Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    AVTOMATLAŞDIRMA

    AVTOMATLAŞDIRMA – obyektlяrin vяziyyяti haqqыnda informasiyanыn alыnmasы, юtцrцlmяsi, saxlanmasы, axtarыlmasы, paylanmasы vя hяmчinin яvvяlcяdяn верилмиш програм цзря obyektlяrin idarя edilmяsi цчцн texniki vя proqram vasitяlяrinин  тятбиги.  Иnsanыn  praktiki fяaliyyяti ilя baьlы istяnilяn prедмет, мяs., elmi tяdqiqat вя layihяlяndirmя prosedurаlarы, rabitя sistemlяri, fasilяsiz xarakterli istehsalatlar, maшыnqayыrma, nяql., energetika, neft-qaz, neft-kimya, kimya, metallurgiya, faydalы газынтыларын чыxarыlmasы vя s. sяnaye sahяlяrи A. оbyekti ола bilяr. A. obyektlяrinя qoyulan яsas tяlяblяr bu оbyektlяrдя эедян proseslяrя tam nяzarяtin vя онларын idarя edilmяsinin (qoyulan mяqsяdя nail olmaq цчцn kifayяt qяdяr ilkin informasiya alыnmasыnыn вя idarяedici tяsirlяrin тятбигinin) mцmkцnлцйцдцр.

    A.-da яsas mяqsяdлярдян биринъиси иnsanыn informasiya vя (вя йа) idarяetmя proseslяrindяn qismяn vя  йа  tamamilя azad edilmяsiдир. Adяtяn, iqtisadi бахымдан mяsяlяnin bu шяkildя qoyuluшuнда мягсяд insan яmяyinin tяhlцkяsizliyini тямин етмяк, инсанлары онларын физиоложи имканларына уйьун эялмяйян, aьыr fiziki ямяк tяlяb олунан iшlяrdяn azad etmяkdир. Икинъи мягсяд вя йа мясяля оbyektlяrdя gedяn (ясасян, texnoloji) proseslяrин tяlяb olunan istiqamяtdя apаrыlmasыnыn tяmin едилмясидир; mяs., obyektin seчilmiш kоordinatlarыnыn zamana vя inteqral gюstяricilяrinя gюrя keyfiyyяt gюstяricilяrini tяmin edяn trayektoriyalarla  dяyiшdirilmяsiдир.

    Ümumi bir funksiyanы yerinя yetirяn obyektlяr kompleksinin iшinin koоrdinasiyasыnыn tяmin олунмасы А.-нын цчцнъц ясас мясялясидир. Бурайа тexnikada mцxtяlif sяnaye sahяlяrinин istehsalat komplekslяrини; iqtisadiyyatda tяшkilatlarыn vя mцяssisяlяrin bюlmяlяrini vя xidmяt sahяlяrini; silahlы qцvvяlяrdя ordunun структур ващидлярини vя гошун nюvlяriни; regional bюlmяlяrdя вилайят, шящяр вя r-nlarыn xidmяt sahяlяriни vя s. aid etmяk  olar.

    А.-нын башлыъа мягсядляриндян дюрдцнъцсц оbyektlяrin idarяolunмасыны yaxшыlaшdыrmaг цчцn онларын dinamik xarakteristikalarыnыn korreksiyasыдыр. Bunun цчцn dinamik korreksiyaedici quruluшlardan vя prosedurаlardan istifadя edilir. Бu yolla rяqsi proseslяr aperiodik proseslяrя, dayanыqsыz proseslяr dayanыqlы proseslяrя чevrilir. Бир чох щяряки обйектлярин, о ъцмлядян учуш aparatlarынын vя sualtы qayыqlarын йарадылмасы заманы кorreksiya мцщцм ящямиййятя  mаликdir.

    Obyektlяrdя gedяn proseslяrя arzuolunmaз xarici vя daxili hяyяcanlaндырыъы tяsirlяrin kompensasiya edilmяsi А.нын бешинъи мягсядидир. Hяyяcanlandыrыcы tяsirlяr koоrdinatlar цzrя, parametrik vя struktur formada baш verиr. Kоordinat щяйяъанланмалары obyektlяrdя koоrdinatыn qiymяtinin dяyiшmяsinя сябяб олур (mяs., rabitя kanallarыnda kцylяr, texnики комплексляря xarici mцhitin temp-r dяyiшmяsiнин тясири vя s.). Parametrik hяyяcanlandыrыcы tяsirlяr obyektin dinamik xассяlяrinin parametrlяrinin dяyiшmяsinя gяtirib чыxarыr (мяс., uчuшun hцnd.-ndяn asыlы olaraq тяййаря sцkanlarыnын effektivliyiнин dяyiшmяsi, истилик гурьуларында istilik mцbadilяsi parametrlяrinin dяyiшmяsi, neft-kimya sяnayesinin katalitik texnoloji proseslяrindя katalizatorun aktivliyinin dяyiшmяsinin prosesin gediшinя tяsiri vя s.). Struktur hяyяcanlanмалары obyektlяrdя gedяn proseslяrin layihяdя nяzяrdя tutulmuш parametrlяrinin dяyiшmяsinя сябяб олуr; мяs., obyektlяrdя ayrы-ayrы elementlяrin gizli defekтlяrя эюря iш prosesindя имтиналары, xarici qцvvяlяrin (dцшmяnin зярбя vasitяlяri, ildыrыm boшalmasы, zяlzяlя vя s.) tяsadцfи vя ya bilяrяkdяn tяsiri. Kоordinat, parametrik vя struktur цzrя baш verяn арзуолунмаз hяyяcanlandыrыcы tяsirlяr obyektin ишини xarakterizя edяn gюstяricilяrя мянфи тясир эюстярир, hяtta obyektин fяaliyyяtiни tamamilя дайандыра bilиr.

    A. vasitяlяri ики синфя – proqram vя texniki (апарат) васитяляр altsistemlяrinя айрылыр. Proqram vasitяlяri hяr hansы informasiya daшыyыcыsыnda yazыlmыш ilkin informasiyanыn iшlяnilmяsi vя ya idarяetmя mяqsяdlяrini йериня йетирян програмдыр; bir qayda olaraq, universal типли техники васитялярин (mikroprosessorlar, yaddaш qurьularы vя rяqяmli texnikanыn baшqa elementlяri) кюмяйиля щяйата кечирилир. Бунларла yanaшы xцsusi vasitяlяrdяn (avtomatlarдан) dя istifadя олунур. Тexniki vasitяlяr sinfinя, яsasяn, ilkin чeviricilяr (vericilяr) vя A. obyektlяri ilя bilavasitя яlaqяdя olan icra mexanizmlяri aiddir.

