Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BAYTARLIQ


    БАЙТАРЛЫГ – 1) шярти олараг 3 група айрылмыш фянляри бирляшдирян елмляр комплекси: щейван организминин гурулушуну вя щяйати фяалиййятини, щямчинин хястялик тюрядиъилярини вя дярман васитяляринин организмя тясирини юйрянян б а й т а р л ы г-б и о л о э и й а елмляри (щейванларын анатомийа вя физиолоэийасы, щейванларын биокимйасы, байтарлыг микробиолоэийасы, байтарлыг фармаколоэийасы вя с.); щейван хястяликляринин юйрянилмяси, онларын айырд едилмяси, гаршысынын алынмасы вя арадан галдырылмасы цсулларынын юйрянилмяси иля мяшьул олан к л и н и к и  е л м л я р (епизоотолоэийа, паразитолоэийа, гейри-йолухуъу дахили хястяликляр, байтарлыг мамалыьы вя с.); хариъи мцщит амилляринин щейван организминя тясирини, щейванларын йашайыш мцщитинин оптималлашдырылмасы проблем- лярини, щямчинин щейван мяншяли мящсулларын кейфиййят мясялялярини юйрянян б а й т а р л ы г-с а н и т а р и й а  е л м л я р и (щейванларын эиэийенасы, байтарлыг
    санитарийасы, байтарлыг-санитарийа експертизасы). Б. биолоэийа, кимйа вя с. елмлярля сых баьлыдыр.

    2) Щейванларын мцалиъяси, щейван хястяликляринин профилактикасы вя диагностикасы; инсан вя щейванлар цчцн цмуми сайылан хястяликлярдян ящалинин мцща- физяси; щейван мяншяли мящсулларын, щейванлар вя йемляр цчцн дярман васитяляринин байтарлыг ъящятдян тящлцкясизлийинин тямин едилмяси; хариъи дювлятлярдян йолухуъу щейван хястяликляринин эятирилмясинин гаршысынын алынмасындан ибарят практики пешя фяалиййяти сащяси. Б. сферасына щямчинин              б а й т а р л ы г  м о н и т о р и н г и н и н – щейванларын саьламлыг вязиййятиня, онларын йашайыш мцщитиня, щейван мяншяли мящсулларын, щейванлар вя йемляр цчцн дярман васитяляринин байтарлыг ъящятдян тящлцкясизлийиня нязарят системинин тяшкили вя кечирилмяси, щямчинин щейванларын саьламлыг вязиййяти иля йашайыш мцщити амилляринин тясири арасында сябяб-нятиъя ялагяляринин мцяййянляшдирилмяси вя прогнозлашдырылмасы дахилдир.


    Б.-ын ясасы щейванларын инсан тяряфиндян ящлиляшдирилдийи дюврдян гойулмушдур; буну ян гядим сивилизасийаларын йазылы абидяляри сцбут едир. Щяля гядим заманларда Щиндистан, Мисир вя Чиндя Б.-а чох бюйцк ящямиййят верилирди. “Авеста”да щейван хястяликляринин мцалиъясиня даир эюстяришляр вардыр. Мисирдя вя Щиндистанда бир сыра щейван илащиляшдирилдийи цчцн, онларын мцалиъяси иля кащинляр мяшьул олурдулар. Азярб.-да Б.-ын тарихи атчылыьын инкишафы иля баьлыдыр.
    Яряб мянбяляринин (7–10 ясрляр) мялуматына эюря, Азярб.-да халг арасында мал-гараны мцалиъя едян байтар, яттар, сыныгчы вя налбяндляр олмушлар. Онларын тяърцбясиндян башга халглар да истифадя етмишляр. АМЕА-нын Ялйазмалар Ин-тунда 18 ясрин орталарында йазылмыш “Фярящнамя” вя “Рисалейи-байтариййя” адлы ики ялйазмасы сахланылыр. Бу ясярлярдя атын анатомийасы вя ишя эюря сечилмяси иля бярабяр, бир сыра ат хястялийи, бу хястяликлярин синир системи иля ялагяси, боьазлыг вя онун тяйини, мцхтялиф дярман нювляри, онларын щазырланмасы вя с. мясялялярдян бящс олунур. Щейван хястяликляринин диагностикасы вя мцалиъяси щаггында илк елми мялумата е.я. 4–3 ясрлярдя Йунаныстанда вя е.я. 3– 1 ясрлярдя Ромада тясадцф едилмишдир. 10 ясрдя йунан мцяллифляринин Б.-а даир ясярляри “Щиппиатрика” адлы кцллиййатда топланмышды. Орта ясрлярдя вя Интибащ дюврцндя щейванларын мцалиъяси иля чобанлар, налбяндляр вя мещтярляр мяшьул олмушлар. 18 ясрин 2-ъи йарысында Авропада илк Б. мяктябляри ачылмыш, 1788 илдян Б.-а даир журналлар няшр едилмяйя
    башланмышды. 19 ясрдя тябабят, микробиолоэийа (хцсусян Л. Пастерин, Р. Кохун, Е. Ъеннерин вя б.-нын ясярляри) вя иммунолоэийа сащясиндяки кяшфлярля ялагядар Б. хейли инкишаф етмиш, 20 ясрдя тящлцкяли йолухуъу щейван хястяликляринин диагностикасы, профилактикасы вя мцалиъяси цчцн мцхтялиф биопрепаратлар (ваксин, серум, антибиотикляр вя с.) кяшф олунмушдур.


