Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    AY

    АЙ – Йерин тябии пейки. Йердян эюндярилмиш КА-ын (1959) вя инсанларын чатдыьы (1969) илк сяма ъисми. А. Йер ятрафына еллиптик орбит цзря 1,02 км/сан орта сцрятля доланыр. Сидерик доланма дюврц [бах Ай (тягвим)] 27,3217 орта суткайа бярабярдир вя бу дювр А.-ын юз оху ятрафында фырланма дюврцня бярабяр олдуьундан онун щямишя ейни тяряфи Йеря чеврилмиш олур. А. орбитинин еклиптикайа мейли 5°9', екваторунун еклиптикайа мейли 1°32'-дир. Орбити еллиптик олдуьу цчцн Йердян А.-а гядяр мясафя 356400– 406800 км арасында дяйишир, орта гиймяти (384401±1) км, А. орбитинин екссентриситети 0,0549-дур. А.-ын ейни меридиандан ики дяфя ардыъыл кечмя мцддятинин орта гиймяти (Йердяки мцшащидячи цчцн – 24 саат 50 дяг 28,2 сан) орта А. суткасы адланыр.

    А.-ын диаметри 3476 км, кцтляси 7,35·1022 кг, щяъми 2,2·1019 м3, А. сятщиндя сярбястдцшмя тяъили 1,62 мсан2. А.-ын юз оху ятрафында бярабяр сцрятля фырланмасы онун юз еллиптик орбити цзря гейри-бярабяр сцрятля щярякяти вя фырланма охунун мейли иля узлашараг либрасийа (бах Айын либрасийасы) адланан защири йеллянмя ямяля эятирир.

    А. дискинин Эцняш ишыьы иля ишыгланан сащясинин онун бцтцн сащясиня олан нисбяти Айын сяфщяси адланыр. Сяфщялярин дяйишмяси сяфщя буъаьынын дяйишмяси иля мцяййян олунан терминаторун йердяйишмяси иля характеризя едилир. А. сятщинин албедосу 0,05 иля 0,20 арасында дяйишир. А. сятщиндян якс олунан Эцняш ишыьы гисмян хятти полйарлашыр. Бядирлянмиш А.-ын Йер атмосферинин сярщядиндя йаратдыьы ишыгланма 0,32 лк. А.-ын Йеря тяряф чеврилмиш йарымкцрясинин йаратдыьы орта албедо 0,073. Эюрцнян дискин мяркязиндя А. сятщинин парлаглыьынын темп-ру (спектрин инфрагырмызы областындакы юлчмяляря эюря) эцндцзляр ~130°Ъ-йя гядяр галхыр, эеъяйарысы– 170°Ъ-йя гядяр, эеъя ярзиндя ися Эцняшин доьмасына йахын  –  200°Ъйя гядяр ашаьы дцшцр. А. тутулмалары заманы апарылмыш мцшащидяляр эюстярир ки, А.-ын Йеря тяряф чеврилмиш йарымкцрясиндя 1000-дян артыг мянтягядя темп-р бу мянтягяляри ящатя едян сятщдякиндян артыг олур. А. сятщиндя мцхтялиф тюрямялярин 330 темп-р аномалийаларынын тящлили нятиъясиндя мцяййян олунду ки, онларын 94%-и шцалы кратерляр, парлаг дибя вя йа бядирлянмиш А. сяфщясиндя парлаг сяддя (бяндя)  малик  кратерляр,  кичик  кратерляр йыьынынын вя йа сцхур парчаланмалары вя диэяр парлаг тюрямялярин ямяля эятирдийи парлаг сащялярдир. Темп-ру ятраф сятщин темп-рундан уйьун олараг 60°Ъ,  32°Ъ, 42°Ъ йцксяк  олан  Тихо,  Гамбар  Ъ, Мессйе А вя с. кратерляри темп-р аномалийаларына мисал эюстярмяк олар.

    Радиолокасийа вя башга цсулларла апарылмыш мцгайисяли юлчмяляр беля нятиъяйя эялмяйя ясас верир ки, темп-р аномалийаларыны гайа парчаларынын вя йа кичик юлчцлц ъаван кратерлярин бюйцк консентрасийасына малик сащяляр йарадыр.

    Илк дяфя олараг совет “Луна-1” КА А.-ын йахынлыьындан кечмиш,  “Луна-2” ися А. сятщиня чатмышдыр (1959). Сонракы иллярдя “Луна” вя  Американын  “Рейнъер” типли КА вя “Аполлон” типли КЭ кюмяйиля А.-ын Йердян эюрцнян вя эюрцнмяйян тяряфинин фоточякилиши апарылмыш, шякилляр Йеря ютцрцлмцш, илк дяфя Америка космонавтлары Н.Армстронг вя Е.Олдрин (21.7.1969) А.  сятщиня  айаг басмыш, А. сцхурларынын нцмуняляри Йеря чатдырылмыш вя онларын лабораторийаларда кимйяви тящлили апарылмышдыр.

    Цмумиййятля 1969–72 илляр  ярзиндя 12 астронавтын иштирак етдийи 6 експедисийа А.-да (бах Ай експедисийасы) ишлямиш, А. сцхурларынын 2000-дян артыг нцмуняляри Йеря эятирилмишдир. Космосдан вя йерцстц рясядханалардан алынмыш мцхтялиф мигйаслы фотошякиллярин ясасында А. сятщиндяки тюрямялярин тяснифаты верилмишдир: глобал мигйасда дянизляр, талассоидляр, материкляр вя сыра даьлар, релйефямяляэятириъи обйектлярдян ися кратерляр, кратерляр силсиляси, ишыглы таьлар, гырышыг шырымлар вя с. Материк сащяляринин дяйирми формалы узанан депрессийалары олан талассоидляр щалгавары чюкмялярля мящдудлашыр. Физики вя топографик характеристикаларына эюря талассоидлярин сятщи, онлары ящатя едян материк юртцйцндян фярглянмир. Талласоидлярин мяркязи, ян дярин щиссяляри бязян лава иля долмуш олур. Дянизляр лава ахыны нятиъясиндя сятщинин дцзянлик сяъиййясиндя олмасы, ири кратерлярин консентрасийасынын азлыьы, албедо гиймятинин кичик олмасы, якс олунан ишыьын даща йцксяк дяряъядя полйарлашмасы вя сцхурун цст гатынын орта темпрунун даща бюйцк олмасы иля материклярдян фярглянир. А. сятщинин ~16%-ини, А.-ын  эюрцнян  йарымкцрясиндя  сятщин ~30%-ини дянизляр тяшкил едир.

