Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BASMAÇILIQ

    1917 илин сонларындан 30-ъу иллярин сонларынадяк Орта Асийада совет щакимиййятиня гаршы силащлы милли- азадлыг щярякаты. Феврал ингилабы (1917) нятиъясиндя Русийа мяркязи щакимиййятинин зяифлямясиндян сонра Тцркцстанда мцхалиф-милли щярякат йаранмышды. Щяряката “Милли иттищад”, “Шурайи-исламийя” вя ондан айрылан “Шурайи-цлямийя” партийалары рящбярлик едирди. Щярякат пантцркизм, Коканд мухтариййятинин йарадылмасы вя кафирляря гаршы гязават шцарлары алтында чыхыш едирди.
    Тцркцстанда совет щакимиййяти елан олундугдан (1917, нойабр–декабр) сонра Б. щярякаты антисовет характер алды. Илк эцълц тоггушма 1918 илин йанвар–феврал айларында Дашкянддян эялян Гырмызы гвардийа иля Коканд Мухтар Республикасы щюкумяти тяряфиндян тяшкил олунмуш Иргашын дястяси (мяьлуб едилдикдян сонра Чиня эетмишляр) арасында Коканд йахынлыьында баш верди. 1918 илин февралында Б.- ла мцбаризя мягсядиля Тцркцстан Совет Респ.-нын силащлы гцввяляринин тяркибиндя, ясасян, Тцркцстандакы рус ящалидян тяшкил олунан Гырмызы гвардийа вя Гырмызы орду дястяляриндян ибарят Фярганя ъябщя- си (1919 илин нойабрындан – 1-ъи Фярганя дивизийасы) йарадылды. 1918 илин йазында басмачылар (Хал-Хоъанын дястяляри) Ош ш. йахынлыьында фяаллашдылар. Щямин илин йайында Мярэиланда совет милиси ряиси Мядамин бяй юзцнц “Мцсялман аь гвардийасы”нын команданы елан етди вя совет щакимиййятиня гаршы мцбаризяйя башлады. 1918 илин сонларында Ъялалабадда Тцркцстан совет щюкумяти Б.-дан мцдафия мягсядиля, руслардан “Кяндли Фярганя ордусу”нун (1919 илин майындан команданы чар ордусунун сабиг полковники К.И. Монстров олмушдур) тяшкил етди; 1919 илин августунда, Тцркцстанда ярзаг сапалаьынын тятбигиндян сонра, бу орду Мядамин бяйин басмачылары иля бирляшди (сентйабр–октйабр айларында онлар Ош вя Ъялалабады тутдулар, Яндиъаны мцщасиряйя алыб Фярганяйя доьру ирялилядиляр, лакин совет гошунлары тяряфиндян мяьлуб едилдиляр). 1919 илин октйабрында сярщяд галасы Иркештамда (Ергаштам) кечирилян басмачы рящбярляринин гурултайында Мядамин бяйин башчылыьы иля Мцвяггяти Фярганя щюкумяти йарадылды.
    Русийанын Авропа щиссяси иля ялагяляр бярпа олундугдан (1919, сентйабр) вя Тцркцстан ъябщясинин команданы М.В. Фрунзе Тцркцстана эялдикдян сонра совет гошунлары Фярганя вадисинин мцдафиясиндян басмачы дястялярини дайаг базаларында мящветмя ямялиййатларына кечдиляр (1920, йанвар–март). 1920 илин йанварында Монстров совет щюкумяти тяряфиня кечмяйя ъящд эюстярся дя, онун дястяси Мядамин бяй (1920 илин мартында мцщасиряйя дцшмцш вя совет гошунларына гошулмушду; 1920 илин майында Хал- Хоъа тяряфиндян ясир эютцрцляряк юлдцрцлмцшдцр) тяряфиндян дармадаьын едилди. Илин сонларында басмачыларын ясас гцввяляри Фярганя вадисиндян сыхышдырылыб чыхарылды.
