Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BELÇİKA

    BÉLЧИKA, Belчika Krallыьы (фр. Royaume de Belgiqуe, фламандъа Koninkrijk België).
    Цмуми мялумат
    Гярби Авропада дювлят. Шм.-да Нидерланд, ш.-дя АФР, ъ.-ш.-дя Лцксембург, ъ. вя ъ.-г.-дя Франса иля щямсярщяддир. Шм.-г.-дя Шимал дянизи иля ящатялянир. Сащ. 30,5 мин км2. Ящ. 10,9 млн. (2010). Пайтахты Брцссел ш.-дир. Рясми дилляр франсыз, Нидерланд вя алман дилляри, пул ващиди авродур. Б. цч реэиондан (Валлон, Фламанд, Брцссел) ибарят федератив дювлятдир. Инз. ъящятдян 10 яйалятя вя Брцссел агломерасийасына бюлцнцр. Б. БМТ-нин (1945), АИБ-ин (1957), Авропа Шурасынын (1949), АТЯТ-ин (1975), НАТО-нун (1949), Авропа кюмцр вя полад бирлийинин (АКПБ; 1951), Авратомун (1958), ЦТТ-нин (1995),
    БВФ-ин (1945), БЙИБ-ин (1945) цзвцдцр.
    Дювлят гурулушу
    Б. иъма бирликляриндян вя реэионлардан ибарят федератив дювлятдир. Конститусийасы 7.2.1831 илдя гябул едилмишдир (бирляшдирилмиш мятни 17.2.1994 илдя тяс- диглянмишдир). Идаряетмя формасы конститусийалы монархийадыр. 
    Дювлят башчысы кралдыр. Конститусийайа уйьун олараг о, ганунвериъи (парламентля бирликдя) вя иъраедиъи (щюкумятля бирликдя) щакимиййяти щяйата кечирир. Парламент ики палатадан ибарятдир. Нцмайяндяляр палатасы (150 цзв) ящали тяряфиндян пропорсионал нцмайяндялик ясасында бирбаша цмуми сясвермя йолу иля 4 ил мцддятиня сечилир. Палата цзвляринин сечилмяси вятяндашларын йалныз щцгугу дейил, щям дя вязифясидир. Диэяр палатанын – Сенатын тяркибиня 71 сенатор дахилдир: онлардан 25-и Нидерланд сечки коллеэийасы, 15-и франсыз сечки коллеэийасы тяряфиндян сечилир; Фламанд шурасы вя Франсыз иъма бирлийи шурасы щяр бири юз цзвляри арасындан 10 сенатор тяйин едир; алмандилли иъма бирлийи шурасы юз тяркибиндян 1 сенатор тяйин едир; 6 сенатору фламанд вя алмандилли ящалинин сечдийи вя тяйин етдийи сенаторлар тяйин едир; даща 4 сенатор франсыздилли, алмандилли вя фламанддилли ящали тяряфиндян тяйин едилир. Бундан ялавя, кралын ювладлары, ювлады олмадыгда ися онун тахт-таъына щцгугу олан диэяр бирбаша гощумлары 18 йашына чатдыгдан сонра сенатор олурлар.
    Иъраедиъи щакимиййят формал олараг крала мяхсусдур. Фактики олараг ону щюкумят – ейни сайда франсыздилли вя щолланддилли назирлярдян (баш назир дя дахил олмагла 15-дян чох дейил) ибарят олан Назирляр Шурасы щяйата кечирир; назирляри крал тяйин едир. Щюкумятин тяркибиня Назирляр Шурасынын цзвц олмайан федерал дювлят катибляри дя дахилдир. 
    Б.-да чохпартийалы систем мювъуддур. Ясас сийаси партийалар: Либерал ислащатлар Партийасы, Фламанд либераллары вя демократлары, Сосиалист Партийасы, Христиан Халг Партийасы, Сосиал-хрситиан Партийасы, Фламанд блоку.









    Тябият
    Релйеф. Б.-нын яразиси, ясасян, дцзянликдир. Ъ.-ш.-и айры-айры йцксякликлярдян, Шимал дянизи сащилляри алчаг дцзянликлярдян вя гум ваттлары иля щашийялянян дцн тиряляриндян (щцнд. 30 м-я гядяр) ибарятдир. Дцнляр вя ваттлар сащилбойу мцнбит торпаглар золаьыны (ени тягр. 15 км, мцтляг щцнд. – 2 м) габармадан горуйур. Б.-нын г.-ини Фландрийа овалыьы, шм.- ш.-ини Кампин овалыьы тутур. Фландрийа овалыьында щцнд.-ц 150–170 м-я чатан шащид тяпяликляря раст эялинир. Б.-нын орта щиссяси тяпяли дцзянлик вя алчаг йайла (щцнд. 80–180 м), ъ.-ш.-и гядим Арден массивидир. Массивдян г.-дя алчаг (щцнд.300 м-ядяк) Ерв вя Кондроз платолары, ш.-дя ися Тай вя Йцксяк Фенн (щцнд. 694 м-ядяк, Ботранж д. – юлкянин ян йцксяк нюгтяси) платолары йерляшир. Юлкянин уъгар ъ.-ш.-индя куест тиряляри (щцнд. 460 м-ядяк) йайылмышдыр.
    Эеоложи гурулуш вя файдалы газынтылар. Б.-нын шм. щиссяси ъаван Гярби Авропа платформасына аиддир; мяркязи щиссясини Каледон гырышыглыьынын Брабант массиви, ъ.-ш.-ини Сон Палеозойун юн чюкяйи иля бюлцнмцш Щерсин гырышыглыьынын Арден массиви тутур. Брабант массиви Кембри вя Силурун терриэен, карбонатлы вя вулканоэен сцхурларындан тяшкил олунмуш, Ордовикдян сонракы дюврдя диорит интрузийалары иля йарылмыш, Каледон епохасы тектоэенезиндя (Девонун яввялиндя) интенсив дислокасийайа уьрамышдыр. Массивин гырышыг юзцлц гисмян Орта Палеозой вя даща ъаван чюкмялярля юртцлмцшдцр. Арден массивиндя Каледон ямяляэялмяляри Девон-Карбон гырышыглыг комплексляри иля ящатялянмиш айры-айры юзяклярдян ибарятдир; Щерсин епохасы тектоэенезиндя дислокасийайа уьрамышдыр. Щерсин структурлары г. истигамятиндя Цст Табашир-Кайнозой чюкмяляринин алтына эюмцлмцшдцр. Б.-нын шм.-ында Гярби Авропа платформасынын гырышыг бцнювряси Мезозойун (ясасян, Табаширин) вя Кайнозойун, ясасян, терриэен чюкцнтцляри иля юртцлмцшдцр. Б. файдалы газынтылардан касаддыр; даш кюмцр истисна тяшкил едир. Тябии тикинти материаллары (ящянэдашы, мярмяр, гранит, гум, гумдашы, эил вя с.) йатаглары, минерал су мянбяляри вар.



    Иглим. Юлкянин яксяр щиссясиндя мцлайим дяниз иглими щакимдир; Арден йцксяклийиндя нисбятян континенталдыр. Гышда щава тутгун вя думанлы олур. Йанварын орта темп-ру сащил р-нларында 2–3°Ъ, мяркязи щиссянин дцзянликляриндя тягр. 0°Ъ, Арден йцксяклийиндя –1°Ъ-дир. Йайы сярин вя даим туфанлы-йаьышлыдыр. Ийулун орта темп-ру 18–19°Ъ, Арден йцксяклийиндя 14°Ъ-дир. Ян эцняшли айлар апрел вя сентйабрдыр. Йаьынтынын иллик мигдары 700–900 мм, Арден йцксяклийиндя 1500 мм-ядякдир.

    Сащилйаны дцнляр.



    Дахили сулар. Б.-нын сакит ахан сых чайлары чохсулудур; ясасян, ъ.-ш.-дян шм.- г.-я ахыр, гисмян астаналыдыр, шялаляляр вар. Ясас чайлары ъ.-да Мюз (Маас; голлары Самбра, Урт), шм.-да Шелдадыр (голлары Лейе, Дандр, Сенна). Яксяр чайлар эямичилийя йарарлыдыр, гышда донмур. Чайлар сцни каналлар васитясиля бирляшяряк ващид су йоллары системи йарадыр. Юлкянин иллик дахили су ещтийаты 18 км3-дир (2003). Бунун 40%-и сянайенин, к. т.- нын, коммунал-мяишят тясяррцфатынын тялябатына сярф олунур. Адамбашына иллик су тяминаты 1800 м3-дир.
    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Узунмцддятли вя интенсив истифадя нятиъясиндя Б. яразисинин бюйцк бир щиссясиндя мозаика шяклиндя салынмыш мешягоруйуъу золаглар, ъанлы чяпярляр, чямянляр, тарлалар вя баьларла мозаика шяклиндя тямсил олунан мядяни ландшафтлар – бокаж ландшафты цстцнлцк тяшкил едир. Сащилйаны овалыгларда чямян биткиляри иля зянэин олан гурудулмамыш торпаглар отлаг кими, гурудулмуш сащяляр (полдерляр) ися к.т. цчцн истифадя едилир. Б.-нын мяркязи щиссясиндяки дцзянликлярдя инкишаф етмиш мцнбит галыг-карбонатлы гонур торпаглар, ясасян, к. т. йерляридир. Б. яразисинин 24%-ини мешяляр тутур (2000). Фландрийанын тяпяли дцзянликляриндя гонур торпаг ларда фыстыг, гараьаъ вя фындыг аьаълары иля гарышыг битян икинъили палыд-тозаьаъы мешяляри фрагмент щалында тямсил олунмушдур. Кампин овалыьында наз гарышыг ерикакимилярдян ибарят хам йерляр вя подзоллашмыш гонур торпагларда шам
    аьаъындан ибарят сцни якинляр йайылмышдыр. Палыд-фыстыг мешя сащяляри иля бирляшян кцкнар мешяляринин ян бюйцк сащяси Арден йцксяклийиндядир. Б. мешяляриндя няъиб марал, ъцйцр, габан, мешяпишийи, мешядяляси, боз довшан олур. Эямириъилярин сайы чохдур (гонурдишлиляр, сцлейсинляр, тарла сичанлары). 190-дан артыг гуш нювц, о ъцмлядян гырговул, кяклик, мешя ъцллцтц вя с. вардыр. Б.-да цмуми сащ. 78,4 мин ща олан 4 тябии ярази, о ъцмлядян От-Фан тябият паркы мцщафизя едилир.