    21 ясрин яввялляри цчцн Б.-да профилактик истигамят, планлы Б. тядбирляри, онларын щейвандарлыгда вя емаледиъи сянайедяки техноложи просеслярля ялагяси, сящиййя органлары иля ямякдашлыг сяъиййявидир. Щейванларда хястялянмя щалларынын даща да азалдылмасы; зооантропонозларла мцбаризя тядбирляринин тякмилляшдирилмяси; Азярб. Респ. яразисиня екзотик йолухуъу хястяликлярин дахил олмасынын гаршысынын алынмасы; сянайе щейвандарлыьында, щямчинин хязлик щейвандарлыгда, балыгчылыгда вя арычылыгда байтарлыг ишинин эцъляндирилмяси щазырда Б.-ын ян мцщцм проблемляридир. Б. мясяляляринин щялли цчцн бу сащянин мцтяхяссисляринин мцхтялиф юлкялярдяки мцвафиг хидмятлярля ямякдашлыьы тяляб олунур. Азярб.-да Б. сащясиндяки фяалиййят Азярб. Респ.-нын “Байтарлыг
    щаггында” Гануну (2005) иля тянзимлянир. Азярб. Респ. Бейнялхалг Епизоотийа Бцросунун вя Цмумдцнйа Байтарлыг Ассосиасийасынын цзвцдцр. Бах щямчинин Дювлят байтарглыг нязаряти. 

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BAYTARLIQ


    БАЙТАРЛЫГ – 1) шярти олараг 3 група айрылмыш фянляри бирляшдирян елмляр комплекси: щейван организминин гурулушуну вя щяйати фяалиййятини, щямчинин хястялик тюрядиъилярини вя дярман васитяляринин организмя тясирини юйрянян б а й т а р л ы г-б и о л о э и й а елмляри (щейванларын анатомийа вя физиолоэийасы, щейванларын биокимйасы, байтарлыг микробиолоэийасы, байтарлыг фармаколоэийасы вя с.); щейван хястяликляринин юйрянилмяси, онларын айырд едилмяси, гаршысынын алынмасы вя арадан галдырылмасы цсулларынын юйрянилмяси иля мяшьул олан к л и н и к и  е л м л я р (епизоотолоэийа, паразитолоэийа, гейри-йолухуъу дахили хястяликляр, байтарлыг мамалыьы вя с.); хариъи мцщит амилляринин щейван организминя тясирини, щейванларын йашайыш мцщитинин оптималлашдырылмасы проблем- лярини, щямчинин щейван мяншяли мящсулларын кейфиййят мясялялярини юйрянян б а й т а р л ы г-с а н и т а р и й а  е л м л я р и (щейванларын эиэийенасы, байтарлыг
    санитарийасы, байтарлыг-санитарийа експертизасы). Б. биолоэийа, кимйа вя с. елмлярля сых баьлыдыр.