    Хивя ханлыьынын (1920, феврал) вя Бухара ямирлийинин (1920, сентйабр) совет гошунлары тяряфиндян ляьвиндян сонра щярякат йенидян эцълянди (тякъя Фярганядя басмачыларын сайы 30 мин няфяря чатмышды). Харязм вя Гарагумда кечмиш Хивя щюкмдары Ъцнейд ханын (1921 илдя мяьлуб олду, 1923 илдя йенидян эцъляняряк Хивяни мцщасиряйя алды, 1924 илдя ися дястяляри дармадаьын едиляряк Гарагума сыхышдырылды; 1927 илдя мцщаъирят етди); Бухара Халг Совет Республикасынын (БХСР) шярг щиссясиндя ися Ибращим бяйин дястя- ляри (1921 илин яввялляриндя мяьлуб олду, 1926 илдя тамамиля дармадаьын едилди)
    дюйцшцрдцляр.
    1921 илин пайызында Бухарайа эялян Янвяр паша басмачыларын пяракяндя дястялярини ващид ордуда (20 мин няфяр) бирляшдириб юзцнц Ислам ордусунун баш команданы елан етди, Курширмат (Куршир Мящяммяд) вя Ъцнейд ханла иттифаг баьлады, БХСР-ин бюйцк щиссясини тутду. Янвяр паша иля мцбаризя апармаг мягсядиля Тцркцстана фящля-кяндли Гырмызы ордусунун али баш команданы С.С. Каменев, щямчинин Э.К. Оръоникидзе вя Й.Х. Петерс эялдиляр. 1922 илин ийун–август айларында совет гошунлары Янвяр пашанын дястялярини мцщасиряйя алмаг вя мящв етмяк ямялиййаты кечирдиляр. Янвяр паша дюйцшлярин бириндя щялак олду. Онун юлцмц Б. щярякатыны хейли зяифлятди. 1922– 24 иллярдя Тцркцстан ъябщясинин гошунлары Фярганя вадисиндя, Харязмдя, Зярафшан, Сямяргянд вя Гашгадярйа вил.-ляриндя, щямчинин Гярби Бухарада басмачы дястялярин ахтарылмасы вя мящв едилмяси ямялиййатлары кечирдиляр (Иргаш, Мцяддин бяй, Курширмат, Аман-Палван, Рящманкул вя б.-нын дястяляри дармадаьын едилди). 1924–25 иллярдя Б.-ла мцбаризя цчцн мяркязи, респ. вя вилайят даими мцшавиряляри йарадылды. Гырмызы орду щиссяляри мцщцм мянтягялярдя гарнизонлар йерляшдирир, басмачыларын ахтарышы вя мящв олунмасы цчцн кичик сяййар дястяляр йарадырды. Бирляшмиш Дювлят Сийаси Идарясинин (БДСИ) бюлмяляри басмачыларын дястяляриня ъасуслар эюндярир, башчыларыны гятля йетирир, онларын арасына ряхня салыр, ящалидяки силащлары мцсадиря едирди. 1926 илин сонунда совет щакимиййяти табелийиндя олан Орта Асийа яразисиндя (Тцркмянистандан башга) ири басмачы дястяляри, ясасян, даьыдылды. Басмачыларын айры-айры груплары хариъдя мющкямляняряк орадан ССРИ яразисиня басгынлар едирдиляр.
    Коллективляшмянин зоракы шякилдя щяйата кечирилмяси басмачыларын фяаллыьыны йенидян артырды (1931 илин орталарында дахилдяки басмачыларын сайы 4 миндян чох иди; онларын 3 мини Тцркмянистан яразисиндя ъямляшмишди). 1931 илин мартында Ибращим бяй мин няфярлик дястяси иля Яф
    ганыстандан Таъ. ССР яразисиня щцъум етди, лакин мяьлуб олараг эери чякилди (сярщяди кечяркян ясир дцшдц вя эцллялянди). Щямин ил Тцркмянистанда совет режимини девирмяк мягсядиля бурайа ики минлик дястяси иля Ирандан щцъум етмиш Ъцнейд хан да Гырмызы ордунун зярбяляри алтында эери чякилмяйя мяъбур олду. 1931 илин сентйабр–октйабр айларында Орта Асийа щярби даирясинин вя БДСИ-нин бирэя кечирдикляри ямялиййат нятиъясиндя Тцркмянистандакы дахили басмачы груплашмалары (Ейли Ахунд, Мурад Яли, Оразэелди, Ибращим–Гулу вя б.-нын дястяляри) да ляьв едилди. Лакин 1933–34 иллярдя Гырмызы орду иля йенидян Гарагумда ъямляшмиш басмачылар арасында эярэин дюйцшляр баш верди. Басмачыларын даьыныг груплары 1930-ъу иллярин сонларынадяк фяалиййят эюстярди.