    “Луна-2” КА-нын А.-а ендийи район Лунник Кюрфязи адландырылды. Илк дяфя йумшаг  енмянин  (“Луна-9”)  щяйата  кечирилдийи йер Айаенмя Дцзянлийи, Йер сакинляринин “Аполлон-11” експедисийасынын йумшаг ендийи йер Сакитлик Базасы адландырылды. Кратерляр групу иля ящатя олунмуш кратеря “Аполлон” КЭ-нин ады верилмишдир; кратерляря А. ятрафында дювря вурараг онун цзяриня енмиш илк космонавтларын ады верилмишдир.

    А. сятщиндя ян чох йайылмыш тюрямяляр кратерлярдир. Тякъя А.-ын эюрцнян тяряфиндя диаметри 1км-дян бюйцк олан бир нечя йцз миня гядяр кратер вардыр, эюрцнмяйян тяряфиндя онларын орта консентрасийасы даща йцксякдир.

    Бядирлянмиш А. вахты фаза буъаьы 0°йя  йахын  олдугда,  яразинин  бязи  кратерляриндян йайылан вя хырда кратерляр топаларынын, ири даш парчаларынын, узанан гырышыгларын ямяля эятирдийи ишыглы шца системляри адланан тюрямяляр ашкар эюрцнцр. Бунлардан башга А.-да  узаныб  эедян чатлар (Йердяки чай йатагларына охшар) тюрямяляр дя вар; онлар, ясасян, даиряви дянизлярин сярщядиня йахын, щямчинин диби дяниз типли ири кратерлярин йанында олур. Адятян, гырышыгларын истигамяти яразинин профилини тякрар едир. Сярт йамаъларын дибиндя, хцсусиля онларын дянизин дцзян сятщи иля говушдуьу йердя чох вахт ени 200–400 м олан терраслар ямяля эялир. Террасларда кратерлярин сайы дяниз дцзянликляриндякиня нисбятян 3–4 дяфя аздыр. Бязи кратерлярдян ятрафа йайылан ишыглы шца системляри А.-ын мцхтялиф тюрямяляриндян кечир. Шца системляринин кечдийи сятщ чохлу сайда кратерлярля юртцлмцшдцр (диаметри  50–500  м);  кратерляр  шцанын  оху  бойунъа  узаныр.

    А. микрорелйефинин цмуми хцсусиййятляри Йердян апарылмыш мцшащидяляр ясасында мцяййян едилмишдир. Фотометрик полйаризасийа вя радиолокасийа юлчмяляринин тящлили эюстярди ки, А. сцхури кювряк вя кяля-кютцр гурулуша маликдир. Илк дяфя “Луна-9” КА-нын Йеря ютцрдцйц панорамларда А. микроюртцйцнцн реал мянзяряси тясвир олунмушдур.

    А. сятщинин кимйяви тяркибинин тядгиги “Луна-10” КА-нын вя сонра Америка “Сервейор” КА-нын кюмяйиля эятирилян нцмунялярин юйрянилмяси иля башланды. “Аполлон-11,  -12,  -14,  -15,  -16,  -17”  вя “Луна-16,   -20,   -24”   КА-нын    кюмяйиля А. сцхурларынын Йеря эятирилмиш нцмуняляри мцхтялиф лабораторийа тящлилиндян кечирилди. Мцяййян едилди ки, сцхурямяляэятириъи минераллар Йердяки вулканик яринтилярдян фярглянир. А. нцмуняляринин щамысы цчцн характерик хцсусиййят ондан ибарятдир  ки,  онларын  сятщиндя  дахилиня шцшя вя шцшя дамъылары дюшянмиш хырда чухурлар мювъуддур. Сакитлик Дянизиндян (“Апполон-11”), Фыртыналар Океанындан (“Апполон-12”) вя Боллуг Дянизиндян (“Луна-16”) эютцрцлмцш нцмунялярин кимйяви тящлили эюстярди ки, бу нцмунялярин тяркибиндяки елементляр вя онларын оксидляри нязярячарпаъаг дяряъядя фярглянир.

    Мцяййян едилмишдир ки, А. лавалары габыьынын истиликкечирмя габилиййяти чох аздыр вя еффектив истилик изолйасийасы йаратмагла сятщлярдян бюйцк радиасийа иткиляриня манеяляр тюрядир. Эюрцнцр, бу вязиййят А. лава ахынларынын сойумасына узун мцддят имкан вермир вя бюйцк мясафяляря йайылмасына шяраит йарадыр. А. сцхурлары нцмуняляринин йашынын гиймятляндирилмяси эюстярди ки, Сакитлик Дянизиндян олан кристаллик сцхурларын яксяриййяти цчцн кимйяви айрылма вя бярк щала кечмясиндян сонра кечян вахт  3,7·109 иля йахындыр. Вулканла пцскцрцлмцш сцхурларын йашы [(1,7–2,7)·109 ил] иля тоз вя брекчийаларын йашы [(4,6–4,7)·109 ил] арасындакы фяргин щялялик гянаятбяхш изащы йохдур. Ола билсин ки, бу фярг А.-да сцхурямяляэялмя просесинин хцсусиййятляри иля, йахуд онларын йашынын тяйинолунма цсулунун гцсурлары иля ялагядардыр. Бундан ялавя, мцяййян едилмишдир ки, Сакитлик Дянизинин бязи дашлары А. сятщинин 1–2 м дяринлийиндя 5·108 ил, диэярляри бир нечя см дяринликдя 107 ил мювъуд олмушдур.

