Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BAŞ BEYİN

    инсан вя онурьалы щейванларда мяркязи синир системинин кялля бошлуьунда йерляшян юн шюбяси. Б.б. организмин ян мцщцм функсийаларыны тянзимляйир, давраныш реаксийаларыны идаря едир, йаддашын вя али синир фяалиййятинин ясасыны тяшкил едир. Мяркязи синир системи олан онурьасыз щейванларда бу функсийалары баш ганглиляр йериня йетирир; щяшяратларда вя молйускларда бу ганглиляр чох вахт Б.б. адландырылыр. Хордалылар арасында илк примитив Б.б. нештярчядя бядянин баш уъунда синир щцъейряляри йыьынтысы шяклиндя мейдана чыхмышдыр. Дяйирмиаьызлыларда Б.б.-ин бцтцн ясас шюбяляри: юн, орта вя арха бейин вардыр. Балыгларда вя гуруда йашайан онурьалыларда Б.б.-ин ейни гурулуш планы сахланылыр. Ейни заманда, суда-гуруда йашайанларда вя сцрцнянлярдя Б.б.- ин орта вя юн шюбяляри мцщцм дяйишикликляря мяруз галыр. Сонунъуда ара бейин вя ики симметрик йарымкцря интенсив инкишаф едир. Гушларда бейинъик, базал нцвяляр вя юн бейин чяпкянинин спесифик структуру – щиперстриатум (мямялилярдя неокортекся уйьундур) хейли инкишаф етмишдир. Мямялилярдя юн бейинин чох эцълц тябягяляшмяси эедир; бюйцк бейин йарымкцряляринин габыьы мцщцм инкишаф сявиййясиня чатыр.
    Мямялилярин Б.б.-индя 5 ясас шюбя айырд едилир: узунсов бейин (онурьа бейни иля щямсярщяддир); арха бейин (варол кюрпцсц вя бейинъик дахилдир); орта бейин (дюрдтяпя вя бейин айагъыглары иля тямсил едилир); ара бейин (епиталамус, таламус вя щипофизля ялагяли щипоталамус дахилдир) вя уъ бейин (бюйцк йарымкцряляр). Биринъи цч шюбя бирликдя (бейинъик истисна олмагла) бейин кютцйцнц ямяля эятирир. 
    Б.б. филоэенетик олараг синир борусунун юн уъундан инкишаф едир. О, цч баш говуьун тюрямясидир. Юн бейин говуьу ики йеря бюлцнцр; бунун бири бюйцк йарымкцряляр вя базал нцвяляр дахил олан уъ бейини, икинъиси ися ара бейини ямяля эятирир. Орта бейин говуьу орта бейиня башланьыъ олур. Арха говугдан бейинъик, варол кюрпцсц вя узунсов бейин ямяля эялир. Бейин тохумасы габыг вя нцвяляри ямяля эятирян боз маддядян (нейрон ъисмляри вя нейроглийа) вя синир щцъейряляри арасында ялагя йарадан, ясасян, синир лифляриндян – аь маддядян ибарятдир. Б.б. цч гиша иля юртцлмцшдцр: йумшаг, щюрцмчякторуна- бянзяр вя сярт (хариъи). Йумшаг вя щюрцмчякторунабянзяр гишаларда чохлу дамарлар олур; онларын арасында бейин мядяъикляри иля ялагяси олан щюрцмчякторунабянзяр гишаалты бошлуг йерляшир. Бурада онурьа бейни майеси ямяля эялир вя дювр едир. Мядяъикляр Б.б.-ин мяркязи щиссясини тутур вя юз араларында, щабеля онурьа бейни каналы иля ялагяли олур. Онурьа бейни майеси васитясиля дамарлардан ган иля бейиня дахил олан вя чыхан мцхтялиф мад- дялярин мцбадиляси баш верир. Б.б.-и гида иля тямин едян дамарлар артериал ганы йуху артерийаларындан вя онурьа (вертебрал) артерийаларындан алыр; веноз ган видаъи венайа дахил олур.