    Б.-ла апарылан амансыз мцбаризя Орта Асийа ящалиси арасында бюйцк иткиляря сябяб олду. Беля ки, щярякатын йатырылмасы цчцн совет ордусунун кечирдийи ямялиййатлар нятиъясиндя чох заман бцтюв кяндляр хараба галыр, саь галан ящали ися гачгын дцшяряк йа даща тящлцкясиз йеря, йа да ки хариъи юлкяляря (Иран, Яфганыстан, Чин) цз тутурду. Ярзаг сапалаьы вя ярзаг верэисинин тятбиги (1918–21), коллективляшмянин (1929–31) зоракы шякилдя щяйата кечирилмяси бу бюлэянин тясяррцфатыны ифлиъ вязиййятя салды.


Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BASMAÇILIQ

    1917 илин сонларындан 30-ъу иллярин сонларынадяк Орта Асийада совет щакимиййятиня гаршы силащлы милли- азадлыг щярякаты. Феврал ингилабы (1917) нятиъясиндя Русийа мяркязи щакимиййятинин зяифлямясиндян сонра Тцркцстанда мцхалиф-милли щярякат йаранмышды. Щяряката “Милли иттищад”, “Шурайи-исламийя” вя ондан айрылан “Шурайи-цлямийя” партийалары рящбярлик едирди. Щярякат пантцркизм, Коканд мухтариййятинин йарадылмасы вя кафирляря гаршы гязават шцарлары алтында чыхыш едирди.
    Тцркцстанда совет щакимиййяти елан олундугдан (1917, нойабр–декабр) сонра Б. щярякаты антисовет характер алды. Илк эцълц тоггушма 1918 илин йанвар–феврал айларында Дашкянддян эялян Гырмызы гвардийа иля Коканд Мухтар Республикасы щюкумяти тяряфиндян тяшкил олунмуш Иргашын дястяси (мяьлуб едилдикдян сонра Чиня эетмишляр) арасында Коканд йахынлыьында баш верди. 1918 илин февралында Б.- ла мцбаризя мягсядиля Тцркцстан Совет Респ.-нын силащлы гцввяляринин тяркибиндя, ясасян, Тцркцстандакы рус ящалидян тяшкил олунан Гырмызы гвардийа вя Гырмызы орду дястяляриндян ибарят Фярганя ъябщя- си (1919 илин нойабрындан – 1-ъи Фярганя дивизийасы) йарадылды. 1918 илин йазында басмачылар (Хал-Хоъанын дястяляри) Ош ш. йахынлыьында фяаллашдылар. Щямин илин йайында Мярэиланда совет милиси ряиси Мядамин бяй юзцнц “Мцсялман аь гвардийасы”нын команданы елан етди вя совет щакимиййятиня гаршы мцбаризяйя башлады. 1918 илин сонларында Ъялалабадда Тцркцстан совет щюкумяти Б.-дан мцдафия мягсядиля, руслардан “Кяндли Фярганя ордусу”нун (1919 илин майындан команданы чар ордусунун сабиг полковники К.И. Монстров олмушдур) тяшкил етди; 1919 илин августунда, Тцркцстанда ярзаг сапалаьынын тятбигиндян сонра, бу орду Мядамин бяйин басмачылары иля бирляшди (сентйабр–октйабр айларында онлар Ош вя Ъялалабады тутдулар, Яндиъаны мцщасиряйя алыб Фярганяйя доьру ирялилядиляр, лакин совет гошунлары тяряфиндян мяьлуб едилдиляр). 1919 илин октйабрында сярщяд галасы Иркештамда (Ергаштам) кечирилян басмачы рящбярляринин гурултайында Мядамин бяйин башчылыьы иля Мцвяггяти Фярганя щюкумяти йарадылды.