    Тядгиг едилмиш нцмунялярдян бири билаваситя сятщ цзяриндя ~5·108 ил йерляшмиш, щям дя бу мцддят ярзиндя бир нечя дяфя чеврилмишдир. Нцмунянин космик амиллярин тясириня мяруз галан хариъи тяряфиндя ерозийанын сцряти 10–7 см/ил-дян артыг дейил.

    Фыртыналар Океанындан олан кристаллик дашлардан биринин эеоложи йашы 4,6·109 ил олмушдур; бу, бизим Эцняш системинин йашына йахындыр, щям дя щямин дашда бязи елементлярин (К, Тщ вя У) мигдары А.-ын диэяр сцхурларындакына нисбятян 15–20 дяфя чохдур. А.-ын сцни пейк (АСП) орбитляринин тякамцлцнцн юйрянилмяси А.-да гравитасийа аномалийасынын мювъудлуьуну ашкар етди; бу аномалийалар дяйирми дяниз сащяляринин алтында масконлар адланан тюрямялярин (обйектлярин) мювъуд олмасы иля изащ едилир.

    А. сятщиндя гурашдырылмыш апаратларын кюмяйиля А.-ын сейсмиклийинин тядгиги эюстярди ки, гейд олунан тяканларын мцяййян  щиссяси,  оъаьы  (еписентри)  чох дярин олмайан А. титрямяляриня  аиддир. Бу тюрямялярин магнитудасы Рихтер шкаласы цзря тяхминян 1–2 балдыр. Галан тябии сейсмик щадисяляр метеорит зярбяляри иля йараныр. Узунуна сейсмик дальаларын йайылма сцряти дяринликдян асылы олараг артыр; сятщя йахын гатда  45 м/сан-дян башлайараг ~20 км дяринликдя 4,8–5,6 км/сан-йя гядяр артыр. Сейсмик експеримент мцяййян етмяйя ясас верир ки, бу дяринлийя гядяр А. маддясинин тяркиби ейниъинслидир. Йерин тяркибиндяки Мохоровичич сярщядиня охшар сярщяд, А.-ын тядгиг олунмуш сащясиндя мцшащидя едилмямишдир.

    А.-ын магнит сащясинин гиймятляндирилмяси илк дяфя “Луна-2” КА-нын кюмяйиля щяйата кечирилмиш вя мцяййян едилмишдир ки, практики олараг, А.-ын юзцнцн мяхсуси магнит сащяси  йохдур. А. сятщиндян  55 км щцндцрлцклярдя магнит сащясинин интенсивлийи 28 мА/мдян аздыр. А. сцхурунун бязи нцмуняляриндя зяиф галыг магнетизмин мювъудлуьу ашкар едилмишдир. Бу факт ону демяйя ясас верир ки, тядгиг едилмиш А. нцмуняляри бяркимя просеси заманы Эцняшя, Йеря вя йа А.-а мяхсус олан магнит сащясиндя олмушдур. Фыртыналар Океанында гурашдырылмыш магнитометр дяйишян магнит сащясинин зяиф компонентлярини гейд етмишдир; ещтимал ки, бу, планетлярарасы плазма вя Йерин магнитосфери иля баьлыдыр. Бундан ялавя, магнитометр интенсивлийи 24 мА/м олан сабит магнит сащясини дя ашкар етмишдир; сонунъу, ещтимал ки, йерли магнит мянбяйи иля баьлыдыр.

    Йеря эятирилмиш А. сцхурлары нцмуняляринин щяртяряфли тядгиги щяр щансы бир микроорганизмин мювъудлуьуну вя йа онун щяйат фяалиййятинин галыьыны ашкар етмямишдир. Йер сятщиндя лазыми ялверишли шяраит олдугда биткилярин инкишаф етмясиня бахмайараг,  ола билсин  ки,  бюйцк вя кяскин темп-р дяйишмяляри вя стерилизя олунмуш радиасийа нятиъясиндя А. сятщи сцхурлары щяйатдан мящрумдур. Дахили гатлар щяля юйрянилмямишдир.

    Космик  тядгигат  васитяляри  иля  алынмыш информасийа А.-ын вя Йерин ямяля эялмяси фярзиййясинин гянаятбяхш олмадыьыны бир даща тясдиг едир.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    AY

    АЙ – Йерин тябии пейки. Йердян эюндярилмиш КА-ын (1959) вя инсанларын чатдыьы (1969) илк сяма ъисми. А. Йер ятрафына еллиптик орбит цзря 1,02 км/сан орта сцрятля доланыр. Сидерик доланма дюврц [бах Ай (тягвим)] 27,3217 орта суткайа бярабярдир вя бу дювр А.-ын юз оху ятрафында фырланма дюврцня бярабяр олдуьундан онун щямишя ейни тяряфи Йеря чеврилмиш олур. А. орбитинин еклиптикайа мейли 5°9', екваторунун еклиптикайа мейли 1°32'-дир. Орбити еллиптик олдуьу цчцн Йердян А.-а гядяр мясафя 356400– 406800 км арасында дяйишир, орта гиймяти (384401±1) км, А. орбитинин екссентриситети 0,0549-дур. А.-ын ейни меридиандан ики дяфя ардыъыл кечмя мцддятинин орта гиймяти (Йердяки мцшащидячи цчцн – 24 саат 50 дяг 28,2 сан) орта А. суткасы адланыр.

    А.-ын диаметри 3476 км, кцтляси 7,35·1022 кг, щяъми 2,2·1019 м3, А. сятщиндя сярбястдцшмя тяъили 1,62 мсан2. А.-ын юз оху ятрафында бярабяр сцрятля фырланмасы онун юз еллиптик орбити цзря гейри-бярабяр сцрятля щярякяти вя фырланма охунун мейли иля узлашараг либрасийа (бах Айын либрасийасы) адланан защири йеллянмя ямяля эятирир.