    Б.б. кютцйц кялля-бейин синирляринин щисси вя щяряки нцвяляриндян, ретикулйар формасийанын пройексийа (мяс., эюрмя вя ешитмя системляринин) вя дяйишдириъи (сенсор йоллардан габыьын илкин сенсор зона нейронларына) нцвяляриндян, щямчинин синир лифляри вя онларын сых йерляшмиш групларындан (йолларындан) ибарятдир. Б.б. кютцйцндян кялля-бейин синирляри чыхыр. Б.б. кютцйцнцн структурларында тяняффцс, ган дювраны, удма, гусма вя с. (узунсов бейин), эюрмя вя ешитмя (орта бейинин дюрд- тяпя габарлары) функсийаларыны идаря едян, биоложи ритмляри тянзимляйян (ара бейинин йухары шюбяси) синир мяркязляри йерляшир. Бейин кютцйцндя баш вя онурьа бейнинин мцхтялиф шюбялярини ялагяляндирян йоллар олур.
    Ара бейин чох сайда гаршылыглы ялагяли нцвялярдян ибарятдир; юн бейинля сых функсионал ялагялидир. Таламусун нцвяляри дахили органлардан вя щипоталамусдан эялян мялуматларын, сенсор мялуматларын ишлянилмясиндя, Б.б.-ин (Б.б. габыьы иля бирликдя) али интегратив функсийаларында, гыъыгланманын тянзимлянмясиндя, щабеля щяряки активлийин тяшкилиндя иштирак едир. Щипоталамусда маддяляр мцбадилясиня нязаряти, организмин дахили мцщитинин са- битлийини (щомеостазы), истилик тянзимини, дамар тонусуну вя с.-ни тямин едян нцвяляр йерляшир. О, щипофизля функсионал ялагядядир. 
    Б.б. йарымкцряляри габыг, аь маддя вя базал нцвялярдян ибарятдир; онлар газанылма давраныш актларынын йаранмасына вя али синир фяалиййятиня ъавабдещдир. Щяр йарымкцря пайлара бюлцнцр. Пайларын габыьы онларын сятщини хейли артыран шырымлар вя гырышыглар ямяля эятирир; инсанда, меймунда, еляъя дя балинакимилярдя даща чох инкишаф етмишдир. Габыгда щисси, щяряки (мотор), ассосиатив зоналар айырд едилир. Б.б. йарымкцряляри юз араларында ири синир лифляри дястяси – дюйянякли ъисм васитясиля ялагядядир. Галхан вя енян лифлярин эцълц системи йарымкцрялярин бейинин ашаьыда йерляшян шюбяляри иля ялагясини тямин едир. Ийбилмя ресепторларындан мялумат билаваситя йарымкцряляря дахил олур. Габыг базал нцвялярля вя бейинин галан шюбяляринин нцвяляри иля ващид функсионал там тяшкил едир вя сенсор мялуматларын ишлянилмясиндя иштирак едир, сенсорларарасы интеграсийаны, мягсядйюнлц ялагяляндирилмиш щяряки реаксийалары тямин едир, тялим, йаддаш, дцшцнъя, тяфяккцр, нитг вя с. кими интеллектуал функсийаларын ясас субстратыдыр. Йарымкцрялярин аь маддя гатында йерляшян базал нцвяляр габыгла бирликдя ялагяляндирилмиш щярякятлярин вя сенсомотор интеграсийанын тяшкилиндя иштирак едир. Б.б.-ин бязи тюрямяляри щя- рякятлярин тямин едилмясиня, язяля тонусунун вя дурушун тянзимлянмясиня ъавабдещ олан екстрапирамида системиндя бирляшир. Лимбик системдя бирляшян структурлар бир сыра анаданэялмя давраныш актларына, йаддашын бязи нювляриня, емосийа вя мотивасийаларын формалашмасына ъавабдещдир. Б.б.-ин бцтцн шюбяляри ващид системдя бирляшмишдир; бурада апарыъы вя тяшкиледиъи ролу бюйцк бейин йарымкцряляринин габыьы ойнайыр.