    Ашаьы Белчиканын типик ландшафты.




    Арден даьларындан эюрцнцш.



    Ящали
    Б. ящалисинин 56%-ини фламандлар (ясасян, Гярби Фландрийа, Шярги Фландрийа, Лимбург, Фламанд Брабанты яйалятляри, Антверпен ш.; Брцссел ящалисинин 10–20%- и), 32%-ини валлонлар (Ено, Намцр, Лйеж, Лцксембург, Валлон Брабанты яйалятляри, Брцсселин ясас ящалиси), 2%-ини франсызлар, 0,9%-ини алманлар (Алманийа иля сярщядйаны яразиляр), 2%-ини италйанлар, 2%-ини ярябляр (о ъцмлядян Мяракеш ярябляри – 1,5%), щямчинин португаллар, испанлар вя б. халглар тяшкил едир. Б. ящалиси (1950 илдя 8,7 млн. няфяр; 1970 илдя 9,7 млн. няфяр; 2000 илдя 10,3 млн. няфяр) цчцн 1960-ъы иллярин сонларындан тябии артымын ашаьы темпи сяъиййявидир. 1970 илдян 2005 илядяк юлкя ящалиси ъями 7% артмышдыр. Ясас демографик проблем доьум сявиййясинин ашаьы олмасыдыр (2005 илдя 1000 няфяря 10,5 няфяр); фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 1,6 ушагдыр. Юлцм сявиййяси 1000 няфяря 10,2 няфярдир; ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 4,8 няфярдир. Ящалинин тябии артым темпи 0,15%-дир. Ящали, ясасян, иммиграсийа щесабына артыр (миграсийа салдосу 1000 няфяря 1,23 няфярдир; Б.-нын йерли сакинляри арасында миграсийа салдосу даима мянфидир). Диэяр проблем миллятин “гоъалмасы”дыр. 15 йашадяк олан ушагларын хцсуси чякиси 16,9%, йашлы няслин ися (65 йаш вя ондан йухары) хцсуси чякиси 17,4%- дир. Бу, Авропа цзря орта эюстяриъидян хейли йцксякдир; ямяк габилиййятли ящалинин (15–65 йаш) хцсуси чякиси 65,7%-дир. Орта щесабла щяр 100 гадына 96 киши дцшцр. Орта юмцр мцддяти 78,6 илдир (кишилярдя 75,4; гадынларда 81,9 ил).
    Б., дцнйада ян сых мяскунлашан юлкялярдян биридир; ящалинин орта сыхлыьы 1 км2- дя 342 няфярдир (2005); Авропада (ъыртдан дювлятляр истисна олмагла) Нидерланддан сонра 2-ъи йердядир. Юлкянин мяркязи щиссяси (пайтахтдан 60 км радиусда аралы олан зона) даща сых мяскунлашмышдыр, бурада ящалинин сыхлыьы 1 км2-дя 1000 няфярдир. Шящяр агломерасийалары бир-бириня йахын йерляшир, беля ки, онларын сярщядляри бязи йерлярдя (башлыъа олараг, ясас нягл. маэистраллары бойунъа) цст-цстя дцшцр. Шящяр ящалиси 97% тяшкил едир (Авропадакы ян йцксяк эюстяриъилярдян бири). Ири ш.-ляри (2005): Брцссел (шящярятрафы иля бирликдя 1 млн. няфярдян чох; Б. ящалисинин тягр.1/10-и), Антверпен (460 мин), Эент (231 мин), Шарлеруа (200 мин), Лйеж (183 мин), Брцээе (117 мин), Намцр (106 мин), Лювен (93 мин), Монс (91 мин).
    Б.-да 900 миндян чох яъняби йашайыр (бцтцн юлкя ящалисинин тягр. 9%-и, 2000-ъи иллярин яввялляри); бунлар, ясасян, фящляляр, щямчинин гярарэащлары Брцсселдя йерляшян бейнялхалг тяшкилатларын мямурларыдыр (200 мин няфярдян чох); гейри-легал иммигрантларын сайы да чохдур. Б. ящалисинин тягр. 1/2-и игтисадиййат сащясиндя чалышыр. Сярщядйаны р-нларда йашайан тягр. 50 мин белчикалы гоншу юлкялярдя ишляйир.
    Тарихи очерк
    Белчика яразиси гядимдя вя орта ясрлярдя. Б. яразисиндяки ян гядим мядяниййят абидяляри Ашюл дюврцня аиддир. Неандертал адамынын галыглары Ла-Нолет, Спи вя с. яразилярдя ашкар олунмушдур; бунлардан бязиляринин дяфн йерляри олдуьу ещтимал едилир. Б.-да Мезолит дюврц Маглемозе, Тйонэер (Рейн чайынын ашаьы ахарында вя битишик яразилярдя) вя с. мядяниййятлярля тямсил олунур. Неолит дюврцндя Б.-нын ъ.- унда хятти-лентвары керамика мядяниййятинин тясири гейд олунур; ясас яразидя Михелсберг (Рейн вя Йухары Дунай щювзясини бирляшдирир) вя Сена–Уаза–Марна (мегалитик гябирляр мядяниййяти ареалына дахилдир) мядяниййятляриня аид абидяляр йерляшир. Енеолит вя Еркян Тунъ дюврцндя Б. яразисиндя зянэвары гядящляр мядяниййяти йайылмышдыр. Неолит мядяниййятляри яняняляри Тунъ дюврцндя дя давам етмишдир. Тунъ дюврцнцн сону – Дямир дюврцнцн яввялляриндя Б. Гярби Щалштат мядяниййяти зонасына дахил иди. Келтляр (Латен мядяниййятиня аид абидялярин йайылмасына ясасян) бурада тягр. е.я. 1-ъи миниллийин 2-ъи йарысынын яввялляриндя мяс- кунлашмышлар. Ерамызын 1 ясринин йазылы мянбяляриня эюря, онлар белгляр групуна аид идиляр. Е.я. 58–51 иллярдя Йули Сезар келтляри юзцня табе етмишди. Е.я. 16 илдя белглярин мяскунлашдыглары яразинин ъ.-г. щиссяси Романын Белэика (сонралар 2-ъи Белэика) яйалятинин, шм-ш. щиссяси ися Романын ерамызын 89 илиндя йарадылмыш Ашаьы Алманийа яйалятинин тяркибиня дахил едилмишдир. Ромалылар белглярин торпагларында бир сыра шящярляр салмыш, латын дили вя Рома щцгугуну тятбиг етмишляр. 3 ясрдя белглярин мяскунлашдыглары ъ. р-нларында интенсив романлашма просеси эедирди; сонралар бурада дил бахымындан франсыз- лара йахын олан валлон халгы формалашды. 3 ясрин 2-ъи йарысындан Белэиканын шм. вил.-ляриндя франклар, щямчинин фризляр, сакслар вя диэяр эерман тайфаларынын нцмайяндяляри яввялъя айры-айры гясябялярдя летляр, йахуд муздлу ясэярляр кими, сонралар ися федератлар гисминдя мяскунлашырдылар.
    5 ясрдя белглярин эялмяляр тяряфиндян ассимилйасийайа уьрамасы дил вя мядяниййят бахымындан нидерландлылара гощум олан йени халгын – фламандларын тяшяккцлцнцн башланьыъы иди. Беляликля, Кюлндян Булонадяк формалашмыш эерман-роман лингвистик сярщяди, демяк олар ки, дяйишикликлийя мяруз галмадан эцнцмцзядяк эялиб чатмышдыр. 5 ясрдя Б. яразиси Салик франклары бирлийинин юзяйи олмушдур. 5 ясрин 3-ъц рцбцндя крал Хилдерикин гярарэащы Турнедя йерляширди (1653 илдя бурада онун зянэин дяфн йери ашкар едилмишдир); 5 ясрин сонунда Б. Франк дювлятинин баниси Ы Хлодвигин илк йурцшляри цчцн базайа чеврилди. Ы Карлын дюврцндя (8 ясрин сону – 9 ясрин яввялляри) империйанын юзяйи олан Б. Верден мцгавиляси (843) вя сонракы сазишляря ясасян бюлцндц. Шелда чайындан г.-дя йерляшян яразилярдя яввялъя Гярби Франк, сонрадан Франса краллыьындан номинал асылы олан Фландрийа графлыьы йаранды. Шелда чайындан ш.-дяки яразиляр Алманийа краллыьынын (962 илдян Мцгяддяс Рома империйасынын) тяркибиня дахил олан Лотаринэийа щерсоглуьуна (959 илдян Ашаьы Лотаринэийа) гатылды. 11 ясрин сонларында Ашаьы Лотаринэийа щерсоглуьу даьылды. Онун ъ. щиссясиндя бир нечя дцнйяви вя кился феодал мцлкляри – пайтахты Брцссел олан Брабант щерсоглуьу, Эеннегау (Ено; 1051–1299 иллярдя Фландрийа иля бирляшмишди), Намцр (1262 илдя Фландрийайа гатылды), Лимбург (1288 илдян Брабантын тяркибиндядир), Лцксембург графлыглары вя Лйеж йепикоплуьу йаранды. 13 ясрдя бунлар Ъянуби Нидерланд, кечмиш Ашаьы Лотаринэийа вил.-ляри ися Нидерланд адландырылды.
    Ъянуби Нидерланд яразиляринин инкишафынын юзцнямяхсуслуьу бурада орта яср шящярляринин еркян вя сцрятли инкишафында иди. Артыг 10 ясрдя тиъарят йолларынын кясишдийи йерлярдя метал емалы вя йун парча истещсалы мяркязляри – Брцээе, Эент, Ипр, Намцр, Лйеж мейдана эялди. 11–12 ясрлярдя Лювен (Лувен), Брцссел, Антверпен вя с. шящярляр дя бу сырайа дахил олду. Ъянуби Нидерландда орта ясрляр Авропасынын ян инкишаф етмиш сяняткарлыг вя тиъарятин сех тяшкили системи формалашды. Мащудчулугла (Инэилтярядян эятирилян йун ясасында) баьлы олан сехляр вя таъир эилдийалары хцсусиля фярглянирди. 12–13 ясрлярдя Ъянуби Нидерланд яразиляри, илк нювбядя Фландрийа “Авропанын емалатханасына” чеврилди, Брцээе ися тиъарят вя кредит ямялиййатларынын ян ири бейнялхалг мяркязляриндян бири олду. Ъянуби Нидерланд шящярляринин таъир иттифаглары Щанзайа дахил олдулар вя юзляринин тиъарят иттифагыны йаратдылар; 13 ясрин сонларында 60 шящяр бу иттифагын цзвц иди.
    Шящярлярин инкишафы Ъянуби Нидерланд щяйатынын бцтцн сащяляриня тясир эюстярирди. Графларын щакимиййяти иля мцбаризядя артыг 11 ясрин 2-ъи йарысы – 12 ясрдя Фландрийа шящярляри онларын азадлыгларыны вя имтийазларыны тясдигляйян хартийалар ялдя етди. Шящярлярин юзцндя патрисиатла сехляр арасында щакимиййят уьрунда мцбаризя эедирди, кянд ящалиси ися феодаллара гаршы дяфялярля цсйан галдырырды [бах Фландрийа цсйаны (1323–28)]. 14 ясрин сонларында дахили мцнагишяляр графлыгда мяркязи щакимиййятин мювгейинин сарсылмасына эятириб чыхарды вя Фландрийанын зяифлямясинин сябябляриндян бири олду. Фландрийа шящярляриндян сонра инкишаф етмиш Брабант шящярляринин мювгейи даща зяиф иди. Брабант мащудчулар ъямиййятиндя тяшкилатланан патрисиат шящярлярдяки щакимиййяти мющкям сахламагла сехлярин фяалиййятиня нязарят едирди. Брабантда тядриъян “Фярящли башланьыъ” (“Жойеусе Ентрéе”) хартийасына (1356) ясасланан силки монархийа гурулушу формалашырды. 13–14 ясрлярдя ямтяя-пул мцнасибятляринин инкишафы кянддя дяйишикликляря сябяб олду. Ъянуби Нидер- ландда феодал мцнасибятляри Авропанын диэяр реэионларына нисбятян даща тез даьылмаьа башлады. Кяндлярин яксяриййяти хартийа вя юзцнцидаряетмя щцгугу ялдя етди. Лакин валлон районларындакы задяэанлар мювгелярини горуйа билдиляр.