    2) Щейванларын мцалиъяси, щейван хястяликляринин профилактикасы вя диагностикасы; инсан вя щейванлар цчцн цмуми сайылан хястяликлярдян ящалинин мцща- физяси; щейван мяншяли мящсулларын, щейванлар вя йемляр цчцн дярман васитяляринин байтарлыг ъящятдян тящлцкясизлийинин тямин едилмяси; хариъи дювлятлярдян йолухуъу щейван хястяликляринин эятирилмясинин гаршысынын алынмасындан ибарят практики пешя фяалиййяти сащяси. Б. сферасына щямчинин              б а й т а р л ы г  м о н и т о р и н г и н и н – щейванларын саьламлыг вязиййятиня, онларын йашайыш мцщитиня, щейван мяншяли мящсулларын, щейванлар вя йемляр цчцн дярман васитяляринин байтарлыг ъящятдян тящлцкясизлийиня нязарят системинин тяшкили вя кечирилмяси, щямчинин щейванларын саьламлыг вязиййяти иля йашайыш мцщити амилляринин тясири арасында сябяб-нятиъя ялагяляринин мцяййянляшдирилмяси вя прогнозлашдырылмасы дахилдир.


    Б.-ын ясасы щейванларын инсан тяряфиндян ящлиляшдирилдийи дюврдян гойулмушдур; буну ян гядим сивилизасийаларын йазылы абидяляри сцбут едир. Щяля гядим заманларда Щиндистан, Мисир вя Чиндя Б.-а чох бюйцк ящямиййят верилирди. “Авеста”да щейван хястяликляринин мцалиъясиня даир эюстяришляр вардыр. Мисирдя вя Щиндистанда бир сыра щейван илащиляшдирилдийи цчцн, онларын мцалиъяси иля кащинляр мяшьул олурдулар. Азярб.-да Б.-ын тарихи атчылыьын инкишафы иля баьлыдыр.
    Яряб мянбяляринин (7–10 ясрляр) мялуматына эюря, Азярб.-да халг арасында мал-гараны мцалиъя едян байтар, яттар, сыныгчы вя налбяндляр олмушлар. Онларын тяърцбясиндян башга халглар да истифадя етмишляр. АМЕА-нын Ялйазмалар Ин-тунда 18 ясрин орталарында йазылмыш “Фярящнамя” вя “Рисалейи-байтариййя” адлы ики ялйазмасы сахланылыр. Бу ясярлярдя атын анатомийасы вя ишя эюря сечилмяси иля бярабяр, бир сыра ат хястялийи, бу хястяликлярин синир системи иля ялагяси, боьазлыг вя онун тяйини, мцхтялиф дярман нювляри, онларын щазырланмасы вя с. мясялялярдян бящс олунур. Щейван хястяликляринин диагностикасы вя мцалиъяси щаггында илк елми мялумата е.я. 4–3 ясрлярдя Йунаныстанда вя е.я. 3– 1 ясрлярдя Ромада тясадцф едилмишдир. 10 ясрдя йунан мцяллифляринин Б.-а даир ясярляри “Щиппиатрика” адлы кцллиййатда топланмышды. Орта ясрлярдя вя Интибащ дюврцндя щейванларын мцалиъяси иля чобанлар, налбяндляр вя мещтярляр мяшьул олмушлар. 18 ясрин 2-ъи йарысында Авропада илк Б. мяктябляри ачылмыш, 1788 илдян Б.-а даир журналлар няшр едилмяйя
    башланмышды. 19 ясрдя тябабят, микробиолоэийа (хцсусян Л. Пастерин, Р. Кохун, Е. Ъеннерин вя б.-нын ясярляри) вя иммунолоэийа сащясиндяки кяшфлярля ялагядар Б. хейли инкишаф етмиш, 20 ясрдя тящлцкяли йолухуъу щейван хястяликляринин диагностикасы, профилактикасы вя мцалиъяси цчцн мцхтялиф биопрепаратлар (ваксин, серум, антибиотикляр вя с.) кяшф олунмушдур.