    Инсанын баш бейини. Б.б.-ин орта кцтляси йеткин кишилярдя 1400 г, гадынларда –1250 г-дыр; бу, бядян кцтлясинин 2–2,5%-иня мцвафигдир. Тязя доьулмушларда Б.б.-ин кцтляси тягр. 350 г олур. Онун кцтляси синир лифляри ятрафында йумшаг миелин гишасынын ямяля эялмяси, йени синапсларын (нейронларарасы ялагялярин) формалашмасы вя йардымчы синир тохумасы щцъейряляринин (нейроглийаларын) чохалмасы щесабына артыр. Б.б. макс. кцтляйя 18–30 йаш арасында чатыр, сонра тядриъян азалыр. Ушаьын Б.б.-инин кцтляси тягр. 750 г олдугда о, данышмаьа башлайыр. Буна ясасян фярз едилир ки, бейин кцтляси бу гиймятя уйьун олан ян гядим инсанлар ибтидаи нитгя малик ола билярдиляр. Лакин, ялдя олан мялуматлара эюря инсанын синир фяалиййятинин спесифик хцсусиййятляри вя онун габилиййяти тякъя бейинин кцтляси иля дейил, щям дя нейронлар арасындакы ялагялярин сайы иля баьлыдыр. Б.б. инсан организминин ян эярэин ишляйян структурудур вя организмя дахил олан оксиэенин 20%-я гядярини истифадя едир.
    Яд.: Блум Ф., Лейзерсон А., Хофстед тер Л. Мозг, разум и поведение. М., 1988; От нейрона к мозгу. М., 2003; Шадлински В.Б., Гасымов Ш.И., Мювсцмов Н.Т. Инсан анатомийасы. 2-ъи ъ., Б., 2006.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BAŞ BEYİN

    инсан вя онурьалы щейванларда мяркязи синир системинин кялля бошлуьунда йерляшян юн шюбяси. Б.б. организмин ян мцщцм функсийаларыны тянзимляйир, давраныш реаксийаларыны идаря едир, йаддашын вя али синир фяалиййятинин ясасыны тяшкил едир. Мяркязи синир системи олан онурьасыз щейванларда бу функсийалары баш ганглиляр йериня йетирир; щяшяратларда вя молйускларда бу ганглиляр чох вахт Б.б. адландырылыр. Хордалылар арасында илк примитив Б.б. нештярчядя бядянин баш уъунда синир щцъейряляри йыьынтысы шяклиндя мейдана чыхмышдыр. Дяйирмиаьызлыларда Б.б.-ин бцтцн ясас шюбяляри: юн, орта вя арха бейин вардыр. Балыгларда вя гуруда йашайан онурьалыларда Б.б.-ин ейни гурулуш планы сахланылыр. Ейни заманда, суда-гуруда йашайанларда вя сцрцнянлярдя Б.б.- ин орта вя юн шюбяляри мцщцм дяйишикликляря мяруз галыр. Сонунъуда ара бейин вя ики симметрик йарымкцря интенсив инкишаф едир. Гушларда бейинъик, базал нцвяляр вя юн бейин чяпкянинин спесифик структуру – щиперстриатум (мямялилярдя неокортекся уйьундур) хейли инкишаф етмишдир. Мямялилярдя юн бейинин чох эцълц тябягяляшмяси эедир; бюйцк бейин йарымкцряляринин габыьы мцщцм инкишаф сявиййясиня чатыр.
    Мямялилярин Б.б.-индя 5 ясас шюбя айырд едилир: узунсов бейин (онурьа бейни иля щямсярщяддир); арха бейин (варол кюрпцсц вя бейинъик дахилдир); орта бейин (дюрдтяпя вя бейин айагъыглары иля тямсил едилир); ара бейин (епиталамус, таламус вя щипофизля ялагяли щипоталамус дахилдир) вя уъ бейин (бюйцк йарымкцряляр). Биринъи цч шюбя бирликдя (бейинъик истисна олмагла) бейин кютцйцнц ямяля эятирир. 