    Русийанын Авропа щиссяси иля ялагяляр бярпа олундугдан (1919, сентйабр) вя Тцркцстан ъябщясинин команданы М.В. Фрунзе Тцркцстана эялдикдян сонра совет гошунлары Фярганя вадисинин мцдафиясиндян басмачы дястялярини дайаг базаларында мящветмя ямялиййатларына кечдиляр (1920, йанвар–март). 1920 илин йанварында Монстров совет щюкумяти тяряфиня кечмяйя ъящд эюстярся дя, онун дястяси Мядамин бяй (1920 илин мартында мцщасиряйя дцшмцш вя совет гошунларына гошулмушду; 1920 илин майында Хал- Хоъа тяряфиндян ясир эютцрцляряк юлдцрцлмцшдцр) тяряфиндян дармадаьын едилди. Илин сонларында басмачыларын ясас гцввяляри Фярганя вадисиндян сыхышдырылыб чыхарылды.
    Хивя ханлыьынын (1920, феврал) вя Бухара ямирлийинин (1920, сентйабр) совет гошунлары тяряфиндян ляьвиндян сонра щярякат йенидян эцълянди (тякъя Фярганядя басмачыларын сайы 30 мин няфяря чатмышды). Харязм вя Гарагумда кечмиш Хивя щюкмдары Ъцнейд ханын (1921 илдя мяьлуб олду, 1923 илдя йенидян эцъляняряк Хивяни мцщасиряйя алды, 1924 илдя ися дястяляри дармадаьын едиляряк Гарагума сыхышдырылды; 1927 илдя мцщаъирят етди); Бухара Халг Совет Республикасынын (БХСР) шярг щиссясиндя ися Ибращим бяйин дястя- ляри (1921 илин яввялляриндя мяьлуб олду, 1926 илдя тамамиля дармадаьын едилди)
    дюйцшцрдцляр.
    1921 илин пайызында Бухарайа эялян Янвяр паша басмачыларын пяракяндя дястялярини ващид ордуда (20 мин няфяр) бирляшдириб юзцнц Ислам ордусунун баш команданы елан етди, Курширмат (Куршир Мящяммяд) вя Ъцнейд ханла иттифаг баьлады, БХСР-ин бюйцк щиссясини тутду. Янвяр паша иля мцбаризя апармаг мягсядиля Тцркцстана фящля-кяндли Гырмызы ордусунун али баш команданы С.С. Каменев, щямчинин Э.К. Оръоникидзе вя Й.Х. Петерс эялдиляр. 1922 илин ийун–август айларында совет гошунлары Янвяр пашанын дястялярини мцщасиряйя алмаг вя мящв етмяк ямялиййаты кечирдиляр. Янвяр паша дюйцшлярин бириндя щялак олду. Онун юлцмц Б. щярякатыны хейли зяифлятди. 1922– 24 иллярдя Тцркцстан ъябщясинин гошунлары Фярганя вадисиндя, Харязмдя, Зярафшан, Сямяргянд вя Гашгадярйа вил.-ляриндя, щямчинин Гярби Бухарада басмачы дястялярин ахтарылмасы вя мящв едилмяси ямялиййатлары кечирдиляр (Иргаш, Мцяддин бяй, Курширмат, Аман-Палван, Рящманкул вя б.-нын дястяляри дармадаьын едилди). 1924–25 иллярдя Б.-ла мцбаризя цчцн мяркязи, респ. вя вилайят даими мцшавиряляри йарадылды. Гырмызы орду щиссяляри мцщцм мянтягялярдя гарнизонлар йерляшдирир, басмачыларын ахтарышы вя мящв олунмасы цчцн кичик сяййар дястяляр йарадырды. Бирляшмиш Дювлят Сийаси Идарясинин (БДСИ) бюлмяляри басмачыларын дястяляриня ъасуслар эюндярир, башчыларыны гятля йетирир, онларын арасына ряхня салыр, ящалидяки силащлары мцсадиря едирди. 1926 илин сонунда совет щакимиййяти табелийиндя олан Орта Асийа яразисиндя (Тцркмянистандан башга) ири басмачы дястяляри, ясасян, даьыдылды. Басмачыларын айры-айры груплары хариъдя мющкямляняряк орадан ССРИ яразисиня басгынлар едирдиляр.