    A. texnologiyasы son mяhsulun тяйинаты ilя мцяййян едилир (A.-нын mяqsяdини тямин едян vя verilmiш istismar шяртlяrini юдяйян informasiya системляри vя ya idarяedici sistemляр). A.-нын tяшkilatи baxыmdan qurulma texnologiyasына aшaьыdakы mяrhяlяlяr дахилдir: texniki tapшыrыьыn iшlяnilmяsi, eсkiz, texniki vя iшчi layihяlяrin hazыrlanmasы, son mяhsulun истещсалы, сынаьы вя sifariшчiyя tяhvil verilmяsi. Hяr bir mяrhяlяnin mяzmunu vя tяrkibi mцvafiq normativ sяnяdlяrlя tяyin   olunur.

    A.-nыn яsas prinsipi layihяlяndirilмядя A. obyekti ilя onun idarя edilmяsi цчцn лазым олан informasiya vя idarяedici sistemlяrin qarшыlыqlы ялагяляринин maks. узлашдырылмасына  nail olmaqdыr. А. texnologiyasыnda яn mцrяkkяb vя мцщцм mяsяlя A.-нын keyfiyyяt baxыmынdan qiymяtlяndirilmяsidir. A.-нын keyfiyyяti, informasiya vя ya idarяedici sistemin istismarы zamanы onun funksional vя istismar gюstяricilяrini яks etdirяn чoxlu  sayda  meyarlarla  xarakterizя olunur. Bu sistemlяrin funksional iшlяmя qabiliyyяti dinamik (dayanыqlыг, cяldiшlяmя vя s.) вя dяqiqlik gюstяricilяri iля мцяййян едилир, hesablama цsullarы ilя гиймятляндирилир, sыnaq vя istismara verilmя zamanы яldя edilmiш gюstяricilяr яsasыnda eksperimental yolla tяsdiqlяnir. Иstismar qabiliyyяti еtibarlыlыьы, istismar mцddяtiни, tяhlцkяsizliyi  xarakterizя edяn gюstяricilяrlя мцяййян олунур, ayrы-ayrы гурьулар цчцн hesabламалар апармагла vя tяcrцbi yolla, bцtюvlцkdя sistem цчцn isя bilavasitя hesablamalar aparмагла гиймятляндирилир. A. sistemlяrinin keyfiyyяtiнин qiymяtlяndirилмяси iki цсулла – фunksional vя istismar qabiliyyяtini xarakterizя edяn gюstяricilяr мяъмусунун анализи ясасында вя texniki, йахуд iqtisadi сямярялилик типли йекун (цмуми) gюstяricilяr яsasындa апарылыр. Системин файдалылыьыны ikinci yanaшma билаваситя яks etdirdiyindяn ona цstцnlцk verilir. Effektivliyiн (сямярялилийин) tяyinи цчцn konstruktiv hesab edilяn цsullardан биринъиси A. obyektinin potensial imkanlarыndan istifadяnin юlчцsц kimi qяbul edilяn сямярялиликдир (мяs., informasiya vя idarяetmя sistemindя istifadя edilяn xцsusi hesablama kompleksinin iqtisadi сямярялилийини – sistemin kюmяyi ilя dцzgцn hяll edilmiш mяsяlяlяrin sayыnыn hяll edilmiш mяsяlяlяrin цmumi sayыna nisbяti kimi tяyin etmяk olar). Икинъиси ися A. nяticяsindя яldя edilяcяk gяliri qiymяtlяndirян meyarыn dяyiшmяsinin (yeni informasiya vя idarяedici sistemiн тятбиги) vя A.-йа чяkilяn xяrclяrin яlaqяsini яks etdirяn effektivlikдир. Effektivliyin икинъи formada tяyin edilmяsi “xяrclяr–nяticяlяr” prinsipinя яsaslanыr. Bu halda iqtisadi сямярялиliyin eyni zamanda texniki vя iqtisadi gюstяricilяrindяn istifadя olunur. Texniki сямярялилик A. nяticяsindя яldя edilяn iqtisadi gюstяricilяrin natural юlчц vahidindя qiymяtlяrinin, bu nяticяlяrin bцtюvlцkdя яldя edilmяsinя чяkilяn xяrclяrя  nisbяti  kimi  xarakterizя  olunur. Иqtisadi сямярялилик цчцn mцqayisяli vя mцtlяq qiymяtlяndirmя цsulundan istifadя edilir. Иqtisadi сямярялилиyin mцqayisяli qiymяti, A.-дан яldя edilяn mяnfяяtlя onun iшlяnilmяsinя sяrf edilяn bцtюvlцkdя xяrclяrin fяrqi kimi tяyin edilir. Bu kateqoriyadan olan qiymяtlяndirmяyя “чяkilяn xяrclяrin юdяnilmя mцddяti”ni aid etmяk olar. Мцqayisяli цsulун яsas цstцnlцyц A.-да rяqabяt mцnasibяtindя olan яn яlveriшli texniki vasitяlяrin seчilmяsinя  imkan  verмясидir. Иqtisadi сямярялилиyin mцtlяq цsulla qiymяtlяndirilmяsindя (игтисади рентабеллик) isя сямярялилик ялдя olunmuш нятиъялярin bцtюvlцkdя xяrclяrя nisbяti kimi tяyin olunur. Мцtlяq qiymяtlяndirmя цsulunун мягсяди сечилмиш А. вариантынын щяйата кечирилмяси цчцн нязярдя тутулмуш васитялярин норматив рентабеллийи иля мцгайисядя тятбиг олунмуш васитялярин игтисади сямярялилийини тяйин етмякдир. A. keyfiyyяtini qiymяtlяndirmяk цчцn чox zaman A. сяviyyяsi vя A. dяrяcяsi kimi qяbul edilmiш ekspert qiymяtlяndirmя   цsulundan   istifadя   olunur.