    Самбра вя Маас чайларынын говшаьында Намцр галасы. 7 яср.





    Фландрийа графларынын гясри. Тягр. 867 ил. Эент шящяри.




    Бу дюврдя Ъянуби Нидерландын сийаси щяйаты даща чох Фландрийа иля Брабант арасындакы рягабят, щямчинин Франсанын, Инэилтярянин вя Мцгяддяс Рома империйасынын бу яразини юз нцфуз даирясиня дахил етмяк ъящдляри иля сяъиййялянирди. Империйанын Ъянуби Нидерланддакы мювгейи тядриъян зяифлядийи щалда (13 ясрин сонунда Брабант фактики олараг империйадан асылы дейилди), Франса Фландрийайа тязйигини даща да артырырды. 1180 илдя Фландрийанын бир щиссяси Франса кралынын домениня (бах Артуа) гатылды, 1300 илдя ися франсыз гошунлары тяряфиндян тамамиля ишьал едилди. “Брцээе сцбщ ибадяти” (1302) иля Фландрийада ишьалчылара гаршы башлайан халг мцбаризяси Куртре йахынлыьында Фландрийа шящярляринин гейри-низами гошунларынын гялябяси (бах “Мащмыз дюйцшц”) вя Франса гошунларынын юлкядян говулмасы иля баша чатды. Йцзиллик мцщарибя (1337–1453) башладыьы заман Брабант вя Эеннегау Инэилтярянин, Лйеж йепископлуьу ися Франсанын тяряфиня кечди. Фландрийада Франса кралынын мцттяфиги олан вя Инэилтяря иля тиъаряти гадаьан едян графын сийасяти шящярлярдя наразылыг доьурду. Шящярлярдя, о ъцмлядян Эентдя Й. ван Артевелденин (1338–45) вя онун оьлу Филиппин (1382) башчылыьы иля цсйанлар баш верди.
    14 ясрин сонларындан Нидерланд торпаглары тядриъян Бургундийа щерсогларынын щакимиййятиня кечди. 1384 илдя Ъясур Ы Филипп Фландрийа вя Артуаны юз мцлкиййяти етди, онун варисляри Хейирхащ ЫЫ Филипп вя Ъясур Карл ися Намцр (1421), Брабант вя Лимбург (1430), Лцксембург (1431) вя Эеннегауну (1433), ейни заманда Шимали Нидерланд графлыглары Щолландийа, Зеландийа, Эелдерн вя Зцтфени щерсоглуьун яразисиня гатдылар. 3 ясрдян артыг айры-айрылыгда
    инкишаф едян Нидерланд торпаглары сонрадан бир сцлалянин щаки- миййяти алтында бирляшди (бах Бургундийа щерсоглуьу). Бургундийа щакимиййяти дюврцндя мяркязляшдирилмиш Нидерланд дювлятинин ясасы гойулду, онун али нцмайяндяли органы олан Баш штатлар йарадылды, сех гурулушунун даьылмасы иля игтисадий- йатда ъанланма башланды. Бу, 16 ясрдя Ъянуби Нидерланд яразиляриндя кющня сех сяняткарлыьы мяркязляринин (Брцээе, Эент, Ипр) ящямиййятини итирмясиня, истещсал вя тиъарятин еркян капиталист формаларынын щаким олдуьу йени мяркязлярин йаранмасына эятириб чыхартды. 16 ясрин орталарында Ъянуби Нидерландын ясас тиъарят вя малиййя мяркязи Антверпен олду. Бургундийа дюврцндя Нидерландын Ренессанс бядии мядяниййяти (бах Шимал Ренессансы) формалашмаьа башлады.
    Ъясур Карлын юлцмцндян сонра онун гызы Бургундийалы Марийа 1477 илдя Ы Максимилиан Щабсбург (эяляъякдя Мцгяддяс Рома империйасынын императору) иля никащ баьламыш, нятиъядя (гяти сурятдя 1482 илдя) Нидерланд торпаглары Щабсбургларын мцлкляринин тяркиб щиссяси олмушдур. Мцгяддяс Рома империйасынын тяркибиндя Нидерланд кнйазлыглары силки нцмайяндяликляр сахланылмагла яйалятляря чеврилмиш, баш статщаудеря табе олан статщаудерляр тяряфиндян (Брабант истина олунмагла) идаря едилирди. 1548 илдя Мцгяддяс Рома империйасынын императору, щямчинин Испанийанын кралы олан В Карлын щакимиййяти илляриндя 17 Нидерланд яйаляти (о ъцмлядян Брабант, Лимбург, Лцк- сембург, Фландрийа, Артуа, Эеннегау, Намцр, Малин вя Лилл) Бургундийа мащалында бирляшдирилди. Мащала бюлцнмяз ирси мцлк статусу верилди. 1555 илдя щакимиййятдян имтина едян В Карл Испанийа тахт-таъыны вя бир сыра мцлкц оьлу ЫЫ Филиппя верди. Беляликля, Нидерланд Испанийанын щакимиййятиня кечди.
    ЫЫ Филиппин верэиляри артырмаг вя калвинистляри тягиб етмяк сийасяти Нидерландда наразылыг йаратды; феодаллара вя Испанийа щюкмранлыьынын ясас дайаьы олан католик килсясиня гаршы мцбаризя азадлыг мцбаризяси иля бирляшди вя онун инкишафына тякан верди. Бу щадисяляр тарихдя Нидерланд буржуа ингилабы (16 яср) кими гейд олунур. Икона ялейщдарлары цсйаны (1566) ингилабын башланьыъы олду. 1572 илдя Шимали Нидерландда Испанийа аьалыьы вя феодаллара гаршы баш вермиш цсйан гялябя иля нятиъялянди. 1576 илдя шм. яйалятляри иля сазиш (бах “Эент барышы”) баьлайан Ъянуби Нидерланд яразиляри дя Испанийа щакимиййятиня гаршы мцбаризяйя гошулду. Лакин Ъянуби Нидерландын валлон районлары (Артуа, Эеннегау, Дуе вя с.) тезликля бу сазишдян имтина едяряк Испанийа кралынын щакимиййятини таныдылар (бах Аррас унийасы). Бу щадися Шимали Нидерланд яйалятлярини юз араларында няинки Испанийайа гаршы, щятта дахили феодал-католик иртиъайа гаршы йюнялмиш щярби-сийаси иттифаг (бах Утрехт унийасы) баьламаьа вадар етди; иттифаг Шимали Нидерланд яразисиндя эяляъяк мцстягил дювлятин – Бирляшмиш яйалятляр респ.-нын юзцлц олду. 1585 илдя Испанийа гошунлары Фландрийаны, Брабанты вя диэяр Ъянуби Нидерланд вил.-лярини ишьал етди. Бу яразиляр йенидян Испанийа кралынын вя католик килсясинин табелийиня гайтарылды. ЫЫ Филиппин юлцмцндян (1598) сонра Ъянуби Нидерланд формал олараг суверен дювлят кими онун гызы Изабелланын вя кцрякяни Австрийалы ВЫЫ Албрехтин щакимиййятиня кечди. Сонунъунун юлцмцндян сонра ися билаваситя Испанийа монархийасынын тяркибиня дахил едилди (1621), ъанишинин идарячилийиня верилди вя Испанийа Нидерланды адландырылды.