    Коллективляшмянин зоракы шякилдя щяйата кечирилмяси басмачыларын фяаллыьыны йенидян артырды (1931 илин орталарында дахилдяки басмачыларын сайы 4 миндян чох иди; онларын 3 мини Тцркмянистан яразисиндя ъямляшмишди). 1931 илин мартында Ибращим бяй мин няфярлик дястяси иля Яф
    ганыстандан Таъ. ССР яразисиня щцъум етди, лакин мяьлуб олараг эери чякилди (сярщяди кечяркян ясир дцшдц вя эцллялянди). Щямин ил Тцркмянистанда совет режимини девирмяк мягсядиля бурайа ики минлик дястяси иля Ирандан щцъум етмиш Ъцнейд хан да Гырмызы ордунун зярбяляри алтында эери чякилмяйя мяъбур олду. 1931 илин сентйабр–октйабр айларында Орта Асийа щярби даирясинин вя БДСИ-нин бирэя кечирдикляри ямялиййат нятиъясиндя Тцркмянистандакы дахили басмачы груплашмалары (Ейли Ахунд, Мурад Яли, Оразэелди, Ибращим–Гулу вя б.-нын дястяляри) да ляьв едилди. Лакин 1933–34 иллярдя Гырмызы орду иля йенидян Гарагумда ъямляшмиш басмачылар арасында эярэин дюйцшляр баш верди. Басмачыларын даьыныг груплары 1930-ъу иллярин сонларынадяк фяалиййят эюстярди.
    Б.-ла апарылан амансыз мцбаризя Орта Асийа ящалиси арасында бюйцк иткиляря сябяб олду. Беля ки, щярякатын йатырылмасы цчцн совет ордусунун кечирдийи ямялиййатлар нятиъясиндя чох заман бцтюв кяндляр хараба галыр, саь галан ящали ися гачгын дцшяряк йа даща тящлцкясиз йеря, йа да ки хариъи юлкяляря (Иран, Яфганыстан, Чин) цз тутурду. Ярзаг сапалаьы вя ярзаг верэисинин тятбиги (1918–21), коллективляшмянин (1929–31) зоракы шякилдя щяйата кечирилмяси бу бюлэянин тясяррцфатыны ифлиъ вязиййятя салды.


    BASMAÇILIQ

    1917 илин сонларындан 30-ъу иллярин сонларынадяк Орта Асийада совет щакимиййятиня гаршы силащлы милли- азадлыг щярякаты. Феврал ингилабы (1917) нятиъясиндя Русийа мяркязи щакимиййятинин зяифлямясиндян сонра Тцркцстанда мцхалиф-милли щярякат йаранмышды. Щяряката “Милли иттищад”, “Шурайи-исламийя” вя ондан айрылан “Шурайи-цлямийя” партийалары рящбярлик едирди. Щярякат пантцркизм, Коканд мухтариййятинин йарадылмасы вя кафирляря гаршы гязават шцарлары алтында чыхыш едирди.
