниййятин тядгиги вя йайылмасы иля мяшьул олан ъямиййятляр, тядрисин баск дилиндя апарылдыьы мяктябляр вя с. йарадылды.


    Б. 20 ясрядяк архаик яняняляри горуйуб сахламышлар: иъма йардымлашмасы, бюйцк аиляляр, майорат
    вярясялик системи вя с. Гапалы вя дискриминасийайа мяруз галан аготлар групу сечилирди. Яняняви йашайыш мяскянляри килсяси, мяктяби, топла ойун цчцн мейданчасы вя с. олан инзибати мяркязин ятрафында пяракяндя йерляшян маликанялярдир. Яняняви мяшьулиййятляри якинчилик (ясасян гарьыдалы йетишдирирляр; ону Авропада илк дяфя 17 ясрдя Б. беъярмишляр), баьчылыг, цзцмчцлцк вя малдарлыгдыр, кечмишдя дяниз балыгчылыьы, балина ову, эямичилик дя инкишаф етмишди. Гыса сапын цзяриндя ики дишли якинчилик аляти (лаййа) сяъиййявидир. Яняняви йемякляри – сцддя исладылмыш гарьыдалы кюкяси, донуз ятиндян мцхтялиф хюрякляр, гойун пендири, тярявяздян шорбалар, ичкиляри – алма шярабыдыр. Евляри (баск-Наварра еви, басеrри) дашдан тикилир, йахуд чярчивя конструксийалы олур, аьардылыр, ики-цч мяртябялидир, ашаьы мяртябядя тясяррцфат отаглары (пяйя, хырман, анбарлар), йухары мяртябялярдя ися ейванлар вя шцшябяндляр йерляшир. Дам юртцйц икийамаълыдыр; мяртябяляр чюлдян пиллякан васитясиля бирляшир; аилянин щяйаты бухарысы олан мяркязи отагда кечир. Киши берети (чапела; яввялляр йалныз Франса Б.-ында йайылмышды) Б.-ын символу щесаб едилир. Аьаъ вя даш цзяриндя ойма (17–18 ясрлярядяк уъунда розеткалы диск вя с. рямзляр шяклиндя олан стела формасында башдашлары гойулурду) инкишаф етмишдир. Яняняви ойунлары эцъ йарышлары (аьырлыг галдырма вя с.), одунгыранларын йарышлары, топла ойун (пелота) вя с.-дир.


    Мцасир Б. эцълц урбанизасийайа мяруз галмышлар. Христианлыьагядярки мифолоэийанын елементляри
    кими ъадуэярлярин башчысы олан илащя вя онун яри, долменлярин иншаатчылары маириляр вя даь рущлары майделяр, шяр сещрбазлары (балыггуйруглу, йахуд гушъайнаглы гадынлар), ламинйаклар щаггында тясяввцрляр горунуб сахланмышдыр. Нящянэ Эисаунди наьылларын вя карнавалын явязолунмаз персонажыдыр.

    Ш и ф а щ и     я н я н я в и      м я д я н и й  й я т.  Халг мусигисиндя лад вя ритмик хцсусиййятляр сахланмышдыр; силлабик ифачылыг типи (щеъасыз ифа тярзи) цстцнлцк тяшкил едир. Сяъиййяви йанрлар: сортсико мащны-рягси вя йаллы типли аурреску рягси (Испанийа Б.- ында), бешик, ушаг, ямяк, севэи няьмяляри, кантики дини мащнылары (мярасимлярдя охунур). Импровизячи мцьяннилярин (берчолари) йарышмалары популйардыр. Рягс мядяниййяти мяишят, айин, мярасим рягсляринин мцхтялиф нювляриндян ибарятдир; киши рягсляри щярякятлярин зянэинлийи вя тякмиллийи иля фярглянир. Ян чох йайылмыш алят чапаралта идиофонудур. Силиндрик тябилля бирликдя чалынан (щяр ики алятдя ейни вахда бир мусигичи чалыр) узунсов чисту флейтасы, гамышдан дцзялдилян гошадилчякли албокада да (чобанларын аляти; бязян дяфля бирликдя) истифадя олунур. Типик ансамбл 2 чистудан, силботе бас флейтадан вя атабал бюйцк тябилиндян ибарятдир. Бязи йерлярдя скрипка, испан тулуг зурнасы, дулсайна гобойу вя с. яняняви алятляр йайылмышдыр.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BASKLAR