    Намцр шящяриндян эюрцнцш.



    Белчика торпаглары Вестфалийа сцлщцндян (1648) мцстягил Белчика дювлятинин йаранмасынадяк (1830). 1579 ил щадисяляри Нидерландын шм. вя ъ. вил.-ляринин сийаси, дини, мядяни вя игтисади ъящятдян айрылмасына эятириб чыхартды. Бирляшмиш яйалятляр сцрятли инкишаф дюврцня гядям гойду, Испанийа иля яввялъя Бирляшмиш яйалятляр, сонралар Франса арасында чохсайлы мцщарибялярин мейданына чеврилян Испанийа Нидерланды ися тяняззцля уьрады. Испанийанын бу мцщарибялярдяки мяьлубиййятляри вязиййяти даща да мцряккябляшдирди. Весфалийа сцлщцня (1648) эюря, Фландри
    йанын, Брабантын, Лимбургун шм. районлары вя Маастрихт галасы Испанийа Нидерландындан алынараг Бирляшмиш яйалятляря верилди (бах “Эенералитет торпаглары”). 1609 илдян Бирляшмиш яйалятляр донанмасы тяряфиндян Шелда чайынын мянсябиндя эямилярин эедиш-эялишинин баьланмасы Испанийа Нидерландынын игтисадиййатына аьыр зярбя вурду вя Антверпенин мювгейини сарсытды. 1659, 1668, 1678 иллярдя баьланан сцлщ мцгавиляляринин шяртляриня эюря, Артуанын яксяр щиссяси, Фландрийанын, Намцрцн, Эен- негаунун вя Лцксембургун ъ. р-нлары Франсайа бирляшдирилди. Испанийа ирси (1701–14) уьрунда мцщарибя нятиъясиндя Испанийа Нидерланды йенидян ярази иткисиня мяруз галды вя Австрийа Щабсбургларынын щакимиййяти алтына кечяряк [бах Утрехт сцлщц (1713), Раштатт сцлщ мцгавиляси (1714)] Австрийа Нидерланды адландырылды.
    Яразинин Франсанын щакимиййятиня кечмясинин гаршысыны алмаг мягсяди эцдян Бюйцк Британийа вя Бирляшмиш Яйалятлярин тяшяббцсц иля Испанийа Нидерланды Австрийайа верилмишди. Испанийа Нидерланды Нидерланд респ.-нын тящлцкясизлик зонасы ролуну ойнамалы иди. “Барйер мцгавиляси” (1715) Бирляшмиш яйалятлярин Франса иля сярщяддя йерляшян Ъянуби Нидерландын сяккиз галасында гарнизон сахламаг щцгугуну тясдиг етди. Мцгавиля фактики олараг эяляъяк Б. дювлятинин ъ. сярщядини мцяййянляшдирди [шм. сярщяди Вестфалийа сцлщцня (1648) эюря тяйин едилмишди].
    Император ВЫ Карл вя онун вариси Марийа Терезийа Нидерланд мцлкляриня Австрийа хязиняси цчцн ялавя эялир мянбяйи кими бахыр вя щямин яразилярин игтисадиййатынын дирчялмясиндя мараглы идиляр. Бу мягсядля онлар Австрийа Нидерландында сярт протексионизм сийасяти йеридирдиляр. Шелда чайында эямичилийя бейнялхалг гадаьанын гойулдуьу бир шяраитдя Остенде эенишляндирилмиш вя юлкянин ясас дяниз портуна чеврилмиш, бунунла ялагядар дахили йоллар вя каналлар шябякяси, щямчинин Австрийа Нидерландыны алман дювлятляри иля баьлайан коммуникасийалар йарадылмышды. 18 ясрдя узунмцддятли сцлщ шяраити Австрийа Нидерландында игтисадиййатын бярпасы цчцн мцщцм рол ойнады. Йалныз Австрийа ирси уьрунда мцщарибя (1740–48) илляриндя Фландрийа гыса мцддятя Франса тяряфиндян ишьал олунду. Йеддииллик мцщарибянин (1756–63) вя Инэилтяря-Франса мцщарибясинин (1778–83) Австрийа Нидерландына щеч бир тясири олмады. Щятта сонунъу мцщарибянин эедиши заманы Австрийа Нидерланды бир мцддят Авропанын васитячи вя транзит тиъарятинин мяркязи кими хейли дивиденд газанды. 18 ясрин икинъи йарысында Ъянуби Нидерланд торпаглары йенидян игтисади ъящятдян ян чох инкишаф етмиш Авропа вил.-ляриндян бири олду. Яняняви малларын (мащуд, кятан парча, кружева) мануфактура истещсалы иля йанашы, кюмцр щасилаты, металлурэийа, шцшя истещсалы да сцрятля инкишаф едирди. Капиталист мцнасибятляринин сянайейя нисбятян сцрятля инкишаф етдийи к.т.-нда бюйцк наилиййятляр мцшащидя олунурду.
    Щабсбурглар Ъянуби Нидерланд яразилярини орадакы мювъуд режими дяйишмяйяъякляри шярти иля ялдя етмишдиляр. Игтисади ъящятдян ялверишли ярази олса да, ъоьрафи бахымдан Австрийадан узагда йерляшдийи цчцн Щабсбурглар бу мцлкц дяфялярля Алманийадакы торпаглара, хцсусиля, Баварийайа дяйишдирмяйя ъящд эюстярмишдиляр. Ващид гурулушлу яйалятляря малик бюйцк империйа йаратмаг мягсядини гаршысына гойан ЫЫ Иосифин тякбашына щюкмранлыьынын башланмасы иля Австрийа Нидерланды яввялки статусуну итирди. 1780 илдян сонра император тяряфиндян щяйата кечирилян маарифчи мцтлягиййят ислащатлары бу яразийя дя шамил едилди. Лакин ЫЫ Иосифин Австрийа Нидерландында дахили идаряетмя вя мящкямя системини дяйишдирмяк, азадлыглары, имтийазлары, айры-айры вил.-лярин нисби мухтариййятини ляьв етмяк, патрисиатын вя сех корпорасийаларынын мювгейини зяифлятмяк, щямчинин католик килсясини дини, сийаси вя игтисади щакимий- йятдян мящрум етмяк ъящдляри эениш мцхалиф щярякатын йаранмасына вя нятиъядя Бюйцк Франса ингилабынын (18 яср) тясири иля баш верян Брабант ингилабына (1789–90) эятириб чыхарды. Брабант ингилабынын эедишиндя Ъянуби Нидерланд торпаглары яъняби аьалыьындан азад олунду вя юз дювлятини – Белчика Бирляшмиш Штатларыны йаратды. Лакин бу дювлятин юмрц чох гыса олду. 1790 илин сонунда Австрийа аьалыьы йенидян бярпа едилди.
    1789 илдян даща чох Белчика торпаглары адландырылан Ъянуби Нидерландын мцгяддяратына Бюйцк Франса ингилабы (18 яср) ъидди тясир эюстярди. Жемап йахын- лыьында австрийалылары мяьлуб едян (1792, 6 нойабр) Франса гошунлары Б. яразисини ишьал етди. 1793 илин мартында Австрийа бир мцддят Б.-ны юз нязаряти алтына гайтара билди. Лакин Флюрцс йахынлыьында (26.6. 1794) Австрийа ордусуну дармадаьын едян Франса бу яразиляри йенидян ишьал етди вя юз яразисиня бирляшдирди; бу, 1795 ил октйабрын 1-дя Конвентин акты иля рясмиляшдирилди вя Кампоформио сцлщц (1797) иля тясдиглянди. 20 ил ярзиндя Франсанын яввялъя республика, сонра ися Наполеон щюкумяти Б. торпагларында феодализмин галыгларыны, реэионал вя силки имтийазларын чохуну ляьв етди, католик килсясинин мювгейини зяифлятди, ващид идаряетмя цсцлцнц тятбиг етди. 1798 илдя бир сыра цсйанлара эятириб чыхаран кющня гайдаларын ляьвиня гаршы мцгавимят ъящдляри амансызъасына йатырылды. Кечмиш Лйеж йепископлуьунун (1477 илдян мцстягил олмуш; 1794 илдян сонра ися Франсайа бирляшдирилмишдир) яразиси дя дахил олмагла Б. торпаглары 9 мащала бюлцндц. 1804 ил Франса мцлки кодекси Б.-да да гцввядя иди. Бцтцн бунлар бу торпаглары даща сых бирляшмяйя вадар етди. Франса аьалыьы дюврцндя Б.-да илк ири сянайе мцяссисяляри мейдана эялди. 1815 илдя Б. яразиси йенидян бир мцддят щярби ямялиййатлар мейданына чеврилди: ийунун 18-дя Ватерлоо йахынлыьында баш верян вурушмада Инэилтяря-Нидерланд вя Пруссийа гошунлары Ы Наполеонун ордусуну гяти мяьлубиййятя уьратдылар.