    21 ясрин яввялляри цчцн Б.-да профилактик истигамят, планлы Б. тядбирляри, онларын щейвандарлыгда вя емаледиъи сянайедяки техноложи просеслярля ялагяси, сящиййя органлары иля ямякдашлыг сяъиййявидир. Щейванларда хястялянмя щалларынын даща да азалдылмасы; зооантропонозларла мцбаризя тядбирляринин тякмилляшдирилмяси; Азярб. Респ. яразисиня екзотик йолухуъу хястяликлярин дахил олмасынын гаршысынын алынмасы; сянайе щейвандарлыьында, щямчинин хязлик щейвандарлыгда, балыгчылыгда вя арычылыгда байтарлыг ишинин эцъляндирилмяси щазырда Б.-ын ян мцщцм проблемляридир. Б. мясяляляринин щялли цчцн бу сащянин мцтяхяссисляринин мцхтялиф юлкялярдяки мцвафиг хидмятлярля ямякдашлыьы тяляб олунур. Азярб.-да Б. сащясиндяки фяалиййят Азярб. Респ.-нын “Байтарлыг
    щаггында” Гануну (2005) иля тянзимлянир. Азярб. Респ. Бейнялхалг Епизоотийа Бцросунун вя Цмумдцнйа Байтарлыг Ассосиасийасынын цзвцдцр. Бах щямчинин Дювлят байтарглыг нязаряти. 

    BAYTARLIQ


    БАЙТАРЛЫГ – 1) шярти олараг 3 група айрылмыш фянляри бирляшдирян елмляр комплекси: щейван организминин гурулушуну вя щяйати фяалиййятини, щямчинин хястялик тюрядиъилярини вя дярман васитяляринин организмя тясирини юйрянян б а й т а р л ы г-б и о л о э и й а елмляри (щейванларын анатомийа вя физиолоэийасы, щейванларын биокимйасы, байтарлыг микробиолоэийасы, байтарлыг фармаколоэийасы вя с.); щейван хястяликляринин юйрянилмяси, онларын айырд едилмяси, гаршысынын алынмасы вя арадан галдырылмасы цсулларынын юйрянилмяси иля мяшьул олан к л и н и к и  е л м л я р (епизоотолоэийа, паразитолоэийа, гейри-йолухуъу дахили хястяликляр, байтарлыг мамалыьы вя с.); хариъи мцщит амилляринин щейван организминя тясирини, щейванларын йашайыш мцщитинин оптималлашдырылмасы проблем- лярини, щямчинин щейван мяншяли мящсулларын кейфиййят мясялялярини юйрянян б а й т а р л ы г-с а н и т а р и й а  е л м л я р и (щейванларын эиэийенасы, байтарлыг
    санитарийасы, байтарлыг-санитарийа експертизасы). Б. биолоэийа, кимйа вя с. елмлярля сых баьлыдыр.

    2) Щейванларын мцалиъяси, щейван хястяликляринин профилактикасы вя диагностикасы; инсан вя щейванлар цчцн цмуми сайылан хястяликлярдян ящалинин мцща- физяси; щейван мяншяли мящсулларын, щейванлар вя йемляр цчцн дярман васитяляринин байтарлыг ъящятдян тящлцкясизлийинин тямин едилмяси; хариъи дювлятлярдян йолухуъу щейван хястяликляринин эятирилмясинин гаршысынын алынмасындан ибарят практики пешя фяалиййяти сащяси. Б. сферасына щямчинин              б а й т а р л ы г  м о н и т о р и н г и н и н – щейванларын саьламлыг вязиййятиня, онларын йашайыш мцщитиня, щейван мяншяли мящсулларын, щейванлар вя йемляр цчцн дярман васитяляринин байтарлыг ъящятдян тящлцкясизлийиня нязарят системинин тяшкили вя кечирилмяси, щямчинин щейванларын саьламлыг вязиййяти иля йашайыш мцщити амилляринин тясири арасында сябяб-нятиъя ялагяляринин мцяййянляшдирилмяси вя прогнозлашдырылмасы дахилдир.