    Б.б. филоэенетик олараг синир борусунун юн уъундан инкишаф едир. О, цч баш говуьун тюрямясидир. Юн бейин говуьу ики йеря бюлцнцр; бунун бири бюйцк йарымкцряляр вя базал нцвяляр дахил олан уъ бейини, икинъиси ися ара бейини ямяля эятирир. Орта бейин говуьу орта бейиня башланьыъ олур. Арха говугдан бейинъик, варол кюрпцсц вя узунсов бейин ямяля эялир. Бейин тохумасы габыг вя нцвяляри ямяля эятирян боз маддядян (нейрон ъисмляри вя нейроглийа) вя синир щцъейряляри арасында ялагя йарадан, ясасян, синир лифляриндян – аь маддядян ибарятдир. Б.б. цч гиша иля юртцлмцшдцр: йумшаг, щюрцмчякторуна- бянзяр вя сярт (хариъи). Йумшаг вя щюрцмчякторунабянзяр гишаларда чохлу дамарлар олур; онларын арасында бейин мядяъикляри иля ялагяси олан щюрцмчякторунабянзяр гишаалты бошлуг йерляшир. Бурада онурьа бейни майеси ямяля эялир вя дювр едир. Мядяъикляр Б.б.-ин мяркязи щиссясини тутур вя юз араларында, щабеля онурьа бейни каналы иля ялагяли олур. Онурьа бейни майеси васитясиля дамарлардан ган иля бейиня дахил олан вя чыхан мцхтялиф мад- дялярин мцбадиляси баш верир. Б.б.-и гида иля тямин едян дамарлар артериал ганы йуху артерийаларындан вя онурьа (вертебрал) артерийаларындан алыр; веноз ган видаъи венайа дахил олур.
    Б.б. кютцйц кялля-бейин синирляринин щисси вя щяряки нцвяляриндян, ретикулйар формасийанын пройексийа (мяс., эюрмя вя ешитмя системляринин) вя дяйишдириъи (сенсор йоллардан габыьын илкин сенсор зона нейронларына) нцвяляриндян, щямчинин синир лифляри вя онларын сых йерляшмиш групларындан (йолларындан) ибарятдир. Б.б. кютцйцндян кялля-бейин синирляри чыхыр. Б.б. кютцйцнцн структурларында тяняффцс, ган дювраны, удма, гусма вя с. (узунсов бейин), эюрмя вя ешитмя (орта бейинин дюрд- тяпя габарлары) функсийаларыны идаря едян, биоложи ритмляри тянзимляйян (ара бейинин йухары шюбяси) синир мяркязляри йерляшир. Бейин кютцйцндя баш вя онурьа бейнинин мцхтялиф шюбялярини ялагяляндирян йоллар олур.
    Ара бейин чох сайда гаршылыглы ялагяли нцвялярдян ибарятдир; юн бейинля сых функсионал ялагялидир. Таламусун нцвяляри дахили органлардан вя щипоталамусдан эялян мялуматларын, сенсор мялуматларын ишлянилмясиндя, Б.б.-ин (Б.б. габыьы иля бирликдя) али интегратив функсийаларында, гыъыгланманын тянзимлянмясиндя, щабеля щяряки активлийин тяшкилиндя иштирак едир. Щипоталамусда маддяляр мцбадилясиня нязаряти, организмин дахили мцщитинин са- битлийини (щомеостазы), истилик тянзимини, дамар тонусуну вя с.-ни тямин едян нцвяляр йерляшир. О, щипофизля функсионал ялагядядир. 
    Б.б. йарымкцряляри габыг, аь маддя вя базал нцвялярдян ибарятдир; онлар газанылма давраныш актларынын йаранмасына вя али синир фяалиййятиня ъавабдещдир. Щяр йарымкцря пайлара бюлцнцр. Пайларын габыьы онларын сятщини хейли артыран шырымлар вя гырышыглар ямяля эятирир; инсанда, меймунда, еляъя дя балинакимилярдя даща чох инкишаф етмишдир. Габыгда щисси, щяряки (мотор), ассосиатив зоналар айырд едилир. Б.б. йарымкцряляри юз араларында ири синир лифляри дястяси – дюйянякли ъисм васитясиля ялагядядир. Галхан вя енян лифлярин эцълц системи йарымкцрялярин бейинин ашаьыда йерляшян шюбяляри иля ялагясини тямин едир. Ийбилмя ресепторларындан мялумат билаваситя йарымкцряляря дахил олур. Габыг базал нцвялярля вя бейинин галан шюбяляринин нцвяляри иля ващид функсионал там тяшкил едир вя сенсор мялуматларын ишлянилмясиндя иштирак едир, сенсорларарасы интеграсийаны, мягсядйюнлц ялагяляндирилмиш щяряки реаксийалары тямин едир, тялим, йаддаш, дцшцнъя, тяфяккцр, нитг вя с. кими интеллектуал функсийаларын ясас субстратыдыр. Йарымкцрялярин аь маддя гатында йерляшян базал нцвяляр габыгла бирликдя ялагяляндирилмиш щярякятлярин вя сенсомотор интеграсийанын тяшкилиндя иштирак едир. Б.б.-ин бязи тюрямяляри щя- рякятлярин тямин едилмясиня, язяля тонусунун вя дурушун тянзимлянмясиня ъавабдещ олан екстрапирамида системиндя бирляшир. Лимбик системдя бирляшян структурлар бир сыра анаданэялмя давраныш актларына, йаддашын бязи нювляриня, емосийа вя мотивасийаларын формалашмасына ъавабдещдир. Б.б.-ин бцтцн шюбяляри ващид системдя бирляшмишдир; бурада апарыъы вя тяшкиледиъи ролу бюйцк бейин йарымкцряляринин габыьы ойнайыр.