    Наполеон империйасынын сцгутундан сонра Вйана конгресинин (1814–15) гярары иля Б. торпаглары вя 1795 илдя Ы Наполеон тяряфиндян дармадаьын олунан вя ляьв едилян Бирляшмиш яйалятляр респ.-нын торпаглары ващид дювлятдя бирляшди [бах Нидерланд краллыьы (1815–30)]. Статщаудер В Вилщелмин оьлу Оран шащзадяси вя Нассау графы Вилщелм (о, Нидерланд тахтына Ы Вилщелм ады иля чыхмышдыр) бу дювлятин кралы олду. Шяхси унийа ясасында Нидерланд краллыьына Бюйцк Лцксембург щерсоглуьу бирляшдирилди. Б. яйалятляри йени дювлятдя асылы вязиййятдя иди: кечмиш Бирляшмиш яйалятлярин дювлят боръунун бюйцк щиссясинин юдянилмяси онларын цзяриня гойулмушду, парламентин ашаьы палатасында ися юз ящалисинин сайына ряьмян гейри-пропорсионал сурятдя тямсил олунмушдулар. Краллыгдакы бцтцн мцщцм дювлят вязифяляри, демяк олар ки, нидерландлыларын ялиндя иди. Щюкумят органлары католик дюври мятбуатыны вя либераллары тягиб едир, Нидерланд дилини юлкянин йеэаня рясми дилиня чевирмяйя чалышырды. Сянайе ингилабы дюврцнц йашайан вя щимайячи тарифляря сон дяряъя
    ещтийаъы олан Б. яйалятляринин игтисади мараглары ъидди шякилдя сыхышдырылырды. Крал щюкумяти онларын ещтийаъларыны нязяря алмайараг шм. яйалятляри цчцн ял- веришли олан игтисади сийасят щяйата кечирирди. 1820-ъи иллярин яввялляриндян Б. торпагларында Нидерланд краллыьындан айрылмаг уьрунда щярякат эцълянмяйя башлады. Щяряката 1828 илдя юз араларында сийаси иттифаг баьламыш Либерал вя Католик партийалары башчылыг едирди.
    Авропада ингилаби щярякатын йени йцксялишиня эятириб чыхаран Франсадакы Ийул ингилабы (1830) Б. яйалятляриня даща эцълц тясир эюстярди. 1830 ил августун 25-дя Брцсселдя баш верян цсйан аз сонра Б.- нын, демяк олар ки, бцтцн ири шящярлярини ящатя етди. 1830 ил Белчика ингилабынын гялябяси нятиъясиндя Авропанын хяритясиндя йени мцстягил дювлят – Белчика краллыьы мейдана эялди. 1830 ил декабрын 20-дя Б.Британийа, Русийа, Франса, Австрийа вя Пруссийанын иштиракы иля кечирилян Лондон конфрансы Б.-ны мцстягил дювлят кими таныды вя 1831 илдя онун даими битяряфлийини елан етди [бах Лондон мцгавиляси (1831)]. 1831 илин ийулунда Б. тахтына Ы Леополд ады иля алман шащзадяси Саксен-Кобурглу Леополд чыхды. Ы Вилщелм конфрансын гярарларыны рядд етди вя Б. торпагларыны силащ эцъцня Нидерланд краллыьынын тяркибиня гайтармаьа ъящд эюстярди, лакин Белчика-Нидерланд мцщарибяси (1831–33) эедишиндя мяьлубиййятя уьрады. Нидерланд Б.-нын мцстягиллийини танымаьа мяъбур олду. Ики дювлят арасындакы мцнасибятляр 1839 илдя гяти сурятдя тянзимлянди. Белчика 1830–1919 иллярдя. Мцстягиллийин ялдя олунмасы Б. игтисадиййатынын сцрятли инкишафына имкан йаратды. Артыг 1830-ъу иллярдя Б. щюкумяти дювлят д.й.- ларынын тикинтиси иля баьлы эенишмигйаслы програм щяйата кечирмяйя башлады. Завод аваданлыьы, релсляр, паровоз вя вагонлар цчцн сифаришляр кюмцрчыхарма, металлурэийа вя машынгайырма сянайесинин инкишафына сябяб олду. 1822–30 иллярдя Б. милли банкы йарадылды. 1842 илдя Нидерланд иля баьланан сазишя эюря, Мюз (Маас) вя Шелда чайларында Б. эямичилийиня иъазя верилмяси вя Шелда чайында тиъарят етмяк щцгугунун 1863 илдя Б. щюкумяти тяряфиндян Нидерланддан сатын алынмасы Б.-нын игтисади инкишафы цчцн бюйцк ящямиййят кясб етди, еляъя дя Авропанын ири тиъарят мяркязи кими Антверпенин ящя- миййятинин йенидян бярпасына сябяб олду. 19 ясрин орталарында Б. дцнйанын сянайе ъящятдян инкишаф етмиш юлкяляри сырасында илк йерлярдян бирини тутурду.
    19 ясрин 2-ъи йарысында – 20 ясрин яввялляриндя дя Б. йцксяк игтисади инкишаф темпини горуйуб сахлады. Щасилат вя емал сянайеси сащяляри, д.й. тикинтиси сцрятля инкишаф едир (Б. дцнйада ян сых д.й.-лары шябякясиня малик олан юлкяйя чеврилди), д.й. аваданлыьынын ихраъы артырды. Эениш васитячилик тиъаряти апаран Б. дцнйанын капитал ихраъ едян апарыъы юлкяляриндян бириня чеврилди. 19 ясрин сонларында Б.-да ири инщисарчы бирликлярин формалашмасы, к.т.- нда ися ири капиталист тясяррцфатларынын тяшяккцлц башлады. Бунунла йанашы Б.-нын аграр гурулушу яввялки кими иъаря торпагларында хырда ямтяя истещсалынын цстцнлцйц иля сяъиййялянирди. Юлкядя сянайе истещсалынын щяъми 1830 илдян 1913 илядяк 12 дяфя артмышды. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя Б. эениш мцстямлякя яразиляри олан юлкяйя чеврилди. Берлин конфрансында (1884–85) Б.Британийанын вя Франсанын дястяйи иля ЫЫ Леополд “Мцстягил Конго дювлятинин” онун шяхси мцлкиййятиня верилмясиня наил олду. 1908 илдя о, Конго цзяриндяки щцгугларыны дювлятя эцзяштя эетди (бах Белчика Конгосу).
    1830 ил ингилабы баша чатдыгдан сонра либераллар вя католикляр арасында зиддиййятляр артмаьа башлады, 1847 илдя онларын иттифагы тамамиля даьылды. Щям Либерал, щям дя Католик партийасында дахили парчаланма баш верди, демократик вя мцщафизякар груплашмалар мейдана эялди. Либераллар сянайе ъящятдян инкишаф етмиш Валлон яйалятляриндяки сянайе вя тиъарят буржуазийасынын марагларыны ифадя едирдиляр; шящяр ящалисинин варлы тябягяляри 
    онлара сяс верирди. Католикляр задяэанлара вя рущаниляря архаланыр, кянд ящалиси, хцсусиля Фламанд районларындакы сакинляр тяряфиндян даща чох дястяклянирдиляр. Онларын арасында мяктяб тядрисинин ислащаты (либераллар мяктябляри килсянин нязаряти алтындан чыхармаьа чалышырдылар) вя дил мясяляси (католикляр фламанд дилинин фран- сыз дили иля ейни щцгуга малик олмасына ъящд эюстярирдиляр) иля баьлы кяскин мцбаризя эедирди. Б. щюкумятинин сийаси чыхышларын гаршысыны алмаг мягсядиля эюрдцйц тядбирляр – сечки сензинин ашаьы салынмасы, йыьынъагларын гадаьан олунмасы вя с. 1848 илдя Авропада баш верян ингилабларын юлкядя йайылмасына имкан вермяди.

    Г. Банне. “1830 ил Белчика ингилабы”. 1834. Антик Инъясяняти Музейи. Брцссел.