    Б.-ын ясасы щейванларын инсан тяряфиндян ящлиляшдирилдийи дюврдян гойулмушдур; буну ян гядим сивилизасийаларын йазылы абидяляри сцбут едир. Щяля гядим заманларда Щиндистан, Мисир вя Чиндя Б.-а чох бюйцк ящямиййят верилирди. “Авеста”да щейван хястяликляринин мцалиъясиня даир эюстяришляр вардыр. Мисирдя вя Щиндистанда бир сыра щейван илащиляшдирилдийи цчцн, онларын мцалиъяси иля кащинляр мяшьул олурдулар. Азярб.-да Б.-ын тарихи атчылыьын инкишафы иля баьлыдыр.
    Яряб мянбяляринин (7–10 ясрляр) мялуматына эюря, Азярб.-да халг арасында мал-гараны мцалиъя едян байтар, яттар, сыныгчы вя налбяндляр олмушлар. Онларын тяърцбясиндян башга халглар да истифадя етмишляр. АМЕА-нын Ялйазмалар Ин-тунда 18 ясрин орталарында йазылмыш “Фярящнамя” вя “Рисалейи-байтариййя” адлы ики ялйазмасы сахланылыр. Бу ясярлярдя атын анатомийасы вя ишя эюря сечилмяси иля бярабяр, бир сыра ат хястялийи, бу хястяликлярин синир системи иля ялагяси, боьазлыг вя онун тяйини, мцхтялиф дярман нювляри, онларын щазырланмасы вя с. мясялялярдян бящс олунур. Щейван хястяликляринин диагностикасы вя мцалиъяси щаггында илк елми мялумата е.я. 4–3 ясрлярдя Йунаныстанда вя е.я. 3– 1 ясрлярдя Ромада тясадцф едилмишдир. 10 ясрдя йунан мцяллифляринин Б.-а даир ясярляри “Щиппиатрика” адлы кцллиййатда топланмышды. Орта ясрлярдя вя Интибащ дюврцндя щейванларын мцалиъяси иля чобанлар, налбяндляр вя мещтярляр мяшьул олмушлар. 18 ясрин 2-ъи йарысында Авропада илк Б. мяктябляри ачылмыш, 1788 илдян Б.-а даир журналлар няшр едилмяйя
    башланмышды. 19 ясрдя тябабят, микробиолоэийа (хцсусян Л. Пастерин, Р. Кохун, Е. Ъеннерин вя б.-нын ясярляри) вя иммунолоэийа сащясиндяки кяшфлярля ялагядар Б. хейли инкишаф етмиш, 20 ясрдя тящлцкяли йолухуъу щейван хястяликляринин диагностикасы, профилактикасы вя мцалиъяси цчцн мцхтялиф биопрепаратлар (ваксин, серум, антибиотикляр вя с.) кяшф олунмушдур.


    21 ясрин яввялляри цчцн Б.-да профилактик истигамят, планлы Б. тядбирляри, онларын щейвандарлыгда вя емаледиъи сянайедяки техноложи просеслярля ялагяси, сящиййя органлары иля ямякдашлыг сяъиййявидир. Щейванларда хястялянмя щалларынын даща да азалдылмасы; зооантропонозларла мцбаризя тядбирляринин тякмилляшдирилмяси; Азярб. Респ. яразисиня екзотик йолухуъу хястяликлярин дахил олмасынын гаршысынын алынмасы; сянайе щейвандарлыьында, щямчинин хязлик щейвандарлыгда, балыгчылыгда вя арычылыгда байтарлыг ишинин эцъляндирилмяси щазырда Б.-ын ян мцщцм проблемляридир. Б. мясяляляринин щялли цчцн бу сащянин мцтяхяссисляринин мцхтялиф юлкялярдяки мцвафиг хидмятлярля ямякдашлыьы тяляб олунур. Азярб.-да Б. сащясиндяки фяалиййят Азярб. Респ.-нын “Байтарлыг
    щаггында” Гануну (2005) иля тянзимлянир. Азярб. Респ. Бейнялхалг Епизоотийа Бцросунун вя Цмумдцнйа Байтарлыг Ассосиасийасынын цзвцдцр. Бах щямчинин Дювлят байтарглыг нязаряти.