    БÁСКЛАР, еускалдунак – Испанийанын шм.-ында (Басклар юлкяси, Наварра) вя Франсанын ъ.-г.-индя (Атлантика Пиренейляри департаментинин г.-индяки Лабур, Сул вя Ашаьы Наварра р-нлары) йашайан халг. Испанийада сайлары 0,6 млн.-дан 2,8 млн. няфярядяк, Франсада ися 75 миндян 250 мин няфярядякдир (21 ясрин яввялляри). Щямчинин АБШ-да (6,9 мин), Мексикада (20 мин), Уругвайда (10 мин), Чилидя (9 мин), Коста-Рикада (8 мин), Бразилйада (5 мин), Венесуелада (5 мин), Филиппиндя (8 мин), Австралийада (9 мин) вя с. юлкялярдя йашайырлар. Баск дилиндя данышырлар, испан вя франсыз дилляри дя йайылмышдыр.
    Диндарлары христиандыр.


    Васконлар, вардуллар, каристиляр вя б. тайфалар Б.-ын яъдадларыдыр; иберлярля гощумлуьу мцбащисялидир. Рома дюврцндя романлашмайа мяруз галмайан Б. Испанийада 19 ясрядяк мухтариййятлярини горуйуб сахламыш вя йерли ящалинин сечдийи Баш яйалят хунталары тяряфиндян идаря олунмушлар. Баск торпагларынын “сенйорлары” статусуна малик олан Кастилийа краллары Б.-а “коллектив задяэанлыг” щцгугу баьышламышдылар, бу да баск ъямиййятинин сосиал тябягяляшмясиня мане олурду; монархлар тяряфиндян салынмыш шящярляр Б.-ын ассимилйасийасынын ясас оъаглары олмушдур. 1960-ъы иллярдян Б.-ын мядяни вя дил ъящятдян дирчялмяси башланды: яняняви мядяниййятин тядгиги вя йайылмасы иля мяшьул олан ъямиййятляр, тядрисин баск дилиндя апарылдыьы мяктябляр вя с. йарадылды.


    Б. 20 ясрядяк архаик яняняляри горуйуб сахламышлар: иъма йардымлашмасы, бюйцк аиляляр, майорат
    вярясялик системи вя с. Гапалы вя дискриминасийайа мяруз галан аготлар групу сечилирди. Яняняви йашайыш мяскянляри килсяси, мяктяби, топла ойун цчцн мейданчасы вя с. олан инзибати мяркязин ятрафында пяракяндя йерляшян маликанялярдир. Яняняви мяшьулиййятляри якинчилик (ясасян гарьыдалы йетишдирирляр; ону Авропада илк дяфя 17 ясрдя Б. беъярмишляр), баьчылыг, цзцмчцлцк вя малдарлыгдыр, кечмишдя дяниз балыгчылыьы, балина ову, эямичилик дя инкишаф етмишди. Гыса сапын цзяриндя ики дишли якинчилик аляти (лаййа) сяъиййявидир. Яняняви йемякляри – сцддя исладылмыш гарьыдалы кюкяси, донуз ятиндян мцхтялиф хюрякляр, гойун пендири, тярявяздян шорбалар, ичкиляри – алма шярабыдыр. Евляри (баск-Наварра еви, басеrри) дашдан тикилир, йахуд чярчивя конструксийалы олур, аьардылыр, ики-цч мяртябялидир, ашаьы мяртябядя тясяррцфат отаглары (пяйя, хырман, анбарлар), йухары мяртябялярдя ися ейванлар вя шцшябяндляр йерляшир. Дам юртцйц икийамаълыдыр; мяртябяляр чюлдян пиллякан васитясиля бирляшир; аилянин щяйаты бухарысы олан мяркязи отагда кечир. Киши берети (чапела; яввялляр йалныз Франса Б.-ында йайылмышды) Б.-ын символу щесаб едилир. Аьаъ вя даш цзяриндя ойма (17–18 ясрлярядяк уъунда розеткалы диск вя с. рямзляр шяклиндя олан стела формасында башдашлары гойулурду) инкишаф етмишдир. Яняняви ойунлары эцъ йарышлары (аьырлыг галдырма вя с.), одунгыранларын йарышлары, топла ойун (пелота) вя с.-дир.