    19 ясрин орталарындан Б.-да фящля щярякаты башланды, илк фящля тяшкилатлары йаранды. Фящлялярин гятиййятли чыхышлары нятиъясиндя Б. щюкумяти тятил щцгугуну танымаьа, фящля коалисийаларыны гадаьан едян гануну ляьв етмяйя, фабрик ганунвериъилийиндя мцяййян эцзяштляря эетмяйя мяъбур олду. 1885 илдя реэионал сосиалист тяшкилатлар ясасында Белчика Фящля Партийасы (БФП; 1940 илдян БСП – Белчика Сосиалист Партийасы) тясис едилди. 1890-ъы иллярин орталарындан БФП-йя Е. Вандервелде рящбярлик едирди. 19 ясрин сонларындан БФП ингилаби мцбаризядян имтина етди, сосиализм мягсядляриня парламент йолу иля наил олмаг тактикасыны сечди. Б. сечки системинин ислащаты уьрунда мцбаризядя БФП-нин бюйцк ролу олмушдур. 1892 илдя сечки щаггында ганун гябул олунду вя 25 йашдан башлайараг бцтцн кишиляр сясвермя щцгугу алдылар.
    19 ясрин орталарындан Б.-да “фламанд мясяляси” даща да кяскинляшди. Наполеонун щакимиййяти дюврцндя Б. вил.-ляринин франсызлашдырылмасы сийасятиня ъаваб олараг йарадылан вя Нидерланд краллыьы дюврцндя тяняззцл едян фламанд милли щярякаты 1830–31 иллярдян сонра Б. щюкумятинин франсыз дилини (даща дягиг, онун валлон диалектини) юлкянин йеэаня дювлят дили етмяк сийасятини йеритмяси иля баьлы йенидян ъанланды. Фламандлар 1831 илдя гябул олунмуш конститусийада фламанд (Нидерланд дилинин диалекти) дилинин франсыз дили иля бярабярщцгуглу олмасы щаггындакы мцддяаларын щяйата кечирилмясини тяляб едирдиляр. 1873, 1878 вя 1898 иллярдя гябул олунмуш ганунлар Б.-да икидиллилик принсипини тясдиг етди. 20 ясрин яввялляриндя фламандларын сийаси фяаллыьынын артмасына ъаваб олараг франсыздилли ящалинин мядяни, сийаси вя игтисади марагларыны горумаг мягсядини эцдян валлон милли щярякаты формалашды.
    19 яср – 20 ясрин яввялляриндя Б. щюкумяти игтисади вя сийаси мцнасибятлярдя Франса вя Б.Британийайа мейилли олса да, бейнялхалг аренада ардыъыл битяряф сийасят йеридирди. Биринъи дцнйа мцщарибяси яряфясиндя бейнялхалг вязиййятин кяскинляшмяси Б. щюкумятини 1913 илдя цмуми щярби мцкялляфиййят щаггында ганун гябул етмяйя вя юлкянин мцдафиясини мющкямляндирмяк мягсядиля тядбирляр эюрмяйя мяъбур етди. 1914 ил августун 4-дя Алманийа гошунлары Б.-нын битяряфлийини позараг онун яразисиня сохулду. Крал Ы Албертин башчылыг етдийи ордунун инадлы мцгавимятиня бахмайараг, Б. ордусу Гярби Фландрийайа, Изер чайы иля Шимал дянизи арасындакы яразийя сыхышдырылды вя мцщарибянин сонунадяк бурада блокадада галды. 1918 илин нойабрында Б. яразиси ишьалдан тамамиля азад олунду. Версал сцлщ мцгавилясиня (1919) эюря, Алманийанын Ейпен вя Малмеди даиряляри, щямчинин Битяряф Морене вя Пруссийа Моренеси Б.-йа бирляшдирилди. Б.-йа Алманийадан тязминат алмаг щцгугу вя кечмиш Алманийа Шярги Африкасынын (бах Руанда-Урунди) бир щиссясини идаря етмяк мандаты верилди.
    Белчика Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра. Мцщарибя илляриндя Б.-нын ъидди зийан чякмиш игтисадиййатынын бярпасы цчцн кцлли мигдарда вясаит тяляб олунурду. 1919–21 иллярдя бир чох Авропа юлкясиндя олдуьу кими, Б.-да да инфлйасийа вя кцтляви ишсизлик вар иди. Игтисади чятинликлярля мцбаризя мягсядиля Б. 1921 илдя Лцксембургла, 1932 илдя ися Нидерландла эюмрцк иттифагы щаггында сазиш баьлады. 1920-ъи иллярин орталарында игтисадиййатын бярпа дюврц баша чатди; 1929 илдя Б.-нын сянайе истещсалынын щяъми мцщарибяйягядярки сявиййяни хейли цстяляди. Тясяррцфат мясяляляринин щялли вя йцксяк игтисади инкишаф темпинин тямин олунмасы гисмян мцстямлякялярдя истисмарын эцълянмяси иля баьлы иди: Б. фирмалары бурадан мис, кобалт, галай, синк, манган, алмаз, гызыл, каучук, тахта-шалбан, какао, памбыг вя с. хаммал вя материал дашыйырдылар. Дцнйа игтисади бющраны диэяр Авропа юлкяляриня нисбятян Б.-йа эеъ тясир етди (Б.-да бющранын ян йцксяк щядди 1932–33 илляря тясадцф едир). 1935 илдя П. ван Зеландын (Католик партийасы) коалисийа щюкумяти игтисадиййаты сабитляшдирмяйя мцвяффяг олду, лакин 1939 илдя дя игтисади эюстяриъиляр бющранагядярки сявиййясиня чатмады. Бцтцн бунлар Икинъи дцнйа мцщарибясинин башланмасына гядяр Б.-нын полад, бязи машынгайырма мящсуллары вя силащ нювля- ринин дцнйадакы апарыъы
    ихраъатчыларындан бири кими галмасына мане олмады.
    Б.-нын мцщарибядян сонракы илк иллярдя дахили сийаси инкишафы Русийадакы Октйабр чеврилиши (1917) вя Алманийадакы Нойабр ингилабынын (1918) тясири алтында фящля вя демократик щярякатын йцксялмяси иля сяъиййялянир. 1919 илдя бцтцн кишиляря вя гадынларын бязи категорийаларына (гадынлара гойулан мящдудиййятляр 1949 илин апрелиндя тамамиля арадан галдырылды) цмуми сечки щцгугунун верилмяси щаггында ганун гябул едилди. 1921 илин феврал айында Б. щюкумяти тятилляря гойулан мящдудиййятляри арадан галдырмаьа, 8 саатлыг иш эцнц щаггында ганун гябул етмяйя мяъбур олду. 1936 илдя Б. фящляляри кюмцрчыхарма, аьыр вя кимйа сянайеси сащяляриндя 40 саатлыг иш щяфтясинин тятбигиня вя юдянишли мязуниййят верилмясиня наил олдулар.
    Мцщарибялярарасы дюврдя Б.-да “милли-лингвистик” зиддийятлярин кяскинляшмяси саь радикал тяшкилатларын сийаси сящняйя чыхмасы иля мцшайият олунурду. 1922–38 иллярдя фламанд милли щярякаты фламанд дилинин статусуну йцксялдян йени ганунларын гябул едилмясиня наил олду; 1930 илдя Эент Ун-тиндя тядрис фламанд дилиндя апарылмаьа башлады. 1933 илдя “Бюйцк Нидерланд” шцары иля чыхыш едян ифрат саьчы Фламанд Милли Иттифагы йарадылды. Бунун гаршылыьында валлон милли щярякаты (валлонганлар) Б.-нын франсыздилли вил.-ляринин Франсайа бирляшдирилмяси тялябини иряли сцрдц. 1930 илдя Б.-да Л.Дегрелин башчылыьы иля, ясасян, валлон яйалятляриня архаланан фашист щярякаты (бах Рексистляр) формалашды. 1936 илдя фламанд вя валлон саьчылары парламентя юз депутатларынын сечилмясиня наил олдулар (йерлярин тягр. 18%-и). Парламентдя онлар Католик партийасы иля бирликдя Б.-нын федератив дювлят кими йенидян гурулмасына чалышырдылар.
    Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра битяряфликдян имтина едян Б. 1919 илдя Миллятляр Ъямиййятиня дахил олду, 1920 ил сентйабрын 7-дя Франса иля щярби конвенсийа баьлады. 1923 илдя Б. гошунлары Рур вил.-нин ишьалында иштирак етди. Б. щюкумяти Локарно мцгавиляляриня (1925) гошулду. Алманийада Щитлер диктатурасы бяргярар олдугдан (1933) сонра Б. щюкумяти тяъили сурятдя сярщяддя ялавя истещкамларын иншасына башлады. Франса вя Б.Британийанын мцгавимяти иля гаршылашмайан Алманийа гошунларынын 1936 илдя демилитаризасийа едилмиш Рейн вил.-ня йеридилмяси Б.-нын хариъи сийасятиндя гяти дюнцш йаратды. 1936 ил октйабрын 14-дя Б. кралы ЫЫЫ Леополд Франса иля баьланмыш щярби конвенсийанын ляьвини вя Б.-нын битяряфлик сийасятиня гайытмасыны елан етди. Бунунла беля, Икинъи дцнйа мцщарибясинин башланьыъында битяряфлик мювгейинин крал тяряфиндян тясдиглянмяси Б.-ны ишьалдан хилас едя билмяди.
    1940 ил майын 10-да Алманийа гошунлары Б.-йа сохулду. ЫЫЫ Леополдун команданлыьы алтында Б. ордусу бу щцъумун гаршысыны ала билмяди. 1940 ил майын 28-дя Б. тяслим олду. Крал вя онун аиляси алманлар тяряфиндян Брцсселдя щябся алынды, 1944 илин ийунунда ися Алманийайа депортасийа олунду. Й. Пйерлонун(Католик партийасы) башчылыьы иля Лондонда мцщаъирятдя олан Б. щюкумяти тяслим актыны танымады вя Африкадакы мцстямлякяляриня архаланараг Алманийайа гаршы мцщарибяни давам етдирди, Б.-нын дахiлиндя ися Мцгавимят щярякаты вцсят алды. Ейни заманда алманлар юлкядяки фламанд вя валлон миллятчиляриндян дястяк алырдылар. Б. миллятчиляри ишьалчы щюкумятля няинки сых ямякдашлыг едир, щятта Алманийа ордусунун тяркибиндя щярби ямялиййатларда (“Валлонийа” СС дивизийасы, “Фламанд леэиону”) иштирак едирдиляр. 1944 илин сентйабрында Гярб мцттяфигляринин ордулары Б. яразисиня дахил олду. 1944 ил сентйабрын 20-дя Б. щюкумяти Брцсселя гайытды.