    Инсанын баш бейини. Б.б.-ин орта кцтляси йеткин кишилярдя 1400 г, гадынларда –1250 г-дыр; бу, бядян кцтлясинин 2–2,5%-иня мцвафигдир. Тязя доьулмушларда Б.б.-ин кцтляси тягр. 350 г олур. Онун кцтляси синир лифляри ятрафында йумшаг миелин гишасынын ямяля эялмяси, йени синапсларын (нейронларарасы ялагялярин) формалашмасы вя йардымчы синир тохумасы щцъейряляринин (нейроглийаларын) чохалмасы щесабына артыр. Б.б. макс. кцтляйя 18–30 йаш арасында чатыр, сонра тядриъян азалыр. Ушаьын Б.б.-инин кцтляси тягр. 750 г олдугда о, данышмаьа башлайыр. Буна ясасян фярз едилир ки, бейин кцтляси бу гиймятя уйьун олан ян гядим инсанлар ибтидаи нитгя малик ола билярдиляр. Лакин, ялдя олан мялуматлара эюря инсанын синир фяалиййятинин спесифик хцсусиййятляри вя онун габилиййяти тякъя бейинин кцтляси иля дейил, щям дя нейронлар арасындакы ялагялярин сайы иля баьлыдыр. Б.б. инсан организминин ян эярэин ишляйян структурудур вя организмя дахил олан оксиэенин 20%-я гядярини истифадя едир.
    Яд.: Блум Ф., Лейзерсон А., Хофстед тер Л. Мозг, разум и поведение. М., 1988; От нейрона к мозгу. М., 2003; Шадлински В.Б., Гасымов Ш.И., Мювсцмов Н.Т. Инсан анатомийасы. 2-ъи ъ., Б., 2006.

    BAŞ BEYİN

    инсан вя онурьалы щейванларда мяркязи синир системинин кялля бошлуьунда йерляшян юн шюбяси. Б.б. организмин ян мцщцм функсийаларыны тянзимляйир, давраныш реаксийаларыны идаря едир, йаддашын вя али синир фяалиййятинин ясасыны тяшкил едир. Мяркязи синир системи олан онурьасыз щейванларда бу функсийалары баш ганглиляр йериня йетирир; щяшяратларда вя молйускларда бу ганглиляр чох вахт Б.б. адландырылыр. Хордалылар арасында илк примитив Б.б. нештярчядя бядянин баш уъунда синир щцъейряляри йыьынтысы шяклиндя мейдана чыхмышдыр. Дяйирмиаьызлыларда Б.б.-ин бцтцн ясас шюбяляри: юн, орта вя арха бейин вардыр. Балыгларда вя гуруда йашайан онурьалыларда Б.б.-ин ейни гурулуш планы сахланылыр. Ейни заманда, суда-гуруда йашайанларда вя сцрцнянлярдя Б.б.- ин орта вя юн шюбяляри мцщцм дяйишикликляря мяруз галыр. Сонунъуда ара бейин вя ики симметрик йарымкцря интенсив инкишаф едир. Гушларда бейинъик, базал нцвяляр вя юн бейин чяпкянинин спесифик структуру – щиперстриатум (мямялилярдя неокортекся уйьундур) хейли инкишаф етмишдир. Мямялилярдя юн бейинин чох эцълц тябягяляшмяси эедир; бюйцк бейин йарымкцряляринин габыьы мцщцм инкишаф сявиййясиня чатыр.