    А. дискинин Эцняш ишыьы иля ишыгланан сащясинин онун бцтцн сащясиня олан нисбяти Айын сяфщяси адланыр. Сяфщялярин дяйишмяси сяфщя буъаьынын дяйишмяси иля мцяййян олунан терминаторун йердяйишмяси иля характеризя едилир. А. сятщинин албедосу 0,05 иля 0,20 арасында дяйишир. А. сятщиндян якс олунан Эцняш ишыьы гисмян хятти полйарлашыр. Бядирлянмиш А.-ын Йер атмосферинин сярщядиндя йаратдыьы ишыгланма 0,32 лк. А.-ын Йеря тяряф чеврилмиш йарымкцрясинин йаратдыьы орта албедо 0,073. Эюрцнян дискин мяркязиндя А. сятщинин парлаглыьынын темп-ру (спектрин инфрагырмызы областындакы юлчмяляря эюря) эцндцзляр ~130°Ъ-йя гядяр галхыр, эеъяйарысы– 170°Ъ-йя гядяр, эеъя ярзиндя ися Эцняшин доьмасына йахын  –  200°Ъйя гядяр ашаьы дцшцр. А. тутулмалары заманы апарылмыш мцшащидяляр эюстярир ки, А.-ын Йеря тяряф чеврилмиш йарымкцрясиндя 1000-дян артыг мянтягядя темп-р бу мянтягяляри ящатя едян сятщдякиндян артыг олур. А. сятщиндя мцхтялиф тюрямялярин 330 темп-р аномалийаларынын тящлили нятиъясиндя мцяййян олунду ки, онларын 94%-и шцалы кратерляр, парлаг дибя вя йа бядирлянмиш А. сяфщясиндя парлаг сяддя (бяндя)  малик  кратерляр,  кичик  кратерляр йыьынынын вя йа сцхур парчаланмалары вя диэяр парлаг тюрямялярин ямяля эятирдийи парлаг сащялярдир. Темп-ру ятраф сятщин темп-рундан уйьун олараг 60°Ъ,  32°Ъ, 42°Ъ йцксяк  олан  Тихо,  Гамбар  Ъ, Мессйе А вя с. кратерляри темп-р аномалийаларына мисал эюстярмяк олар.

    Радиолокасийа вя башга цсулларла апарылмыш мцгайисяли юлчмяляр беля нятиъяйя эялмяйя ясас верир ки, темп-р аномалийаларыны гайа парчаларынын вя йа кичик юлчцлц ъаван кратерлярин бюйцк консентрасийасына малик сащяляр йарадыр.

    Илк дяфя олараг совет “Луна-1” КА А.-ын йахынлыьындан кечмиш,  “Луна-2” ися А. сятщиня чатмышдыр (1959). Сонракы иллярдя “Луна” вя  Американын  “Рейнъер” типли КА вя “Аполлон” типли КЭ кюмяйиля А.-ын Йердян эюрцнян вя эюрцнмяйян тяряфинин фоточякилиши апарылмыш, шякилляр Йеря ютцрцлмцш, илк дяфя Америка космонавтлары Н.Армстронг вя Е.Олдрин (21.7.1969) А.  сятщиня  айаг басмыш, А. сцхурларынын нцмуняляри Йеря чатдырылмыш вя онларын лабораторийаларда кимйяви тящлили апарылмышдыр.

    Цмумиййятля 1969–72 илляр  ярзиндя 12 астронавтын иштирак етдийи 6 експедисийа А.-да (бах Ай експедисийасы) ишлямиш, А. сцхурларынын 2000-дян артыг нцмуняляри Йеря эятирилмишдир. Космосдан вя йерцстц рясядханалардан алынмыш мцхтялиф мигйаслы фотошякиллярин ясасында А. сятщиндяки тюрямялярин тяснифаты верилмишдир: глобал мигйасда дянизляр, талассоидляр, материкляр вя сыра даьлар, релйефямяляэятириъи обйектлярдян ися кратерляр, кратерляр силсиляси, ишыглы таьлар, гырышыг шырымлар вя с. Материк сащяляринин дяйирми формалы узанан депрессийалары олан талассоидляр щалгавары чюкмялярля мящдудлашыр. Физики вя топографик характеристикаларына эюря талассоидлярин сятщи, онлары ящатя едян материк юртцйцндян фярглянмир. Талласоидлярин мяркязи, ян дярин щиссяляри бязян лава иля долмуш олур. Дянизляр лава ахыны нятиъясиндя сятщинин дцзянлик сяъиййясиндя олмасы, ири кратерлярин консентрасийасынын азлыьы, албедо гиймятинин кичик олмасы, якс олунан ишыьын даща йцксяк дяряъядя полйарлашмасы вя сцхурун цст гатынын орта темпрунун даща бюйцк олмасы иля материклярдян фярглянир. А. сятщинин ~16%-ини, А.-ын  эюрцнян  йарымкцрясиндя  сятщин ~30%-ини дянизляр тяшкил едир.

    “Луна-2” КА-нын А.-а ендийи район Лунник Кюрфязи адландырылды. Илк дяфя йумшаг  енмянин  (“Луна-9”)  щяйата  кечирилдийи йер Айаенмя Дцзянлийи, Йер сакинляринин “Аполлон-11” експедисийасынын йумшаг ендийи йер Сакитлик Базасы адландырылды. Кратерляр групу иля ящатя олунмуш кратеря “Аполлон” КЭ-нин ады верилмишдир; кратерляря А. ятрафында дювря вурараг онун цзяриня енмиш илк космонавтларын ады верилмишдир.

    А. сятщиндя ян чох йайылмыш тюрямяляр кратерлярдир. Тякъя А.-ын эюрцнян тяряфиндя диаметри 1км-дян бюйцк олан бир нечя йцз миня гядяр кратер вардыр, эюрцнмяйян тяряфиндя онларын орта консентрасийасы даща йцксякдир.