    A. sяviyyяsi istifadя edilmiш avadanlыqlar vя proqram vasitяlяrinin mцkяmmяlliyi ilя tяyin olunur. A. дяряъяsi baxыlan idarяetmя obyektindяки цmumi яmяliyyatlarыn sayыnda tam avtomatlaшdыrыlmыш яmяliyyatlarыn payы kimi qiymяtlяndirilir. Texnikada elя sahяlяr mюvcuddur ki, orada А. dяrяcяsi 100%-я йахындыр. Belя sahяlяrя misal kimi аtom elektrik stansiyalarыnы, neftin ilkin vя tяkrar emalыnы hяyata keчirяn texnoloji komplekslяrи, neft-kimya sяnayesinin яsas texnoloji proseslяriни vя s. эюстярмяк олар. Bu texnoloji sistemlяrin hяr biri юzцndя чoxlu sayda мцхтялиф texnoloji aqreqatlarы birlяшdiriр вя bu агрегатlarыn iшi elя kоordinasiya edilmяlidir ki, zamanыn istяnilяn anыnda texnoloji  reqlamentя riayяt olunсун, беляликля дя иstehsal edilяn   mяhsullarыn  щяъминя   вя   lazыmи keyfiyyяt gюstяricilяrinя qoyulan tяlябляри юdяmяklя insanlarыn tяhlцkяsiz iш шяraitinя vя яtraf mцhitin ekoloji tarazlыьыna xяlяl gяtirmяsin.

    Azяrb. Рesp.-нda А. sahяsindя mцtяxяssis hazыrlыьыnда, elmi tяdqiqat iшlяrinin aparыlmasыnda Azяrbaycan Dюvlяt Neft AkademiyasыnыnNeftqazavtomatИБ-нин bюyцk ролу olmuшдur. 1995 илдя ADNA-нын nяzdindя yaradыlmыш Иdarяetmя Proseslяrinin Avtomatlaшdыrыlmasы ЕТИ-нda A. sahяsindя elmi nяticяlяr alыnmыш вя texniki vasitяlяr hazыrlanmышдыр. Мцяssisяlяrin sifariшlяri яsasыnda “Sintezkauчuк” ИB-nин inteqral avtomatlaшdыrыlmыш idarяetmя sisteminin 1-ci nюvbяsi (1993), “Lateks istehsalы  qurьusunun  avtomatik  idarяetmя sistemi” (1994), 1997 ildя “Xam neftin tяrkibindя olan suyun miqdarыnы ekspresс tяyin edяn “SULU-40” юlчц cihazы (илк нцмуняси Balaxanы neft-qazчыxarma idarяsindя tяtbiq edilmiш, sonrakы partiyasы isя 28 may ad. NQC mяdяnlяrindя istifadя olunmaqdadыr), Heydяr Яliyev ad. Bakы neft emalы z-dunун    ЕО    АВГ    (ELOU    AVT)-6    qurьusunda tяtbiq edilmiш “Neft mяhsullarыnыn keyfiyyяtini avtomatik idarя sistemi” (2003), щямин з-дда tяtbiq edilmiш “Neft mяhsullarыnыn цzvи turшulardan tяmizlяnmяsi texnoloji  prosesinin  avtomatik idarяetmя sistemi” (2006) yaradыlmышдыр. 2008 илдян “SULU-40” юlчц cihazынын vя xam neftin tяrkibindя hяll olunmuш qazlarыn miqdarыnы avtomatik tяyin edяn юlчц sistemlяrinin kцtlяvi istehsalыna baшlanыlmышdыr. Бах щямчинин Автомат хятт, Автоматик идаряетмя, Автоматик сигналвермя системи, Автоматик тянзимлямя, Автоматика, Автоматлашдырылмыш идаряетмя системи вя с.

    Яд.: Г л и ч е в А. В. Экономическая эффективность технических систем. М., 1971; Эффективность внедрения ЭВМ на предприятии М., 1981; И б р а г и м о в  И. А., Э ф е н д и е в И. Р. Методы оптимизации нефтехимическими технологическими  процессами.  Теория  и применения., Б., 1995; M ə m m ə d o v  M. Neft emalı  zavodlarının   müasir   idarəetmə   sistemləri. B., 2003; Ə f ə n d i y e v  İ. R.,  M u s t a f a y e v İ. A. Texnoloji proseslərin optimal idarəetmə sistemlərinin layihələndirilməsi metodları. B., 2005.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    AVTOMATLAŞDIRMA

    AVTOMATLAŞDIRMA – obyektlяrin vяziyyяti haqqыnda informasiyanыn alыnmasы, юtцrцlmяsi, saxlanmasы, axtarыlmasы, paylanmasы vя hяmчinin яvvяlcяdяn верилмиш програм цзря obyektlяrin idarя edilmяsi цчцн texniki vя proqram vasitяlяrinин  тятбиги.  Иnsanыn  praktiki fяaliyyяti ilя baьlы istяnilяn prедмет, мяs., elmi tяdqiqat вя layihяlяndirmя prosedurаlarы, rabitя sistemlяri, fasilяsiz xarakterli istehsalatlar, maшыnqayыrma, nяql., energetika, neft-qaz, neft-kimya, kimya, metallurgiya, faydalы газынтыларын чыxarыlmasы vя s. sяnaye sahяlяrи A. оbyekti ола bilяr. A. obyektlяrinя qoyulan яsas tяlяblяr bu оbyektlяrдя эедян proseslяrя tam nяzarяtin vя онларын idarя edilmяsinin (qoyulan mяqsяdя nail olmaq цчцn kifayяt qяdяr ilkin informasiya alыnmasыnыn вя idarяedici tяsirlяrin тятбигinin) mцmkцnлцйцдцр.

    A.-da яsas mяqsяdлярдян биринъиси иnsanыn informasiya vя (вя йа) idarяetmя proseslяrindяn qismяn vя  йа  tamamilя azad edilmяsiдир. Adяtяn, iqtisadi бахымдан mяsяlяnin bu шяkildя qoyuluшuнда мягсяд insan яmяyinin tяhlцkяsizliyini тямин етмяк, инсанлары онларын физиоложи имканларына уйьун эялмяйян, aьыr fiziki ямяк tяlяb олунан iшlяrdяn azad etmяkdир. Икинъи мягсяд вя йа мясяля оbyektlяrdя gedяn (ясасян, texnoloji) proseslяrин tяlяb olunan istiqamяtdя apаrыlmasыnыn tяmin едилмясидир; mяs., obyektin seчilmiш kоordinatlarыnыn zamana vя inteqral gюstяricilяrinя gюrя keyfiyyяt gюstяricilяrini tяmin edяn trayektoriyalarla  dяyiшdirilmяsiдир.