    Мямялилярин Б.б.-индя 5 ясас шюбя айырд едилир: узунсов бейин (онурьа бейни иля щямсярщяддир); арха бейин (варол кюрпцсц вя бейинъик дахилдир); орта бейин (дюрдтяпя вя бейин айагъыглары иля тямсил едилир); ара бейин (епиталамус, таламус вя щипофизля ялагяли щипоталамус дахилдир) вя уъ бейин (бюйцк йарымкцряляр). Биринъи цч шюбя бирликдя (бейинъик истисна олмагла) бейин кютцйцнц ямяля эятирир. 
    Б.б. филоэенетик олараг синир борусунун юн уъундан инкишаф едир. О, цч баш говуьун тюрямясидир. Юн бейин говуьу ики йеря бюлцнцр; бунун бири бюйцк йарымкцряляр вя базал нцвяляр дахил олан уъ бейини, икинъиси ися ара бейини ямяля эятирир. Орта бейин говуьу орта бейиня башланьыъ олур. Арха говугдан бейинъик, варол кюрпцсц вя узунсов бейин ямяля эялир. Бейин тохумасы габыг вя нцвяляри ямяля эятирян боз маддядян (нейрон ъисмляри вя нейроглийа) вя синир щцъейряляри арасында ялагя йарадан, ясасян, синир лифляриндян – аь маддядян ибарятдир. Б.б. цч гиша иля юртцлмцшдцр: йумшаг, щюрцмчякторуна- бянзяр вя сярт (хариъи). Йумшаг вя щюрцмчякторунабянзяр гишаларда чохлу дамарлар олур; онларын арасында бейин мядяъикляри иля ялагяси олан щюрцмчякторунабянзяр гишаалты бошлуг йерляшир. Бурада онурьа бейни майеси ямяля эялир вя дювр едир. Мядяъикляр Б.б.-ин мяркязи щиссясини тутур вя юз араларында, щабеля онурьа бейни каналы иля ялагяли олур. Онурьа бейни майеси васитясиля дамарлардан ган иля бейиня дахил олан вя чыхан мцхтялиф мад- дялярин мцбадиляси баш верир. Б.б.-и гида иля тямин едян дамарлар артериал ганы йуху артерийаларындан вя онурьа (вертебрал) артерийаларындан алыр; веноз ган видаъи венайа дахил олур.
    Б.б. кютцйц кялля-бейин синирляринин щисси вя щяряки нцвяляриндян, ретикулйар формасийанын пройексийа (мяс., эюрмя вя ешитмя системляринин) вя дяйишдириъи (сенсор йоллардан габыьын илкин сенсор зона нейронларына) нцвяляриндян, щямчинин синир лифляри вя онларын сых йерляшмиш групларындан (йолларындан) ибарятдир. Б.б. кютцйцндян кялля-бейин синирляри чыхыр. Б.б. кютцйцнцн структурларында тяняффцс, ган дювраны, удма, гусма вя с. (узунсов бейин), эюрмя вя ешитмя (орта бейинин дюрд- тяпя габарлары) функсийаларыны идаря едян, биоложи ритмляри тянзимляйян (ара бейинин йухары шюбяси) синир мяркязляри йерляшир. Бейин кютцйцндя баш вя онурьа бейнинин мцхтялиф шюбялярини ялагяляндирян йоллар олур.
    Ара бейин чох сайда гаршылыглы ялагяли нцвялярдян ибарятдир; юн бейинля сых функсионал ялагялидир. Таламусун нцвяляри дахили органлардан вя щипоталамусдан эялян мялуматларын, сенсор мялуматларын ишлянилмясиндя, Б.б.-ин (Б.б. габыьы иля бирликдя) али интегратив функсийаларында, гыъыгланманын тянзимлянмясиндя, щабеля щяряки активлийин тяшкилиндя иштирак едир. Щипоталамусда маддяляр мцбадилясиня нязаряти, организмин дахили мцщитинин са- битлийини (щомеостазы), истилик тянзимини, дамар тонусуну вя с.-ни тямин едян нцвяляр йерляшир. О, щипофизля функсионал ялагядядир. 