    Бядирлянмиш А. вахты фаза буъаьы 0°йя  йахын  олдугда,  яразинин  бязи  кратерляриндян йайылан вя хырда кратерляр топаларынын, ири даш парчаларынын, узанан гырышыгларын ямяля эятирдийи ишыглы шца системляри адланан тюрямяляр ашкар эюрцнцр. Бунлардан башга А.-да  узаныб  эедян чатлар (Йердяки чай йатагларына охшар) тюрямяляр дя вар; онлар, ясасян, даиряви дянизлярин сярщядиня йахын, щямчинин диби дяниз типли ири кратерлярин йанында олур. Адятян, гырышыгларын истигамяти яразинин профилини тякрар едир. Сярт йамаъларын дибиндя, хцсусиля онларын дянизин дцзян сятщи иля говушдуьу йердя чох вахт ени 200–400 м олан терраслар ямяля эялир. Террасларда кратерлярин сайы дяниз дцзянликляриндякиня нисбятян 3–4 дяфя аздыр. Бязи кратерлярдян ятрафа йайылан ишыглы шца системляри А.-ын мцхтялиф тюрямяляриндян кечир. Шца системляринин кечдийи сятщ чохлу сайда кратерлярля юртцлмцшдцр (диаметри  50–500  м);  кратерляр  шцанын  оху  бойунъа  узаныр.

    А. микрорелйефинин цмуми хцсусиййятляри Йердян апарылмыш мцшащидяляр ясасында мцяййян едилмишдир. Фотометрик полйаризасийа вя радиолокасийа юлчмяляринин тящлили эюстярди ки, А. сцхури кювряк вя кяля-кютцр гурулуша маликдир. Илк дяфя “Луна-9” КА-нын Йеря ютцрдцйц панорамларда А. микроюртцйцнцн реал мянзяряси тясвир олунмушдур.

    А. сятщинин кимйяви тяркибинин тядгиги “Луна-10” КА-нын вя сонра Америка “Сервейор” КА-нын кюмяйиля эятирилян нцмунялярин юйрянилмяси иля башланды. “Аполлон-11,  -12,  -14,  -15,  -16,  -17”  вя “Луна-16,   -20,   -24”   КА-нын    кюмяйиля А. сцхурларынын Йеря эятирилмиш нцмуняляри мцхтялиф лабораторийа тящлилиндян кечирилди. Мцяййян едилди ки, сцхурямяляэятириъи минераллар Йердяки вулканик яринтилярдян фярглянир. А. нцмуняляринин щамысы цчцн характерик хцсусиййят ондан ибарятдир  ки,  онларын  сятщиндя  дахилиня шцшя вя шцшя дамъылары дюшянмиш хырда чухурлар мювъуддур. Сакитлик Дянизиндян (“Апполон-11”), Фыртыналар Океанындан (“Апполон-12”) вя Боллуг Дянизиндян (“Луна-16”) эютцрцлмцш нцмунялярин кимйяви тящлили эюстярди ки, бу нцмунялярин тяркибиндяки елементляр вя онларын оксидляри нязярячарпаъаг дяряъядя фярглянир.

    Мцяййян едилмишдир ки, А. лавалары габыьынын истиликкечирмя габилиййяти чох аздыр вя еффектив истилик изолйасийасы йаратмагла сятщлярдян бюйцк радиасийа иткиляриня манеяляр тюрядир. Эюрцнцр, бу вязиййят А. лава ахынларынын сойумасына узун мцддят имкан вермир вя бюйцк мясафяляря йайылмасына шяраит йарадыр. А. сцхурлары нцмуняляринин йашынын гиймятляндирилмяси эюстярди ки, Сакитлик Дянизиндян олан кристаллик сцхурларын яксяриййяти цчцн кимйяви айрылма вя бярк щала кечмясиндян сонра кечян вахт  3,7·109 иля йахындыр. Вулканла пцскцрцлмцш сцхурларын йашы [(1,7–2,7)·109 ил] иля тоз вя брекчийаларын йашы [(4,6–4,7)·109 ил] арасындакы фяргин щялялик гянаятбяхш изащы йохдур. Ола билсин ки, бу фярг А.-да сцхурямяляэялмя просесинин хцсусиййятляри иля, йахуд онларын йашынын тяйинолунма цсулунун гцсурлары иля ялагядардыр. Бундан ялавя, мцяййян едилмишдир ки, Сакитлик Дянизинин бязи дашлары А. сятщинин 1–2 м дяринлийиндя 5·108 ил, диэярляри бир нечя см дяринликдя 107 ил мювъуд олмушдур.

    Тядгиг едилмиш нцмунялярдян бири билаваситя сятщ цзяриндя ~5·108 ил йерляшмиш, щям дя бу мцддят ярзиндя бир нечя дяфя чеврилмишдир. Нцмунянин космик амиллярин тясириня мяруз галан хариъи тяряфиндя ерозийанын сцряти 10–7 см/ил-дян артыг дейил.

    Фыртыналар Океанындан олан кристаллик дашлардан биринин эеоложи йашы 4,6·109 ил олмушдур; бу, бизим Эцняш системинин йашына йахындыр, щям дя щямин дашда бязи елементлярин (К, Тщ вя У) мигдары А.-ын диэяр сцхурларындакына нисбятян 15–20 дяфя чохдур. А.-ын сцни пейк (АСП) орбитляринин тякамцлцнцн юйрянилмяси А.-да гравитасийа аномалийасынын мювъудлуьуну ашкар етди; бу аномалийалар дяйирми дяниз сащяляринин алтында масконлар адланан тюрямялярин (обйектлярин) мювъуд олмасы иля изащ едилир.

    А. сятщиндя гурашдырылмыш апаратларын кюмяйиля А.-ын сейсмиклийинин тядгиги эюстярди ки, гейд олунан тяканларын мцяййян  щиссяси,  оъаьы  (еписентри)  чох дярин олмайан А. титрямяляриня  аиддир. Бу тюрямялярин магнитудасы Рихтер шкаласы цзря тяхминян 1–2 балдыр. Галан тябии сейсмик щадисяляр метеорит зярбяляри иля йараныр. Узунуна сейсмик дальаларын йайылма сцряти дяринликдян асылы олараг артыр; сятщя йахын гатда  45 м/сан-дян башлайараг ~20 км дяринликдя 4,8–5,6 км/сан-йя гядяр артыр. Сейсмик експеримент мцяййян етмяйя ясас верир ки, бу дяринлийя гядяр А. маддясинин тяркиби ейниъинслидир. Йерин тяркибиндяки Мохоровичич сярщядиня охшар сярщяд, А.-ын тядгиг олунмуш сащясиндя мцшащидя едилмямишдир.