    Сенкатонер музейи. 1835. Брцссел.



    Белчика Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра. Б. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян тясяррцфат потенсиалыны вя ихтисаслашмыш исчи ещтийатыны ящямиййятли дяряъядя горуйуб сахлайараг чыхмышды. Сянайе (валлон) районлары гисмян АБШ вя Канададан алынан кредитляр, гисмян дя Маршалл планына уйьун олараг 1948 илдян дахил олан вясаитляр (113 млн. доллар) щесабына сцрятля бярпа едилди вя модернляшдирилди. Мцстямлякялярин мадди ресурсларындан истифадя дя мцщцм рол ойнады. 1950-ъи иллярин 2-ъи йарысындан фламанд вил.-ляринин сянайеляшдирилмяси просеси башлады вя бурада емал сянайесинин ян мцасир мцяссисяляри тикилди. 1970-ъи иллярин яввялляриндя бу вил.- лярин игтисадиййаты Б.-нын халг тясяррцфатында апарыъы рол ойнамаьа башлады. Цмумиййятля, 20 ясрин
    сонунда Б. дцн- йанын йцксяк инкишаф етмиш сянайе юлкяляри арасында юз мювгейини даща да мющкямляндирди. Цмуми милли мящсулун (ЦММ) адамбашына дцшян щяъминя эюря Б. дцнйада 6-ъы (1988), сянайедя ямякщаггы сявиййясиня эюря 4-ъц (1997), дювлят хяръляринин сявиййясиня эюря (о ъцмлядян сосиал тялябатын юдянилмяси) 5-ъи йеря чыхды (2000).
    Мцщарибялярарасы дюврдя олдуьу кими 1945 илдян сонра да Католик партийасы [1945 илдян Сосиал-Христиан партийасы (СХП)], щямчинин онунла сых ямякдашлыг едян Либерал партийасы [1961 илдян Азадлыг вя Тярягги партийасы (АТП)] вя БСП Б.-нын сийаси щяйатында апарыъы рол ойнайырды. 1945–49 иллярдя тяшкил едилян коалисийа кабинетляриня сосиалистляр А. ван Акер (1954–58 иллярдя дя баш назир), П.А. Спаак вя К. Эуисманс башчылыг едирдиляр. 1949 илдян 1999 илядяк олан мцддятдя коалисийа щюкумятляринин яксяриййятиня христиан сийасятчиляр рящбярлик едирди: Г. Ейскенс (1949–50, 1958–61, 1968–72), Т. Лефевр (1961–65), П. Армел (1965–66), П.В. Буйнантс (1966–68, 1978–79), Л. Тиндеманс (1974–78), В. Мартенс (1979– 92, 1981 ил истсна олмагла), Ж.Л. Дещане (1992–99).
    Б. 1945 илдя БМТ-йя дахил олду, щямчинин Гярби Авропа вя Атлантика игтисади, сийаси вя щярби иттифаглары системиня интеграсийа истигамятини сечди. Щяля 1944 илдя Бенилцксун (Белчика, Нидерланд вя Лцксембургун эюмрцк иттифагы) йарадылмасы щаггында гярар гябул едилмишди. 1958–60 иллярдя бу иттифагын ясасында цч дювлятин игтисади иттифагы йаранды. Б. 1951 илдя Авропа Кюмцр вя Полад Бирлийинин (АКПБ), 1957 илдя Авропа Игтисади Бирлийинин (АИБ), 1958 илдя Авропа Атом Енержиси Бирлийинин (Авратом) тясисчиляриндян бири олду. 1948 илдя Гярби Авропа иттифагынын йарадылмасынын (1955) ясасыны гойан Брцссел пактыны имзалады, 1949 илдя Авропа Шурасына вя НАТО-йа дахил олду. Бу тяшкилатларын яксяриййятинин мянзил-гярарэащлары Брцсселдя йерляшир. Б. сийасятчиляри П.А. Спаак вя В. Клас (мцвафиг олараг 1957–61 вя 1994–95 иллярдя) НАТО-нун баш катиби олмушлар. 1999 ил йанварын 1-дя Б. Авропа Валйута Иттифагына (“Авро зонасы”) дахил олду.
    Икинъи дцнйа мцщарибяси баша чатдыгдан сонра Б. ъямиййяти мцряккяб проблемлярля цзляшди. Ишьалчыларла ямякдашлыг етмиш шяхслярин ъязаландырылмасы биринъи дяряъяли мясяля иди. Б.-нын мящкямя органлары тягр. 500 мин коллаборасионизм щадисясинин тящгигатыны апарды; 53 мин няфяр мящкум олунду, тягр. 20 мин няфяр мцлки щцгуглардан мящрум едилди, 2900 няфяря юлцм щюкмц чыхарылды (242 щюкм йериня йетирилди). Алманларла ялбир оланларын ъязаландырылмасы иля ялагядар 1940 илдя юлкяни тярк етмякдян бойун гачырмагда иттищам олунан ЫЫЫ Леополда етимад барядя мясяля галдырылды. 1945 ил ийулун 19-да Б. парламенти кралы коллаборасионист елан етди вя онун вятяня гайытмасыны гадаьан етди. Б.-да “кечмишин унудулмасы” иля баьлы мясяляляр цзря сийаси мцбаризя башланды.Юлкядяэенишамнистийаларынвя ЫЫЫ Леополда бяраят верилмясини тяляб едян СХП 1950 илдя “крал мясяляси” иля баьлы референдум кечирилмясиня наил олду. Референдумда ящалинин яксяриййяти (фламандларын 72%, валлонларын 42%) кралы дястякляди. Лакин ЫЫЫ Леополдун юлкяйя гайытмасы Б.-да кяскин етиразлара сябяб олду. Бцтцн бунлар кралы юз оьлу Ы Бодуенин хейриня тахт-таъдан ял чякмяйя мяъбур етди.

    Крал сарайы. Брцссел.


     
    Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра мцстямлякялярдя милли азадлыг щярякатынын йцксялмяси Б. щаким даирялярини “дянизашыры мцлкляри” иля баьлы сийасяти дяйишдирмяк зяруряти иля цзляшдирди. 1954 илдя Б. щюкумяти метрополийадан асылылыьы сахламаг шяртиля Белчика Конгосуна мярщялялярля мухтариййятин верилмяси планыны иряли сцрдц. Бу план конголулар тяряфиндян рядд едилди. Узунмцддятли мцстямлякя мцщарибясиня ъялб олунмагдан ещтийатланан Б., 1960 илдя Конгойа (индики Конго Демократик Респ.), 1962 илдя ися Руанда-Урундийя (бах Руанда, щямчинин Бурунди) мцстягиллик верди. Лакин Б. фирмалары кечмиш мцстямлякялярин игтисадиййатында юзляринин мцщцм мювгелярини горуйуб сахлады, Б. щюкумяти ися сонракы иллярдя дяфялярля онларын дахили ишляриня гарышды, щямин яразилярдя Б. ордусунун иштиракы иля “полис аксийалары” (о ъцмлядян 1978 илдя “аь ящалинин” мцдафиясини бящаня едяряк) кечирди. Мцстямлякялярин итирилмяси Б.-да кяскин дахили сийаси бющрана эятириб чыхарды. 1960 илин нойабрында щюкумятин малиййя иткилярини бярпа етмяк мягсядиля верэиляри артырмаг вя сосиал хяръляри азалтмаг щаггында ганун гябул етмяк ъящдляри Б. тарихиндя ян ири цмуми тятиля (1960, декабр – 1961, йанвар), щюкумятин истефа вермясиня вя нювбядянкянар парламент сечкиляринин кечирилмясиня сябяб олду.

    Гранд-Плас мейданында (Брцссел) эцл байрамы.