    Ümumi bir funksiyanы yerinя yetirяn obyektlяr kompleksinin iшinin koоrdinasiyasыnыn tяmin олунмасы А.-нын цчцнъц ясас мясялясидир. Бурайа тexnikada mцxtяlif sяnaye sahяlяrinин istehsalat komplekslяrини; iqtisadiyyatda tяшkilatlarыn vя mцяssisяlяrin bюlmяlяrini vя xidmяt sahяlяrini; silahlы qцvvяlяrdя ordunun структур ващидлярини vя гошун nюvlяriни; regional bюlmяlяrdя вилайят, шящяр вя r-nlarыn xidmяt sahяlяriни vя s. aid etmяk  olar.

    А.-нын башлыъа мягсядляриндян дюрдцнъцсц оbyektlяrin idarяolunмасыны yaxшыlaшdыrmaг цчцn онларын dinamik xarakteristikalarыnыn korreksiyasыдыр. Bunun цчцn dinamik korreksiyaedici quruluшlardan vя prosedurаlardan istifadя edilir. Бu yolla rяqsi proseslяr aperiodik proseslяrя, dayanыqsыz proseslяr dayanыqlы proseslяrя чevrilir. Бир чох щяряки обйектлярин, о ъцмлядян учуш aparatlarынын vя sualtы qayыqlarын йарадылмасы заманы кorreksiya мцщцм ящямиййятя  mаликdir.

    Obyektlяrdя gedяn proseslяrя arzuolunmaз xarici vя daxili hяyяcanlaндырыъы tяsirlяrin kompensasiya edilmяsi А.нын бешинъи мягсядидир. Hяyяcanlandыrыcы tяsirlяr koоrdinatlar цzrя, parametrik vя struktur formada baш verиr. Kоordinat щяйяъанланмалары obyektlяrdя koоrdinatыn qiymяtinin dяyiшmяsinя сябяб олур (mяs., rabitя kanallarыnda kцylяr, texnики комплексляря xarici mцhitin temp-r dяyiшmяsiнин тясири vя s.). Parametrik hяyяcanlandыrыcы tяsirlяr obyektin dinamik xассяlяrinin parametrlяrinin dяyiшmяsinя gяtirib чыxarыr (мяс., uчuшun hцnd.-ndяn asыlы olaraq тяййаря sцkanlarыnын effektivliyiнин dяyiшmяsi, истилик гурьуларында istilik mцbadilяsi parametrlяrinin dяyiшmяsi, neft-kimya sяnayesinin katalitik texnoloji proseslяrindя katalizatorun aktivliyinin dяyiшmяsinin prosesin gediшinя tяsiri vя s.). Struktur hяyяcanlanмалары obyektlяrdя gedяn proseslяrin layihяdя nяzяrdя tutulmuш parametrlяrinin dяyiшmяsinя сябяб олуr; мяs., obyektlяrdя ayrы-ayrы elementlяrin gizli defekтlяrя эюря iш prosesindя имтиналары, xarici qцvvяlяrin (dцшmяnin зярбя vasitяlяri, ildыrыm boшalmasы, zяlzяlя vя s.) tяsadцfи vя ya bilяrяkdяn tяsiri. Kоordinat, parametrik vя struktur цzrя baш verяn арзуолунмаз hяyяcanlandыrыcы tяsirlяr obyektin ишини xarakterizя edяn gюstяricilяrя мянфи тясир эюстярир, hяtta obyektин fяaliyyяtiни tamamilя дайандыра bilиr.

    A. vasitяlяri ики синфя – proqram vя texniki (апарат) васитяляр altsistemlяrinя айрылыр. Proqram vasitяlяri hяr hansы informasiya daшыyыcыsыnda yazыlmыш ilkin informasiyanыn iшlяnilmяsi vя ya idarяetmя mяqsяdlяrini йериня йетирян програмдыр; bir qayda olaraq, universal типли техники васитялярин (mikroprosessorlar, yaddaш qurьularы vя rяqяmli texnikanыn baшqa elementlяri) кюмяйиля щяйата кечирилир. Бунларла yanaшы xцsusi vasitяlяrdяn (avtomatlarдан) dя istifadя олунур. Тexniki vasitяlяr sinfinя, яsasяn, ilkin чeviricilяr (vericilяr) vя A. obyektlяri ilя bilavasitя яlaqяdя olan icra mexanizmlяri aiddir.

    A. texnologiyasы son mяhsulun тяйинаты ilя мцяййян едилир (A.-нын mяqsяdини тямин едян vя verilmiш istismar шяртlяrini юдяйян informasiya системляри vя ya idarяedici sistemляр). A.-нын tяшkilatи baxыmdan qurulma texnologiyasына aшaьыdakы mяrhяlяlяr дахилдir: texniki tapшыrыьыn iшlяnilmяsi, eсkiz, texniki vя iшчi layihяlяrin hazыrlanmasы, son mяhsulun истещсалы, сынаьы вя sifariшчiyя tяhvil verilmяsi. Hяr bir mяrhяlяnin mяzmunu vя tяrkibi mцvafiq normativ sяnяdlяrlя tяyin   olunur.