    А.-ын магнит сащясинин гиймятляндирилмяси илк дяфя “Луна-2” КА-нын кюмяйиля щяйата кечирилмиш вя мцяййян едилмишдир ки, практики олараг, А.-ын юзцнцн мяхсуси магнит сащяси  йохдур. А. сятщиндян  55 км щцндцрлцклярдя магнит сащясинин интенсивлийи 28 мА/мдян аздыр. А. сцхурунун бязи нцмуняляриндя зяиф галыг магнетизмин мювъудлуьу ашкар едилмишдир. Бу факт ону демяйя ясас верир ки, тядгиг едилмиш А. нцмуняляри бяркимя просеси заманы Эцняшя, Йеря вя йа А.-а мяхсус олан магнит сащясиндя олмушдур. Фыртыналар Океанында гурашдырылмыш магнитометр дяйишян магнит сащясинин зяиф компонентлярини гейд етмишдир; ещтимал ки, бу, планетлярарасы плазма вя Йерин магнитосфери иля баьлыдыр. Бундан ялавя, магнитометр интенсивлийи 24 мА/м олан сабит магнит сащясини дя ашкар етмишдир; сонунъу, ещтимал ки, йерли магнит мянбяйи иля баьлыдыр.

    Йеря эятирилмиш А. сцхурлары нцмуняляринин щяртяряфли тядгиги щяр щансы бир микроорганизмин мювъудлуьуну вя йа онун щяйат фяалиййятинин галыьыны ашкар етмямишдир. Йер сятщиндя лазыми ялверишли шяраит олдугда биткилярин инкишаф етмясиня бахмайараг,  ола билсин  ки,  бюйцк вя кяскин темп-р дяйишмяляри вя стерилизя олунмуш радиасийа нятиъясиндя А. сятщи сцхурлары щяйатдан мящрумдур. Дахили гатлар щяля юйрянилмямишдир.

    Космик  тядгигат  васитяляри  иля  алынмыш информасийа А.-ын вя Йерин ямяля эялмяси фярзиййясинин гянаятбяхш олмадыьыны бир даща тясдиг едир.

    AY

    АЙ – Йерин тябии пейки. Йердян эюндярилмиш КА-ын (1959) вя инсанларын чатдыьы (1969) илк сяма ъисми. А. Йер ятрафына еллиптик орбит цзря 1,02 км/сан орта сцрятля доланыр. Сидерик доланма дюврц [бах Ай (тягвим)] 27,3217 орта суткайа бярабярдир вя бу дювр А.-ын юз оху ятрафында фырланма дюврцня бярабяр олдуьундан онун щямишя ейни тяряфи Йеря чеврилмиш олур. А. орбитинин еклиптикайа мейли 5°9', екваторунун еклиптикайа мейли 1°32'-дир. Орбити еллиптик олдуьу цчцн Йердян А.-а гядяр мясафя 356400– 406800 км арасында дяйишир, орта гиймяти (384401±1) км, А. орбитинин екссентриситети 0,0549-дур. А.-ын ейни меридиандан ики дяфя ардыъыл кечмя мцддятинин орта гиймяти (Йердяки мцшащидячи цчцн – 24 саат 50 дяг 28,2 сан) орта А. суткасы адланыр.

    А.-ын диаметри 3476 км, кцтляси 7,35·1022 кг, щяъми 2,2·1019 м3, А. сятщиндя сярбястдцшмя тяъили 1,62 мсан2. А.-ын юз оху ятрафында бярабяр сцрятля фырланмасы онун юз еллиптик орбити цзря гейри-бярабяр сцрятля щярякяти вя фырланма охунун мейли иля узлашараг либрасийа (бах Айын либрасийасы) адланан защири йеллянмя ямяля эятирир.

    А. дискинин Эцняш ишыьы иля ишыгланан сащясинин онун бцтцн сащясиня олан нисбяти Айын сяфщяси адланыр. Сяфщялярин дяйишмяси сяфщя буъаьынын дяйишмяси иля мцяййян олунан терминаторун йердяйишмяси иля характеризя едилир. А. сятщинин албедосу 0,05 иля 0,20 арасында дяйишир. А. сятщиндян якс олунан Эцняш ишыьы гисмян хятти полйарлашыр. Бядирлянмиш А.-ын Йер атмосферинин сярщядиндя йаратдыьы ишыгланма 0,32 лк. А.-ын Йеря тяряф чеврилмиш йарымкцрясинин йаратдыьы орта албедо 0,073. Эюрцнян дискин мяркязиндя А. сятщинин парлаглыьынын темп-ру (спектрин инфрагырмызы областындакы юлчмяляря эюря) эцндцзляр ~130°Ъ-йя гядяр галхыр, эеъяйарысы– 170°Ъ-йя гядяр, эеъя ярзиндя ися Эцняшин доьмасына йахын  –  200°Ъйя гядяр ашаьы дцшцр. А. тутулмалары заманы апарылмыш мцшащидяляр эюстярир ки, А.-ын Йеря тяряф чеврилмиш йарымкцрясиндя 1000-дян артыг мянтягядя темп-р бу мянтягяляри ящатя едян сятщдякиндян артыг олур. А. сятщиндя мцхтялиф тюрямялярин 330 темп-р аномалийаларынын тящлили нятиъясиндя мцяййян олунду ки, онларын 94%-и шцалы кратерляр, парлаг дибя вя йа бядирлянмиш А. сяфщясиндя парлаг сяддя (бяндя)  малик  кратерляр,  кичик  кратерляр йыьынынын вя йа сцхур парчаланмалары вя диэяр парлаг тюрямялярин ямяля эятирдийи парлаг сащялярдир. Темп-ру ятраф сятщин темп-рундан уйьун олараг 60°Ъ,  32°Ъ, 42°Ъ йцксяк  олан  Тихо,  Гамбар  Ъ, Мессйе А вя с. кратерляри темп-р аномалийаларына мисал эюстярмяк олар.

    Радиолокасийа вя башга цсулларла апарылмыш мцгайисяли юлчмяляр беля нятиъяйя эялмяйя ясас верир ки, темп-р аномалийаларыны гайа парчаларынын вя йа кичик юлчцлц ъаван кратерлярин бюйцк консентрасийасына малик сащяляр йарадыр.