    Тцркцстанда совет щакимиййяти елан олундугдан (1917, нойабр–декабр) сонра Б. щярякаты антисовет характер алды. Илк эцълц тоггушма 1918 илин йанвар–феврал айларында Дашкянддян эялян Гырмызы гвардийа иля Коканд Мухтар Республикасы щюкумяти тяряфиндян тяшкил олунмуш Иргашын дястяси (мяьлуб едилдикдян сонра Чиня эетмишляр) арасында Коканд йахынлыьында баш верди. 1918 илин февралында Б.- ла мцбаризя мягсядиля Тцркцстан Совет Респ.-нын силащлы гцввяляринин тяркибиндя, ясасян, Тцркцстандакы рус ящалидян тяшкил олунан Гырмызы гвардийа вя Гырмызы орду дястяляриндян ибарят Фярганя ъябщя- си (1919 илин нойабрындан – 1-ъи Фярганя дивизийасы) йарадылды. 1918 илин йазында басмачылар (Хал-Хоъанын дястяляри) Ош ш. йахынлыьында фяаллашдылар. Щямин илин йайында Мярэиланда совет милиси ряиси Мядамин бяй юзцнц “Мцсялман аь гвардийасы”нын команданы елан етди вя совет щакимиййятиня гаршы мцбаризяйя башлады. 1918 илин сонларында Ъялалабадда Тцркцстан совет щюкумяти Б.-дан мцдафия мягсядиля, руслардан “Кяндли Фярганя ордусу”нун (1919 илин майындан команданы чар ордусунун сабиг полковники К.И. Монстров олмушдур) тяшкил етди; 1919 илин августунда, Тцркцстанда ярзаг сапалаьынын тятбигиндян сонра, бу орду Мядамин бяйин басмачылары иля бирляшди (сентйабр–октйабр айларында онлар Ош вя Ъялалабады тутдулар, Яндиъаны мцщасиряйя алыб Фярганяйя доьру ирялилядиляр, лакин совет гошунлары тяряфиндян мяьлуб едилдиляр). 1919 илин октйабрында сярщяд галасы Иркештамда (Ергаштам) кечирилян басмачы рящбярляринин гурултайында Мядамин бяйин башчылыьы иля Мцвяггяти Фярганя щюкумяти йарадылды.
    Русийанын Авропа щиссяси иля ялагяляр бярпа олундугдан (1919, сентйабр) вя Тцркцстан ъябщясинин команданы М.В. Фрунзе Тцркцстана эялдикдян сонра совет гошунлары Фярганя вадисинин мцдафиясиндян басмачы дястялярини дайаг базаларында мящветмя ямялиййатларына кечдиляр (1920, йанвар–март). 1920 илин йанварында Монстров совет щюкумяти тяряфиня кечмяйя ъящд эюстярся дя, онун дястяси Мядамин бяй (1920 илин мартында мцщасиряйя дцшмцш вя совет гошунларына гошулмушду; 1920 илин майында Хал- Хоъа тяряфиндян ясир эютцрцляряк юлдцрцлмцшдцр) тяряфиндян дармадаьын едилди. Илин сонларында басмачыларын ясас гцввяляри Фярганя вадисиндян сыхышдырылыб чыхарылды.
    Хивя ханлыьынын (1920, феврал) вя Бухара ямирлийинин (1920, сентйабр) совет гошунлары тяряфиндян ляьвиндян сонра щярякат йенидян эцълянди (тякъя Фярганядя басмачыларын сайы 30 мин няфяря чатмышды). Харязм вя Гарагумда кечмиш Хивя щюкмдары Ъцнейд ханын (1921 илдя мяьлуб олду, 1923 илдя йенидян эцъляняряк Хивяни мцщасиряйя алды, 1924 илдя ися дястяляри дармадаьын едиляряк Гарагума сыхышдырылды; 1927 илдя мцщаъирят етди); Бухара Халг Совет Республикасынын (БХСР) шярг щиссясиндя ися Ибращим бяйин дястя- ляри (1921 илин яввялляриндя мяьлуб олду, 1926 илдя тамамиля дармадаьын едилди)
    дюйцшцрдцляр.