    A.-nыn яsas prinsipi layihяlяndirilмядя A. obyekti ilя onun idarя edilmяsi цчцn лазым олан informasiya vя idarяedici sistemlяrin qarшыlыqlы ялагяляринин maks. узлашдырылмасына  nail olmaqdыr. А. texnologiyasыnda яn mцrяkkяb vя мцщцм mяsяlя A.-нын keyfiyyяt baxыmынdan qiymяtlяndirilmяsidir. A.-нын keyfiyyяti, informasiya vя ya idarяedici sistemin istismarы zamanы onun funksional vя istismar gюstяricilяrini яks etdirяn чoxlu  sayda  meyarlarla  xarakterizя olunur. Bu sistemlяrin funksional iшlяmя qabiliyyяti dinamik (dayanыqlыг, cяldiшlяmя vя s.) вя dяqiqlik gюstяricilяri iля мцяййян едилир, hesablama цsullarы ilя гиймятляндирилир, sыnaq vя istismara verilmя zamanы яldя edilmiш gюstяricilяr яsasыnda eksperimental yolla tяsdiqlяnir. Иstismar qabiliyyяti еtibarlыlыьы, istismar mцddяtiни, tяhlцkяsizliyi  xarakterizя edяn gюstяricilяrlя мцяййян олунур, ayrы-ayrы гурьулар цчцн hesabламалар апармагла vя tяcrцbi yolla, bцtюvlцkdя sistem цчцn isя bilavasitя hesablamalar aparмагла гиймятляндирилир. A. sistemlяrinin keyfiyyяtiнин qiymяtlяndirилмяси iki цсулла – фunksional vя istismar qabiliyyяtini xarakterizя edяn gюstяricilяr мяъмусунун анализи ясасында вя texniki, йахуд iqtisadi сямярялилик типли йекун (цмуми) gюstяricilяr яsasындa апарылыр. Системин файдалылыьыны ikinci yanaшma билаваситя яks etdirdiyindяn ona цstцnlцk verilir. Effektivliyiн (сямярялилийин) tяyinи цчцn konstruktiv hesab edilяn цsullardан биринъиси A. obyektinin potensial imkanlarыndan istifadяnin юlчцsц kimi qяbul edilяn сямярялиликдир (мяs., informasiya vя idarяetmя sistemindя istifadя edilяn xцsusi hesablama kompleksinin iqtisadi сямярялилийини – sistemin kюmяyi ilя dцzgцn hяll edilmiш mяsяlяlяrin sayыnыn hяll edilmiш mяsяlяlяrin цmumi sayыna nisbяti kimi tяyin etmяk olar). Икинъиси ися A. nяticяsindя яldя edilяcяk gяliri qiymяtlяndirян meyarыn dяyiшmяsinin (yeni informasiya vя idarяedici sistemiн тятбиги) vя A.-йа чяkilяn xяrclяrin яlaqяsini яks etdirяn effektivlikдир. Effektivliyin икинъи formada tяyin edilmяsi “xяrclяr–nяticяlяr” prinsipinя яsaslanыr. Bu halda iqtisadi сямярялиliyin eyni zamanda texniki vя iqtisadi gюstяricilяrindяn istifadя olunur. Texniki сямярялилик A. nяticяsindя яldя edilяn iqtisadi gюstяricilяrin natural юlчц vahidindя qiymяtlяrinin, bu nяticяlяrin bцtюvlцkdя яldя edilmяsinя чяkilяn xяrclяrя  nisbяti  kimi  xarakterizя  olunur. Иqtisadi сямярялилик цчцn mцqayisяli vя mцtlяq qiymяtlяndirmя цsulundan istifadя edilir. Иqtisadi сямярялилиyin mцqayisяli qiymяti, A.-дан яldя edilяn mяnfяяtlя onun iшlяnilmяsinя sяrf edilяn bцtюvlцkdя xяrclяrin fяrqi kimi tяyin edilir. Bu kateqoriyadan olan qiymяtlяndirmяyя “чяkilяn xяrclяrin юdяnilmя mцddяti”ni aid etmяk olar. Мцqayisяli цsulун яsas цstцnlцyц A.-да rяqabяt mцnasibяtindя olan яn яlveriшli texniki vasitяlяrin seчilmяsinя  imkan  verмясидir. Иqtisadi сямярялилиyin mцtlяq цsulla qiymяtlяndirilmяsindя (игтисади рентабеллик) isя сямярялилик ялдя olunmuш нятиъялярin bцtюvlцkdя xяrclяrя nisbяti kimi tяyin olunur. Мцtlяq qiymяtlяndirmя цsulunун мягсяди сечилмиш А. вариантынын щяйата кечирилмяси цчцн нязярдя тутулмуш васитялярин норматив рентабеллийи иля мцгайисядя тятбиг олунмуш васитялярин игтисади сямярялилийини тяйин етмякдир. A. keyfiyyяtini qiymяtlяndirmяk цчцn чox zaman A. сяviyyяsi vя A. dяrяcяsi kimi qяbul edilmiш ekspert qiymяtlяndirmя   цsulundan   istifadя   olunur.

    A. sяviyyяsi istifadя edilmiш avadanlыqlar vя proqram vasitяlяrinin mцkяmmяlliyi ilя tяyin olunur. A. дяряъяsi baxыlan idarяetmя obyektindяки цmumi яmяliyyatlarыn sayыnda tam avtomatlaшdыrыlmыш яmяliyyatlarыn payы kimi qiymяtlяndirilir. Texnikada elя sahяlяr mюvcuddur ki, orada А. dяrяcяsi 100%-я йахындыр. Belя sahяlяrя misal kimi аtom elektrik stansiyalarыnы, neftin ilkin vя tяkrar emalыnы hяyata keчirяn texnoloji komplekslяrи, neft-kimya sяnayesinin яsas texnoloji proseslяriни vя s. эюстярмяк олар. Bu texnoloji sistemlяrin hяr biri юzцndя чoxlu sayda мцхтялиф texnoloji aqreqatlarы birlяшdiriр вя bu агрегатlarыn iшi elя kоordinasiya edilmяlidir ki, zamanыn istяnilяn anыnda texnoloji  reqlamentя riayяt olunсун, беляликля дя иstehsal edilяn   mяhsullarыn  щяъминя   вя   lazыmи keyfiyyяt gюstяricilяrinя qoyulan tяlябляри юdяmяklя insanlarыn tяhlцkяsiz iш шяraitinя vя яtraf mцhitin ekoloji tarazlыьыna xяlяl gяtirmяsin.