    Мцасир Б. эцълц урбанизасийайа мяруз галмышлар. Христианлыьагядярки мифолоэийанын елементляри
    кими ъадуэярлярин башчысы олан илащя вя онун яри, долменлярин иншаатчылары маириляр вя даь рущлары майделяр, шяр сещрбазлары (балыггуйруглу, йахуд гушъайнаглы гадынлар), ламинйаклар щаггында тясяввцрляр горунуб сахланмышдыр. Нящянэ Эисаунди наьылларын вя карнавалын явязолунмаз персонажыдыр.

    Ш и ф а щ и     я н я н я в и      м я д я н и й  й я т.  Халг мусигисиндя лад вя ритмик хцсусиййятляр сахланмышдыр; силлабик ифачылыг типи (щеъасыз ифа тярзи) цстцнлцк тяшкил едир. Сяъиййяви йанрлар: сортсико мащны-рягси вя йаллы типли аурреску рягси (Испанийа Б.- ында), бешик, ушаг, ямяк, севэи няьмяляри, кантики дини мащнылары (мярасимлярдя охунур). Импровизячи мцьяннилярин (берчолари) йарышмалары популйардыр. Рягс мядяниййяти мяишят, айин, мярасим рягсляринин мцхтялиф нювляриндян ибарятдир; киши рягсляри щярякятлярин зянэинлийи вя тякмиллийи иля фярглянир. Ян чох йайылмыш алят чапаралта идиофонудур. Силиндрик тябилля бирликдя чалынан (щяр ики алятдя ейни вахда бир мусигичи чалыр) узунсов чисту флейтасы, гамышдан дцзялдилян гошадилчякли албокада да (чобанларын аляти; бязян дяфля бирликдя) истифадя олунур. Типик ансамбл 2 чистудан, силботе бас флейтадан вя атабал бюйцк тябилиндян ибарятдир. Бязи йерлярдя скрипка, испан тулуг зурнасы, дулсайна гобойу вя с. яняняви алятляр йайылмышдыр.

    BASKLAR


    БÁСКЛАР, еускалдунак – Испанийанын шм.-ында (Басклар юлкяси, Наварра) вя Франсанын ъ.-г.-индя (Атлантика Пиренейляри департаментинин г.-индяки Лабур, Сул вя Ашаьы Наварра р-нлары) йашайан халг. Испанийада сайлары 0,6 млн.-дан 2,8 млн. няфярядяк, Франсада ися 75 миндян 250 мин няфярядякдир (21 ясрин яввялляри). Щямчинин АБШ-да (6,9 мин), Мексикада (20 мин), Уругвайда (10 мин), Чилидя (9 мин), Коста-Рикада (8 мин), Бразилйада (5 мин), Венесуелада (5 мин), Филиппиндя (8 мин), Австралийада (9 мин) вя с. юлкялярдя йашайырлар. Баск дилиндя данышырлар, испан вя франсыз дилляри дя йайылмышдыр.
    Диндарлары христиандыр.


    Васконлар, вардуллар, каристиляр вя б. тайфалар Б.-ын яъдадларыдыр; иберлярля гощумлуьу мцбащисялидир. Рома дюврцндя романлашмайа мяруз галмайан Б. Испанийада 19 ясрядяк мухтариййятлярини горуйуб сахламыш вя йерли ящалинин сечдийи Баш яйалят хунталары тяряфиндян идаря олунмушлар. Баск торпагларынын “сенйорлары” статусуна малик олан Кастилийа краллары Б.-а “коллектив задяэанлыг” щцгугу баьышламышдылар, бу да баск ъямиййятинин сосиал тябягяляшмясиня мане олурду; монархлар тяряфиндян салынмыш шящярляр Б.-ын ассимилйасийасынын ясас оъаглары олмушдур. 1960-ъы иллярдян Б.-ын мядяни вя дил ъящятдян дирчялмяси башланды: яняняви мядяниййятин тядгиги вя йайылмасы иля мяшьул олан ъямиййятляр, тядрисин баск дилиндя апарылдыьы мяктябляр вя с. йарадылды.