    1921 илин пайызында Бухарайа эялян Янвяр паша басмачыларын пяракяндя дястялярини ващид ордуда (20 мин няфяр) бирляшдириб юзцнц Ислам ордусунун баш команданы елан етди, Курширмат (Куршир Мящяммяд) вя Ъцнейд ханла иттифаг баьлады, БХСР-ин бюйцк щиссясини тутду. Янвяр паша иля мцбаризя апармаг мягсядиля Тцркцстана фящля-кяндли Гырмызы ордусунун али баш команданы С.С. Каменев, щямчинин Э.К. Оръоникидзе вя Й.Х. Петерс эялдиляр. 1922 илин ийун–август айларында совет гошунлары Янвяр пашанын дястялярини мцщасиряйя алмаг вя мящв етмяк ямялиййаты кечирдиляр. Янвяр паша дюйцшлярин бириндя щялак олду. Онун юлцмц Б. щярякатыны хейли зяифлятди. 1922– 24 иллярдя Тцркцстан ъябщясинин гошунлары Фярганя вадисиндя, Харязмдя, Зярафшан, Сямяргянд вя Гашгадярйа вил.-ляриндя, щямчинин Гярби Бухарада басмачы дястялярин ахтарылмасы вя мящв едилмяси ямялиййатлары кечирдиляр (Иргаш, Мцяддин бяй, Курширмат, Аман-Палван, Рящманкул вя б.-нын дястяляри дармадаьын едилди). 1924–25 иллярдя Б.-ла мцбаризя цчцн мяркязи, респ. вя вилайят даими мцшавиряляри йарадылды. Гырмызы орду щиссяляри мцщцм мянтягялярдя гарнизонлар йерляшдирир, басмачыларын ахтарышы вя мящв олунмасы цчцн кичик сяййар дястяляр йарадырды. Бирляшмиш Дювлят Сийаси Идарясинин (БДСИ) бюлмяляри басмачыларын дястяляриня ъасуслар эюндярир, башчыларыны гятля йетирир, онларын арасына ряхня салыр, ящалидяки силащлары мцсадиря едирди. 1926 илин сонунда совет щакимиййяти табелийиндя олан Орта Асийа яразисиндя (Тцркмянистандан башга) ири басмачы дястяляри, ясасян, даьыдылды. Басмачыларын айры-айры груплары хариъдя мющкямляняряк орадан ССРИ яразисиня басгынлар едирдиляр.
    Коллективляшмянин зоракы шякилдя щяйата кечирилмяси басмачыларын фяаллыьыны йенидян артырды (1931 илин орталарында дахилдяки басмачыларын сайы 4 миндян чох иди; онларын 3 мини Тцркмянистан яразисиндя ъямляшмишди). 1931 илин мартында Ибращим бяй мин няфярлик дястяси иля Яф
    ганыстандан Таъ. ССР яразисиня щцъум етди, лакин мяьлуб олараг эери чякилди (сярщяди кечяркян ясир дцшдц вя эцллялянди). Щямин ил Тцркмянистанда совет режимини девирмяк мягсядиля бурайа ики минлик дястяси иля Ирандан щцъум етмиш Ъцнейд хан да Гырмызы ордунун зярбяляри алтында эери чякилмяйя мяъбур олду. 1931 илин сентйабр–октйабр айларында Орта Асийа щярби даирясинин вя БДСИ-нин бирэя кечирдикляри ямялиййат нятиъясиндя Тцркмянистандакы дахили басмачы груплашмалары (Ейли Ахунд, Мурад Яли, Оразэелди, Ибращим–Гулу вя б.-нын дястяляри) да ляьв едилди. Лакин 1933–34 иллярдя Гырмызы орду иля йенидян Гарагумда ъямляшмиш басмачылар арасында эярэин дюйцшляр баш верди. Басмачыларын даьыныг груплары 1930-ъу иллярин сонларынадяк фяалиййят эюстярди.
    Б.-ла апарылан амансыз мцбаризя Орта Асийа ящалиси арасында бюйцк иткиляря сябяб олду. Беля ки, щярякатын йатырылмасы цчцн совет ордусунун кечирдийи ямялиййатлар нятиъясиндя чох заман бцтюв кяндляр хараба галыр, саь галан ящали ися гачгын дцшяряк йа даща тящлцкясиз йеря, йа да ки хариъи юлкяляря (Иран, Яфганыстан, Чин) цз тутурду. Ярзаг сапалаьы вя ярзаг верэисинин тятбиги (1918–21), коллективляшмянин (1929–31) зоракы шякилдя щяйата кечирилмяси бу бюлэянин тясяррцфатыны ифлиъ вязиййятя салды.