    Azяrb. Рesp.-нda А. sahяsindя mцtяxяssis hazыrlыьыnда, elmi tяdqiqat iшlяrinin aparыlmasыnda Azяrbaycan Dюvlяt Neft AkademiyasыnыnNeftqazavtomatИБ-нин bюyцk ролу olmuшдur. 1995 илдя ADNA-нын nяzdindя yaradыlmыш Иdarяetmя Proseslяrinin Avtomatlaшdыrыlmasы ЕТИ-нda A. sahяsindя elmi nяticяlяr alыnmыш вя texniki vasitяlяr hazыrlanmышдыр. Мцяssisяlяrin sifariшlяri яsasыnda “Sintezkauчuк” ИB-nин inteqral avtomatlaшdыrыlmыш idarяetmя sisteminin 1-ci nюvbяsi (1993), “Lateks istehsalы  qurьusunun  avtomatik  idarяetmя sistemi” (1994), 1997 ildя “Xam neftin tяrkibindя olan suyun miqdarыnы ekspresс tяyin edяn “SULU-40” юlчц cihazы (илк нцмуняси Balaxanы neft-qazчыxarma idarяsindя tяtbiq edilmiш, sonrakы partiyasы isя 28 may ad. NQC mяdяnlяrindя istifadя olunmaqdadыr), Heydяr Яliyev ad. Bakы neft emalы z-dunун    ЕО    АВГ    (ELOU    AVT)-6    qurьusunda tяtbiq edilmiш “Neft mяhsullarыnыn keyfiyyяtini avtomatik idarя sistemi” (2003), щямин з-дда tяtbiq edilmiш “Neft mяhsullarыnыn цzvи turшulardan tяmizlяnmяsi texnoloji  prosesinin  avtomatik idarяetmя sistemi” (2006) yaradыlmышдыр. 2008 илдян “SULU-40” юlчц cihazынын vя xam neftin tяrkibindя hяll olunmuш qazlarыn miqdarыnы avtomatik tяyin edяn юlчц sistemlяrinin kцtlяvi istehsalыna baшlanыlmышdыr. Бах щямчинин Автомат хятт, Автоматик идаряетмя, Автоматик сигналвермя системи, Автоматик тянзимлямя, Автоматика, Автоматлашдырылмыш идаряетмя системи вя с.

    Яд.: Г л и ч е в А. В. Экономическая эффективность технических систем. М., 1971; Эффективность внедрения ЭВМ на предприятии М., 1981; И б р а г и м о в  И. А., Э ф е н д и е в И. Р. Методы оптимизации нефтехимическими технологическими  процессами.  Теория  и применения., Б., 1995; M ə m m ə d o v  M. Neft emalı  zavodlarının   müasir   idarəetmə   sistemləri. B., 2003; Ə f ə n d i y e v  İ. R.,  M u s t a f a y e v İ. A. Texnoloji proseslərin optimal idarəetmə sistemlərinin layihələndirilməsi metodları. B., 2005.

    AVTOMATLAŞDIRMA

    AVTOMATLAŞDIRMA – obyektlяrin vяziyyяti haqqыnda informasiyanыn alыnmasы, юtцrцlmяsi, saxlanmasы, axtarыlmasы, paylanmasы vя hяmчinin яvvяlcяdяn верилмиш програм цзря obyektlяrin idarя edilmяsi цчцн texniki vя proqram vasitяlяrinин  тятбиги.  Иnsanыn  praktiki fяaliyyяti ilя baьlы istяnilяn prедмет, мяs., elmi tяdqiqat вя layihяlяndirmя prosedurаlarы, rabitя sistemlяri, fasilяsiz xarakterli istehsalatlar, maшыnqayыrma, nяql., energetika, neft-qaz, neft-kimya, kimya, metallurgiya, faydalы газынтыларын чыxarыlmasы vя s. sяnaye sahяlяrи A. оbyekti ола bilяr. A. obyektlяrinя qoyulan яsas tяlяblяr bu оbyektlяrдя эедян proseslяrя tam nяzarяtin vя онларын idarя edilmяsinin (qoyulan mяqsяdя nail olmaq цчцn kifayяt qяdяr ilkin informasiya alыnmasыnыn вя idarяedici tяsirlяrin тятбигinin) mцmkцnлцйцдцр.

    A.-da яsas mяqsяdлярдян биринъиси иnsanыn informasiya vя (вя йа) idarяetmя proseslяrindяn qismяn vя  йа  tamamilя azad edilmяsiдир. Adяtяn, iqtisadi бахымдан mяsяlяnin bu шяkildя qoyuluшuнда мягсяд insan яmяyinin tяhlцkяsizliyini тямин етмяк, инсанлары онларын физиоложи имканларына уйьун эялмяйян, aьыr fiziki ямяк tяlяb олунан iшlяrdяn azad etmяkdир. Икинъи мягсяд вя йа мясяля оbyektlяrdя gedяn (ясасян, texnoloji) proseslяrин tяlяb olunan istiqamяtdя apаrыlmasыnыn tяmin едилмясидир; mяs., obyektin seчilmiш kоordinatlarыnыn zamana vя inteqral gюstяricilяrinя gюrя keyfiyyяt gюstяricilяrini tяmin edяn trayektoriyalarla  dяyiшdirilmяsiдир.

    Ümumi bir funksiyanы yerinя yetirяn obyektlяr kompleksinin iшinin koоrdinasiyasыnыn tяmin олунмасы А.-нын цчцнъц ясас мясялясидир. Бурайа тexnikada mцxtяlif sяnaye sahяlяrinин istehsalat komplekslяrини; iqtisadiyyatda tяшkilatlarыn vя mцяssisяlяrin bюlmяlяrini vя xidmяt sahяlяrini; silahlы qцvvяlяrdя ordunun структур ващидлярини vя гошун nюvlяriни; regional bюlmяlяrdя вилайят, шящяр вя r-nlarыn xidmяt sahяlяriни vя s. aid etmяk  olar.

    А.-нын башлыъа мягсядляриндян дюрдцнъцсц оbyektlяrin idarяolunмасыны yaxшыlaшdыrmaг цчцn онларын dinamik xarakteristikalarыnыn korreksiyasыдыр. Bunun цчцn dinamik korreksiyaedici quruluшlardan vя prosedurаlardan istifadя edilir. Бu yolla rяqsi proseslяr aperiodik proseslяrя, dayanыqsыz proseslяr dayanыqlы proseslяrя чevrilir. Бир чох щяряки обйектлярин, о ъцмлядян учуш aparatlarынын vя sualtы qayыqlarын йарадылмасы заманы кorreksiya мцщцм ящямиййятя  mаликdir.