    Илк дяфя олараг совет “Луна-1” КА А.-ын йахынлыьындан кечмиш,  “Луна-2” ися А. сятщиня чатмышдыр (1959). Сонракы иллярдя “Луна” вя  Американын  “Рейнъер” типли КА вя “Аполлон” типли КЭ кюмяйиля А.-ын Йердян эюрцнян вя эюрцнмяйян тяряфинин фоточякилиши апарылмыш, шякилляр Йеря ютцрцлмцш, илк дяфя Америка космонавтлары Н.Армстронг вя Е.Олдрин (21.7.1969) А.  сятщиня  айаг басмыш, А. сцхурларынын нцмуняляри Йеря чатдырылмыш вя онларын лабораторийаларда кимйяви тящлили апарылмышдыр.

    Цмумиййятля 1969–72 илляр  ярзиндя 12 астронавтын иштирак етдийи 6 експедисийа А.-да (бах Ай експедисийасы) ишлямиш, А. сцхурларынын 2000-дян артыг нцмуняляри Йеря эятирилмишдир. Космосдан вя йерцстц рясядханалардан алынмыш мцхтялиф мигйаслы фотошякиллярин ясасында А. сятщиндяки тюрямялярин тяснифаты верилмишдир: глобал мигйасда дянизляр, талассоидляр, материкляр вя сыра даьлар, релйефямяляэятириъи обйектлярдян ися кратерляр, кратерляр силсиляси, ишыглы таьлар, гырышыг шырымлар вя с. Материк сащяляринин дяйирми формалы узанан депрессийалары олан талассоидляр щалгавары чюкмялярля мящдудлашыр. Физики вя топографик характеристикаларына эюря талассоидлярин сятщи, онлары ящатя едян материк юртцйцндян фярглянмир. Талласоидлярин мяркязи, ян дярин щиссяляри бязян лава иля долмуш олур. Дянизляр лава ахыны нятиъясиндя сятщинин дцзянлик сяъиййясиндя олмасы, ири кратерлярин консентрасийасынын азлыьы, албедо гиймятинин кичик олмасы, якс олунан ишыьын даща йцксяк дяряъядя полйарлашмасы вя сцхурун цст гатынын орта темпрунун даща бюйцк олмасы иля материклярдян фярглянир. А. сятщинин ~16%-ини, А.-ын  эюрцнян  йарымкцрясиндя  сятщин ~30%-ини дянизляр тяшкил едир.

    “Луна-2” КА-нын А.-а ендийи район Лунник Кюрфязи адландырылды. Илк дяфя йумшаг  енмянин  (“Луна-9”)  щяйата  кечирилдийи йер Айаенмя Дцзянлийи, Йер сакинляринин “Аполлон-11” експедисийасынын йумшаг ендийи йер Сакитлик Базасы адландырылды. Кратерляр групу иля ящатя олунмуш кратеря “Аполлон” КЭ-нин ады верилмишдир; кратерляря А. ятрафында дювря вурараг онун цзяриня енмиш илк космонавтларын ады верилмишдир.

    А. сятщиндя ян чох йайылмыш тюрямяляр кратерлярдир. Тякъя А.-ын эюрцнян тяряфиндя диаметри 1км-дян бюйцк олан бир нечя йцз миня гядяр кратер вардыр, эюрцнмяйян тяряфиндя онларын орта консентрасийасы даща йцксякдир.

    Бядирлянмиш А. вахты фаза буъаьы 0°йя  йахын  олдугда,  яразинин  бязи  кратерляриндян йайылан вя хырда кратерляр топаларынын, ири даш парчаларынын, узанан гырышыгларын ямяля эятирдийи ишыглы шца системляри адланан тюрямяляр ашкар эюрцнцр. Бунлардан башга А.-да  узаныб  эедян чатлар (Йердяки чай йатагларына охшар) тюрямяляр дя вар; онлар, ясасян, даиряви дянизлярин сярщядиня йахын, щямчинин диби дяниз типли ири кратерлярин йанында олур. Адятян, гырышыгларын истигамяти яразинин профилини тякрар едир. Сярт йамаъларын дибиндя, хцсусиля онларын дянизин дцзян сятщи иля говушдуьу йердя чох вахт ени 200–400 м олан терраслар ямяля эялир. Террасларда кратерлярин сайы дяниз дцзянликляриндякиня нисбятян 3–4 дяфя аздыр. Бязи кратерлярдян ятрафа йайылан ишыглы шца системляри А.-ын мцхтялиф тюрямяляриндян кечир. Шца системляринин кечдийи сятщ чохлу сайда кратерлярля юртцлмцшдцр (диаметри  50–500  м);  кратерляр  шцанын  оху  бойунъа  узаныр.

    А. микрорелйефинин цмуми хцсусиййятляри Йердян апарылмыш мцшащидяляр ясасында мцяййян едилмишдир. Фотометрик полйаризасийа вя радиолокасийа юлчмяляринин тящлили эюстярди ки, А. сцхури кювряк вя кяля-кютцр гурулуша маликдир. Илк дяфя “Луна-9” КА-нын Йеря ютцрдцйц панорамларда А. микроюртцйцнцн реал мянзяряси тясвир олунмушдур.

    А. сятщинин кимйяви тяркибинин тядгиги “Луна-10” КА-нын вя сонра Америка “Сервейор” КА-нын кюмяйиля эятирилян нцмунялярин юйрянилмяси иля башланды. “Аполлон-11,  -12,  -14,  -15,  -16,  -17”  вя “Луна-16,   -20,   -24”   КА-нын    кюмяйиля А. сцхурларынын Йеря эятирилмиш нцмуняляри мцхтялиф лабораторийа тящлилиндян кечирилди. Мцяййян едилди ки, сцхурямяляэятириъи минераллар Йердяки вулканик яринтилярдян фярглянир. А. нцмуняляринин щамысы цчцн характерик хцсусиййят ондан ибарятдир  ки,  онларын  сятщиндя  дахилиня шцшя вя шцшя дамъылары дюшянмиш хырда чухурлар мювъуддур. Сакитлик Дянизиндян (“Апполон-11”), Фыртыналар Океанындан (“Апполон-12”) вя Боллуг Дянизиндян (“Луна-16”) эютцрцлмцш нцмунялярин кимйяви тящлили эюстярди ки, бу нцмунялярин тяркибиндяки елементляр вя онларын оксидляри нязярячарпаъаг дяряъядя фярглянир.