    Б.б. йарымкцряляри габыг, аь маддя вя базал нцвялярдян ибарятдир; онлар газанылма давраныш актларынын йаранмасына вя али синир фяалиййятиня ъавабдещдир. Щяр йарымкцря пайлара бюлцнцр. Пайларын габыьы онларын сятщини хейли артыран шырымлар вя гырышыглар ямяля эятирир; инсанда, меймунда, еляъя дя балинакимилярдя даща чох инкишаф етмишдир. Габыгда щисси, щяряки (мотор), ассосиатив зоналар айырд едилир. Б.б. йарымкцряляри юз араларында ири синир лифляри дястяси – дюйянякли ъисм васитясиля ялагядядир. Галхан вя енян лифлярин эцълц системи йарымкцрялярин бейинин ашаьыда йерляшян шюбяляри иля ялагясини тямин едир. Ийбилмя ресепторларындан мялумат билаваситя йарымкцряляря дахил олур. Габыг базал нцвялярля вя бейинин галан шюбяляринин нцвяляри иля ващид функсионал там тяшкил едир вя сенсор мялуматларын ишлянилмясиндя иштирак едир, сенсорларарасы интеграсийаны, мягсядйюнлц ялагяляндирилмиш щяряки реаксийалары тямин едир, тялим, йаддаш, дцшцнъя, тяфяккцр, нитг вя с. кими интеллектуал функсийаларын ясас субстратыдыр. Йарымкцрялярин аь маддя гатында йерляшян базал нцвяляр габыгла бирликдя ялагяляндирилмиш щярякятлярин вя сенсомотор интеграсийанын тяшкилиндя иштирак едир. Б.б.-ин бязи тюрямяляри щя- рякятлярин тямин едилмясиня, язяля тонусунун вя дурушун тянзимлянмясиня ъавабдещ олан екстрапирамида системиндя бирляшир. Лимбик системдя бирляшян структурлар бир сыра анаданэялмя давраныш актларына, йаддашын бязи нювляриня, емосийа вя мотивасийаларын формалашмасына ъавабдещдир. Б.б.-ин бцтцн шюбяляри ващид системдя бирляшмишдир; бурада апарыъы вя тяшкиледиъи ролу бюйцк бейин йарымкцряляринин габыьы ойнайыр.
    Инсанын баш бейини. Б.б.-ин орта кцтляси йеткин кишилярдя 1400 г, гадынларда –1250 г-дыр; бу, бядян кцтлясинин 2–2,5%-иня мцвафигдир. Тязя доьулмушларда Б.б.-ин кцтляси тягр. 350 г олур. Онун кцтляси синир лифляри ятрафында йумшаг миелин гишасынын ямяля эялмяси, йени синапсларын (нейронларарасы ялагялярин) формалашмасы вя йардымчы синир тохумасы щцъейряляринин (нейроглийаларын) чохалмасы щесабына артыр. Б.б. макс. кцтляйя 18–30 йаш арасында чатыр, сонра тядриъян азалыр. Ушаьын Б.б.-инин кцтляси тягр. 750 г олдугда о, данышмаьа башлайыр. Буна ясасян фярз едилир ки, бейин кцтляси бу гиймятя уйьун олан ян гядим инсанлар ибтидаи нитгя малик ола билярдиляр. Лакин, ялдя олан мялуматлара эюря инсанын синир фяалиййятинин спесифик хцсусиййятляри вя онун габилиййяти тякъя бейинин кцтляси иля дейил, щям дя нейронлар арасындакы ялагялярин сайы иля баьлыдыр. Б.б. инсан организминин ян эярэин ишляйян структурудур вя организмя дахил олан оксиэенин 20%-я гядярини истифадя едир.
    Яд.: Блум Ф., Лейзерсон А., Хофстед тер Л. Мозг, разум и поведение. М., 1988; От нейрона к мозгу. М., 2003; Шадлински В.Б., Гасымов Ш.И., Мювсцмов Н.Т. Инсан анатомийасы. 2-ъи ъ., Б., 2006.