    Obyektlяrdя gedяn proseslяrя arzuolunmaз xarici vя daxili hяyяcanlaндырыъы tяsirlяrin kompensasiya edilmяsi А.нын бешинъи мягсядидир. Hяyяcanlandыrыcы tяsirlяr koоrdinatlar цzrя, parametrik vя struktur formada baш verиr. Kоordinat щяйяъанланмалары obyektlяrdя koоrdinatыn qiymяtinin dяyiшmяsinя сябяб олур (mяs., rabitя kanallarыnda kцylяr, texnики комплексляря xarici mцhitin temp-r dяyiшmяsiнин тясири vя s.). Parametrik hяyяcanlandыrыcы tяsirlяr obyektin dinamik xассяlяrinin parametrlяrinin dяyiшmяsinя gяtirib чыxarыr (мяс., uчuшun hцnd.-ndяn asыlы olaraq тяййаря sцkanlarыnын effektivliyiнин dяyiшmяsi, истилик гурьуларында istilik mцbadilяsi parametrlяrinin dяyiшmяsi, neft-kimya sяnayesinin katalitik texnoloji proseslяrindя katalizatorun aktivliyinin dяyiшmяsinin prosesin gediшinя tяsiri vя s.). Struktur hяyяcanlanмалары obyektlяrdя gedяn proseslяrin layihяdя nяzяrdя tutulmuш parametrlяrinin dяyiшmяsinя сябяб олуr; мяs., obyektlяrdя ayrы-ayrы elementlяrin gizli defekтlяrя эюря iш prosesindя имтиналары, xarici qцvvяlяrin (dцшmяnin зярбя vasitяlяri, ildыrыm boшalmasы, zяlzяlя vя s.) tяsadцfи vя ya bilяrяkdяn tяsiri. Kоordinat, parametrik vя struktur цzrя baш verяn арзуолунмаз hяyяcanlandыrыcы tяsirlяr obyektin ишини xarakterizя edяn gюstяricilяrя мянфи тясир эюстярир, hяtta obyektин fяaliyyяtiни tamamilя дайандыра bilиr.

    A. vasitяlяri ики синфя – proqram vя texniki (апарат) васитяляр altsistemlяrinя айрылыр. Proqram vasitяlяri hяr hansы informasiya daшыyыcыsыnda yazыlmыш ilkin informasiyanыn iшlяnilmяsi vя ya idarяetmя mяqsяdlяrini йериня йетирян програмдыр; bir qayda olaraq, universal типли техники васитялярин (mikroprosessorlar, yaddaш qurьularы vя rяqяmli texnikanыn baшqa elementlяri) кюмяйиля щяйата кечирилир. Бунларла yanaшы xцsusi vasitяlяrdяn (avtomatlarдан) dя istifadя олунур. Тexniki vasitяlяr sinfinя, яsasяn, ilkin чeviricilяr (vericilяr) vя A. obyektlяri ilя bilavasitя яlaqяdя olan icra mexanizmlяri aiddir.

    A. texnologiyasы son mяhsulun тяйинаты ilя мцяййян едилир (A.-нын mяqsяdини тямин едян vя verilmiш istismar шяртlяrini юдяйян informasiya системляри vя ya idarяedici sistemляр). A.-нын tяшkilatи baxыmdan qurulma texnologiyasына aшaьыdakы mяrhяlяlяr дахилдir: texniki tapшыrыьыn iшlяnilmяsi, eсkiz, texniki vя iшчi layihяlяrin hazыrlanmasы, son mяhsulun истещсалы, сынаьы вя sifariшчiyя tяhvil verilmяsi. Hяr bir mяrhяlяnin mяzmunu vя tяrkibi mцvafiq normativ sяnяdlяrlя tяyin   olunur.

    A.-nыn яsas prinsipi layihяlяndirilмядя A. obyekti ilя onun idarя edilmяsi цчцn лазым олан informasiya vя idarяedici sistemlяrin qarшыlыqlы ялагяляринин maks. узлашдырылмасына  nail olmaqdыr. А. texnologiyasыnda яn mцrяkkяb vя мцщцм mяsяlя A.-нын keyfiyyяt baxыmынdan qiymяtlяndirilmяsidir. A.-нын keyfiyyяti, informasiya vя ya idarяedici sistemin istismarы zamanы onun funksional vя istismar gюstяricilяrini яks etdirяn чoxlu  sayda  meyarlarla  xarakterizя olunur. Bu sistemlяrin funksional iшlяmя qabiliyyяti dinamik (dayanыqlыг, cяldiшlяmя vя s.) вя dяqiqlik gюstяricilяri iля мцяййян едилир, hesablama цsullarы ilя гиймятляндирилир, sыnaq vя istismara verilmя zamanы яldя edilmiш gюstяricilяr яsasыnda eksperimental yolla tяsdiqlяnir. Иstismar qabiliyyяti еtibarlыlыьы, istismar mцddяtiни, tяhlцkяsizliyi  xarakterizя edяn gюstяricilяrlя мцяййян олунур, ayrы-ayrы гурьулар цчцн hesabламалар апармагла vя tяcrцbi yolla, bцtюvlцkdя sistem цчцn isя bilavasitя hesablamalar aparмагла гиймятляндирилир. A. sistemlяrinin keyfiyyяtiнин qiymяtlяndirилмяси iki цсулла – фunksional vя istismar qabiliyyяtini xarakterizя edяn gюstяricilяr мяъмусунун анализи ясасында вя texniki, йахуд iqtisadi сямярялилик типли йекун (цмуми) gюstяricilяr яsasындa апарылыр. Системин файдалылыьыны ikinci yanaшma билаваситя яks etdirdiyindяn ona цstцnlцk verilir. Effektivliyiн (сямярялилийин) tяyinи цчцn konstruktiv hesab edilяn цsullardан биринъиси A. obyektinin potensial imkanlarыndan istifadяnin юlчцsц kimi qяbul edilяn сямярялиликдир (мяs., informasiya vя idarяetmя sistemindя istifadя edilяn xцsusi hesablama kompleksinin iqtisadi сямярялилийини – sistemin kюmяyi ilя dцzgцn hяll edilmiш mяsяlяlяrin sayыnыn hяll edilmiш mяsяlяlяrin цmumi sayыna nisbяti kimi tяyin etmяk olar). Икинъиси ися A. nяticяsindя яldя edilяcяk gяliri qiymяtlяndirян meyarыn dяyiшmяsinin (yeni informasiya vя idarяedici sistemiн тятбиги) vя A.-йа чяkilяn xяrclяrin яlaqяsini яks etdirяn effektivlikдир. Effektivliyin икинъи formada tяyin edilmяsi “xяrclяr–nяticяlяr” prinsipinя яsaslanыr. Bu halda iqtisadi сямярялиliyin eyni zamanda texniki vя iqtisadi gюstяricilяrindяn istifadя olunur. Texniki сямярялилик A. nяticяsindя яldя edilяn iqtisadi gюstяricilяrin natural юlчц vahidindя qiymяtlяrinin, bu nяticяlяrin bцtюvlцkdя яldя edilmяsinя чяkilяn xяrclяrя  nisbяti  kimi  xarakterizя  olunur. Иqtisadi сямярялилик цчцn mцqayisяli vя mцtlяq qiymяtlяndirmя цsulundan istifadя edilir. Иqtisadi сямярялилиyin mцqayisяli qiymяti, A.-дан яldя edilяn mяnfяяtlя onun iшlяnilmяsinя sяrf edilяn bцtюvlцkdя xяrclяrin fяrqi kimi tяyin edilir. Bu kateqoriyadan olan qiymяtlяndirmяyя “чяkilяn xяrclяrin юdяnilmя mцddяti”ni aid etmяk olar. Мцqayisяli цsulун яsas цstцnlцyц A.-да rяqabяt mцnasibяtindя olan яn яlveriшli texniki vasitяlяrin seчilmяsinя  imkan  verмясидir. Иqtisadi сямярялилиyin mцtlяq цsulla qiymяtlяndirilmяsindя (игтисади рентабеллик) isя сямярялилик ялдя olunmuш нятиъялярin bцtюvlцkdя xяrclяrя nisbяti kimi tяyin olunur. Мцtlяq qiymяtlяndirmя цsulunун мягсяди сечилмиш А. вариантынын щяйата кечирилмяси цчцн нязярдя тутулмуш васитялярин норматив рентабеллийи иля мцгайисядя тятбиг олунмуш васитялярин игтисади сямярялилийини тяйин етмякдир. A. keyfiyyяtini qiymяtlяndirmяk цчцn чox zaman A. сяviyyяsi vя A. dяrяcяsi kimi qяbul edilmiш ekspert qiymяtlяndirmя   цsulundan   istifadя   olunur.