    Б. 20 ясрядяк архаик яняняляри горуйуб сахламышлар: иъма йардымлашмасы, бюйцк аиляляр, майорат
    вярясялик системи вя с. Гапалы вя дискриминасийайа мяруз галан аготлар групу сечилирди. Яняняви йашайыш мяскянляри килсяси, мяктяби, топла ойун цчцн мейданчасы вя с. олан инзибати мяркязин ятрафында пяракяндя йерляшян маликанялярдир. Яняняви мяшьулиййятляри якинчилик (ясасян гарьыдалы йетишдирирляр; ону Авропада илк дяфя 17 ясрдя Б. беъярмишляр), баьчылыг, цзцмчцлцк вя малдарлыгдыр, кечмишдя дяниз балыгчылыьы, балина ову, эямичилик дя инкишаф етмишди. Гыса сапын цзяриндя ики дишли якинчилик аляти (лаййа) сяъиййявидир. Яняняви йемякляри – сцддя исладылмыш гарьыдалы кюкяси, донуз ятиндян мцхтялиф хюрякляр, гойун пендири, тярявяздян шорбалар, ичкиляри – алма шярабыдыр. Евляри (баск-Наварра еви, басеrри) дашдан тикилир, йахуд чярчивя конструксийалы олур, аьардылыр, ики-цч мяртябялидир, ашаьы мяртябядя тясяррцфат отаглары (пяйя, хырман, анбарлар), йухары мяртябялярдя ися ейванлар вя шцшябяндляр йерляшир. Дам юртцйц икийамаълыдыр; мяртябяляр чюлдян пиллякан васитясиля бирляшир; аилянин щяйаты бухарысы олан мяркязи отагда кечир. Киши берети (чапела; яввялляр йалныз Франса Б.-ында йайылмышды) Б.-ын символу щесаб едилир. Аьаъ вя даш цзяриндя ойма (17–18 ясрлярядяк уъунда розеткалы диск вя с. рямзляр шяклиндя олан стела формасында башдашлары гойулурду) инкишаф етмишдир. Яняняви ойунлары эцъ йарышлары (аьырлыг галдырма вя с.), одунгыранларын йарышлары, топла ойун (пелота) вя с.-дир.


    Мцасир Б. эцълц урбанизасийайа мяруз галмышлар. Христианлыьагядярки мифолоэийанын елементляри
    кими ъадуэярлярин башчысы олан илащя вя онун яри, долменлярин иншаатчылары маириляр вя даь рущлары майделяр, шяр сещрбазлары (балыггуйруглу, йахуд гушъайнаглы гадынлар), ламинйаклар щаггында тясяввцрляр горунуб сахланмышдыр. Нящянэ Эисаунди наьылларын вя карнавалын явязолунмаз персонажыдыр.

    Ш и ф а щ и     я н я н я в и      м я д я н и й  й я т.  Халг мусигисиндя лад вя ритмик хцсусиййятляр сахланмышдыр; силлабик ифачылыг типи (щеъасыз ифа тярзи) цстцнлцк тяшкил едир. Сяъиййяви йанрлар: сортсико мащны-рягси вя йаллы типли аурреску рягси (Испанийа Б.- ында), бешик, ушаг, ямяк, севэи няьмяляри, кантики дини мащнылары (мярасимлярдя охунур). Импровизячи мцьяннилярин (берчолари) йарышмалары популйардыр. Рягс мядяниййяти мяишят, айин, мярасим рягсляринин мцхтялиф нювляриндян ибарятдир; киши рягсляри щярякятлярин зянэинлийи вя тякмиллийи иля фярглянир. Ян чох йайылмыш алят чапаралта идиофонудур. Силиндрик тябилля бирликдя чалынан (щяр ики алятдя ейни вахда бир мусигичи чалыр) узунсов чисту флейтасы, гамышдан дцзялдилян гошадилчякли албокада да (чобанларын аляти; бязян дяфля бирликдя) истифадя олунур. Типик ансамбл 2 чистудан, силботе бас флейтадан вя атабал бюйцк тябилиндян ибарятдир. Бязи йерлярдя скрипка, испан тулуг зурнасы, дулсайна гобойу вя с. яняняви алятляр йайылмышдыр.