    Мцяййян едилмишдир ки, А. лавалары габыьынын истиликкечирмя габилиййяти чох аздыр вя еффектив истилик изолйасийасы йаратмагла сятщлярдян бюйцк радиасийа иткиляриня манеяляр тюрядир. Эюрцнцр, бу вязиййят А. лава ахынларынын сойумасына узун мцддят имкан вермир вя бюйцк мясафяляря йайылмасына шяраит йарадыр. А. сцхурлары нцмуняляринин йашынын гиймятляндирилмяси эюстярди ки, Сакитлик Дянизиндян олан кристаллик сцхурларын яксяриййяти цчцн кимйяви айрылма вя бярк щала кечмясиндян сонра кечян вахт  3,7·109 иля йахындыр. Вулканла пцскцрцлмцш сцхурларын йашы [(1,7–2,7)·109 ил] иля тоз вя брекчийаларын йашы [(4,6–4,7)·109 ил] арасындакы фяргин щялялик гянаятбяхш изащы йохдур. Ола билсин ки, бу фярг А.-да сцхурямяляэялмя просесинин хцсусиййятляри иля, йахуд онларын йашынын тяйинолунма цсулунун гцсурлары иля ялагядардыр. Бундан ялавя, мцяййян едилмишдир ки, Сакитлик Дянизинин бязи дашлары А. сятщинин 1–2 м дяринлийиндя 5·108 ил, диэярляри бир нечя см дяринликдя 107 ил мювъуд олмушдур.

    Тядгиг едилмиш нцмунялярдян бири билаваситя сятщ цзяриндя ~5·108 ил йерляшмиш, щям дя бу мцддят ярзиндя бир нечя дяфя чеврилмишдир. Нцмунянин космик амиллярин тясириня мяруз галан хариъи тяряфиндя ерозийанын сцряти 10–7 см/ил-дян артыг дейил.

    Фыртыналар Океанындан олан кристаллик дашлардан биринин эеоложи йашы 4,6·109 ил олмушдур; бу, бизим Эцняш системинин йашына йахындыр, щям дя щямин дашда бязи елементлярин (К, Тщ вя У) мигдары А.-ын диэяр сцхурларындакына нисбятян 15–20 дяфя чохдур. А.-ын сцни пейк (АСП) орбитляринин тякамцлцнцн юйрянилмяси А.-да гравитасийа аномалийасынын мювъудлуьуну ашкар етди; бу аномалийалар дяйирми дяниз сащяляринин алтында масконлар адланан тюрямялярин (обйектлярин) мювъуд олмасы иля изащ едилир.

    А. сятщиндя гурашдырылмыш апаратларын кюмяйиля А.-ын сейсмиклийинин тядгиги эюстярди ки, гейд олунан тяканларын мцяййян  щиссяси,  оъаьы  (еписентри)  чох дярин олмайан А. титрямяляриня  аиддир. Бу тюрямялярин магнитудасы Рихтер шкаласы цзря тяхминян 1–2 балдыр. Галан тябии сейсмик щадисяляр метеорит зярбяляри иля йараныр. Узунуна сейсмик дальаларын йайылма сцряти дяринликдян асылы олараг артыр; сятщя йахын гатда  45 м/сан-дян башлайараг ~20 км дяринликдя 4,8–5,6 км/сан-йя гядяр артыр. Сейсмик експеримент мцяййян етмяйя ясас верир ки, бу дяринлийя гядяр А. маддясинин тяркиби ейниъинслидир. Йерин тяркибиндяки Мохоровичич сярщядиня охшар сярщяд, А.-ын тядгиг олунмуш сащясиндя мцшащидя едилмямишдир.

    А.-ын магнит сащясинин гиймятляндирилмяси илк дяфя “Луна-2” КА-нын кюмяйиля щяйата кечирилмиш вя мцяййян едилмишдир ки, практики олараг, А.-ын юзцнцн мяхсуси магнит сащяси  йохдур. А. сятщиндян  55 км щцндцрлцклярдя магнит сащясинин интенсивлийи 28 мА/мдян аздыр. А. сцхурунун бязи нцмуняляриндя зяиф галыг магнетизмин мювъудлуьу ашкар едилмишдир. Бу факт ону демяйя ясас верир ки, тядгиг едилмиш А. нцмуняляри бяркимя просеси заманы Эцняшя, Йеря вя йа А.-а мяхсус олан магнит сащясиндя олмушдур. Фыртыналар Океанында гурашдырылмыш магнитометр дяйишян магнит сащясинин зяиф компонентлярини гейд етмишдир; ещтимал ки, бу, планетлярарасы плазма вя Йерин магнитосфери иля баьлыдыр. Бундан ялавя, магнитометр интенсивлийи 24 мА/м олан сабит магнит сащясини дя ашкар етмишдир; сонунъу, ещтимал ки, йерли магнит мянбяйи иля баьлыдыр.

    Йеря эятирилмиш А. сцхурлары нцмуняляринин щяртяряфли тядгиги щяр щансы бир микроорганизмин мювъудлуьуну вя йа онун щяйат фяалиййятинин галыьыны ашкар етмямишдир. Йер сятщиндя лазыми ялверишли шяраит олдугда биткилярин инкишаф етмясиня бахмайараг,  ола билсин  ки,  бюйцк вя кяскин темп-р дяйишмяляри вя стерилизя олунмуш радиасийа нятиъясиндя А. сятщи сцхурлары щяйатдан мящрумдур. Дахили гатлар щяля юйрянилмямишдир.

    Космик  тядгигат  васитяляри  иля  алынмыш информасийа А.-ын вя Йерин ямяля эялмяси фярзиййясинин гянаятбяхш олмадыьыны бир даща тясдиг едир.