    A. sяviyyяsi istifadя edilmiш avadanlыqlar vя proqram vasitяlяrinin mцkяmmяlliyi ilя tяyin olunur. A. дяряъяsi baxыlan idarяetmя obyektindяки цmumi яmяliyyatlarыn sayыnda tam avtomatlaшdыrыlmыш яmяliyyatlarыn payы kimi qiymяtlяndirilir. Texnikada elя sahяlяr mюvcuddur ki, orada А. dяrяcяsi 100%-я йахындыр. Belя sahяlяrя misal kimi аtom elektrik stansiyalarыnы, neftin ilkin vя tяkrar emalыnы hяyata keчirяn texnoloji komplekslяrи, neft-kimya sяnayesinin яsas texnoloji proseslяriни vя s. эюстярмяк олар. Bu texnoloji sistemlяrin hяr biri юzцndя чoxlu sayda мцхтялиф texnoloji aqreqatlarы birlяшdiriр вя bu агрегатlarыn iшi elя kоordinasiya edilmяlidir ki, zamanыn istяnilяn anыnda texnoloji  reqlamentя riayяt olunсун, беляликля дя иstehsal edilяn   mяhsullarыn  щяъминя   вя   lazыmи keyfiyyяt gюstяricilяrinя qoyulan tяlябляри юdяmяklя insanlarыn tяhlцkяsiz iш шяraitinя vя яtraf mцhitin ekoloji tarazlыьыna xяlяl gяtirmяsin.

    Azяrb. Рesp.-нda А. sahяsindя mцtяxяssis hazыrlыьыnда, elmi tяdqiqat iшlяrinin aparыlmasыnda Azяrbaycan Dюvlяt Neft AkademiyasыnыnNeftqazavtomatИБ-нин bюyцk ролу olmuшдur. 1995 илдя ADNA-нын nяzdindя yaradыlmыш Иdarяetmя Proseslяrinin Avtomatlaшdыrыlmasы ЕТИ-нda A. sahяsindя elmi nяticяlяr alыnmыш вя texniki vasitяlяr hazыrlanmышдыр. Мцяssisяlяrin sifariшlяri яsasыnda “Sintezkauчuк” ИB-nин inteqral avtomatlaшdыrыlmыш idarяetmя sisteminin 1-ci nюvbяsi (1993), “Lateks istehsalы  qurьusunun  avtomatik  idarяetmя sistemi” (1994), 1997 ildя “Xam neftin tяrkibindя olan suyun miqdarыnы ekspresс tяyin edяn “SULU-40” юlчц cihazы (илк нцмуняси Balaxanы neft-qazчыxarma idarяsindя tяtbiq edilmiш, sonrakы partiyasы isя 28 may ad. NQC mяdяnlяrindя istifadя olunmaqdadыr), Heydяr Яliyev ad. Bakы neft emalы z-dunун    ЕО    АВГ    (ELOU    AVT)-6    qurьusunda tяtbiq edilmiш “Neft mяhsullarыnыn keyfiyyяtini avtomatik idarя sistemi” (2003), щямин з-дда tяtbiq edilmiш “Neft mяhsullarыnыn цzvи turшulardan tяmizlяnmяsi texnoloji  prosesinin  avtomatik idarяetmя sistemi” (2006) yaradыlmышдыр. 2008 илдян “SULU-40” юlчц cihazынын vя xam neftin tяrkibindя hяll olunmuш qazlarыn miqdarыnы avtomatik tяyin edяn юlчц sistemlяrinin kцtlяvi istehsalыna baшlanыlmышdыr. Бах щямчинин Автомат хятт, Автоматик идаряетмя, Автоматик сигналвермя системи, Автоматик тянзимлямя, Автоматика, Автоматлашдырылмыш идаряетмя системи вя с.

    Яд.: Г л и ч е в А. В. Экономическая эффективность технических систем. М., 1971; Эффективность внедрения ЭВМ на предприятии М., 1981; И б р а г и м о в  И. А., Э ф е н д и е в И. Р. Методы оптимизации нефтехимическими технологическими  процессами.  Теория  и применения., Б., 1995; M ə m m ə d o v  M. Neft emalı  zavodlarının   müasir   idarəetmə   sistemləri. B., 2003; Ə f ə n d i y e v  İ. R.,  M u s t a f a y e v İ. A. Texnoloji proseslərin optimal idarəetmə sistemlərinin layihələndirilməsi metodları. B., 2005.