    1945 илдян сонра Б.-нын дахили сийаси инкишафы “милли-лингвистик” зиддиййятлярин эетдикъя кяскинляшмяси иля сяъиййялянирди. 1950-ъи иллярин орталарында фламанд вя валлон щярякатлары юз мювгелярини бярпа етди. 1954 илдя Б. яразисиндя дил сярщядляринин ганунла тясбит олунмасыны вя фламанд вил.-ляриндя щяйатын бцтцн сащяляринин фламандлашмасыны тяляб едян фламандларын Халг Иттифагы партийасы йарадылды (2004 илин нойабрындан Фламанд мянафейи). Юз нювбясиндя, Франкофонларын Демократик Ъябщяси (1965 илдя йарадылмышды), Валлон Бирлийи (1968–80) вя диэяр валлон тяшкилатлары франсыздилли азлыьын марагларынын горунмасы, о ъцмлядян Валлонийайа мцстягиллик верилмяси тялябини иряли сцрцрдц. 1960-ъы иллярин яввялляриндян “милли-лингвистик” зиддиййятлярин дювлятин парчаланмасына эятириб чыхаран миллятлярарасы мцнагишяйя чеврилмясинин реал тящлцкяси йаранды. Вязиййятин эярэин олмасы щаким даиряляри Б.-ны унитар дювлятдян федератив дювлятя чевирмяк истигамятиндя ислащатлар кечирмяйя мяъбур етди. 1963 илин августунда франсыз, фламанд вя алман дилляринин йайылма ареалына йенидян бахылмасы щаггында ганун гябул едилди, Брцсселин хцсуси (икидилли) статусу тясдиг олунду. 1970 илин декабрындан Б. дювлятинин йени субйектляринин формалашдырылмасы вя онлара эениш сащяляри ящатя едян мясяляляри мцстягил щялл етмяк сялащиййяти вермяк мягсядиля дювлят ислащатына башланылды. Бу иш 1988 илдя кечирилян конститусийа ислащаты иля тамамланды. Б.-да дювлятин йенидян гурулмасы просеси 1994 илин февралында крал ЫЫ Алберт тяряфиндян йени конститусийанын имзаланмасы иля баша чатды. Б. 4 лингвистик вил.-я (Фламанд, Валлон, Алман вя Икидилли Брцссел) бюлцнян, щямчинин паралел олараг ики нюв федерасийа субйектинин – реэионларын (Фламанд, Валлон, Брцссел) вя иъма бирликляринин (фламанд, франсыз вя алмандилли) мювъуд олдуьу федератив дювлятя чеврилди. Реэионлара вя иъма бирликляриня юз ганунвериъи вя иъраедиъи щакимиййят органларыны йаратмаг щцгугу, щямчинин тясяррцфат, мядяниййят, тящсил вя с. мясяляляринин щяллиндя мухтариййят верилди. 1970–90-ъы иллярин ислащатлары Б. дювлятинин мющкямлянмяси цчцн ящямиййятли олду.
    Федераллашма просеси эедишиндя Б.- нын апарыъы сийаси партийалары дахилиндя парчаланма баш верди. 1968–69 иллярдя СХП валлон СХП-на вя фламанд Христиан Халг партийасына бюлцндц. 1970–72 иллярдя АТП-дян Фламанд Либераллар вя Демократлар партийасы айрылды; АТП-нин валлон ганады олан Либерал Ислащатчылар партийасы ися 1976 илдя Валлон иттифагы иля бирляшяряк Валлонийада Ислащатлар вя Азадлыг Уьрунда партийа адланды. 1978 илдя БСП-дян франсыздилли Сосиалист партийасы айрылды; 1980 илдян онун фламанд ганады да Сосиалист партийасы адландырылды. Б.-нын сийаси сящнясиня чыхан еколожи щярякат да “милли-лингвистик” яламятляря эюря бюлцндц: 1980 илдя валлонларын Еколо партийасы, 1982 илдя ися фламандларын Агалев партийасы тяшкил едилди. 
    “Милли-лингвистик” мясялянин кяскинляшмяси Б.-нын сийаси щяйатында саь радикал мейиллярин артмасына сябяб олду. 1978 илдя тяшкил едилмиш ифрат саьчы Фла- манд блоку сечкилярдя мцяййян уьурлар газанды (2003 илдя 11,6%). Сийаси фяаллыгларыны артыран антииммиграсийа тяшкилатлары Авропа Иттифагына гейри-цзв юлкялярдян ишлямяк мягсядиля Б.-йа эялян шяхслярин юлкяйя дахил олмасыны чятинляшдирян ганунун гябулуна (1984) наил олдулар.
    Федерасийалашма просесинин баша чатмасы иля Б.-нын сийаси щяйатында щцгуг гайдаларынын тямин олунмасы вя коррупсийа иля мцбаризя мясяляляри юн плана чыхды. “СХП-нин щакимиййят дюврцня” сон гойан сяс-кцйлц галмагаллар силсиляси юлкяни сарсытды. 1999 илин ийунунда кечирилян парламент сечкиляриндя СХП мяьлубиййятя уьрады. Сечкилярин нятиъяляриня эюря фламанд либералларынын лидери Э. Верщофстадын башчылыьы иля сол мяркязчи щюкумят (либераллар, сосиалистляр, еколожи щярякатын тямсилчиляри) формалашдырылды. Б.-нын Африкада йцрцтдцйц мцстямлякя сийасятинин айры-айры аспектляринин, щямчинин 2000 илин майында мцстягил Конго дювлятинин илк щюкумят башчысы П. Лумумбанын юлдцрцлмясинин арашдырылмасы цзря парламент комиссийасынын йарадылмасы щаггында йени щюкумятин гярар гябул етмяси иътимаиййятдя бюйцк якс-сяда доьурду. 2001 илин ийунунда Б. мящкямяляри 1994 илдя Руандада щяйата кечирилян эеносидин тяшкилиндя иштирак едян шяхслярин бюйцк бир групуну узунмцддятли щябс ъязасына мящкум етди. 2002 илин августунда истещлакчы щцгуглары, сящиййя вя ятраф мцщит назири М. Алвутун (Агалев партийасы) Непалын Б. силащы иля тяъщиз едилмясиня етираз яламяти олараг истефа вермяси Верщофтстад щюкумятиндя бющран йаратды. 2003 илдя кечирилян парламент сечкиляриндян сонра Верщофтстадын фламанд вя валлон либералларынын, щямчинин сосиалистляринин нцмайяндяляриндян ибарят йени щюкумяти формалашдырылды. 2007 илин ийунунда кечирилян сечкилярдян сонра либералларын вя христиан-сосиалистля- рин милли (федерал) щюкумят формалашдырмаг ъящдляри баш тутмады. 2008 илин мартында 5 партийанын нцмайяндяляриндян ибарят йени коалисийа щюкумятиндя баш назир И. Летерм олду. Щямин илин декабрында Б.-нын ян ири малиййя ширкяти “Фортис”ин сатышы иля баьлы баш верян галмагал нятиъясиндя Летерм истефа верди. Фламанд христиан-демократларын лидери Щ. ван Ромпюй баш назир олду. 2010 ил ийунун 13-дя нювбядянкянар парламент сечкиляри кечирился дя, щюкумятин формалашдырылмасы баш тутмады.

    Кянд мянзяряси. Непрю коммунасы. Лйеж.




    Тясяррцфат
    Б. йцксяк инкишаф етмиш кичик Авропа дювлятляри групуна аиддир. ЦДМ-ин щяъми 316,2 млрд. доллардыр (алыъылыг габилиййятинин паритети цзря, 2004) – дцнйанын бцтцн дювлятляринин ЦДМ-инин тягр. 0,7%-идир; ящалинин адамбашына дцшян щяъминя эюря (30 600 доллар) Б. дцнйада 9-ъу йердядир. Инсан инкишафы индекси 0,942-йя бярабярдир (2002; дцнйанын 177 юлкяси арасында 6-ъы йер).
    Ян кющня сянайе юлкяляриндян бири олан Б.-да сянайеляшдирмя просеси Авропанын диэяр дювлятляриндян яввял башламышдыр. Б. сянайесинин сцрятли инкишафына онун ялверишли нягл.-ъоьрафи мювгейи, шящярляр шябякясинин хейли сыхлыьы, сяняткарлыьын вя тиъарятин гядим яняняляри сябяб олмушдур. Аьыр сянайенин йарадылмасынын базасы кюмцр щасилаты (юлкянин ъянубундакы вя шималындакы даш кюмцр щювзяляри), йерли дямир вя синк филизляри йатагларынын ишлянилмяси олмушдур. Игтисади инкишафына эюря, 20 ясрин яввялиндя Б. Авропада апарыъы йерлярдян бирини тутмуш, ири капитал ихраъатчысына чеврилмишди. 20 ясрдя, хцсусиля 2-ъи дцнйа мцщарибясиндян сонра юлкянин игтисади инкишаф сцряти ашаьы дцшмцшдц. Сянайе истещсалынын вя ямяк мящсулдарлыьынын артым темпляриня, елми тядгигатлар вя тяърцби-конструктор ишлянилмяляриня (ЕТТКИ) эюря Б.-нын иг- тисадиййаты Авропанын йцксяк инкишаф етмиш диэяр юлкяляриндян эери галмаьа башламышды. 1920–60-ъы иллярдя Б. щюкумятинин узунмцддятли игтисади стратеэийасынын ясасыны идхал олунан уъуз хаммалын, о ъцмлядян Африкадакы ян ири мцстямлякяси олан Белчика Конгосундан (щазырда Конго Демократик Респ.) эятирилян хаммалын емалы тяшкил едирди. 1960-ъы иллярин яввялинядяк юлкя сянайесинин ясас сащяляри кюмцрчыхарма, металлурэийа вя тохуъулуг, енерэетиканын ясасы ися даш кюмцр иди. Б. сянайесинин яняняви сащяляринин вя кющня сянайе р-н-ларынын (ясасян, Валлонийанын Ъянуб даш кюмцр щювзясинин) бющраны 1970-ъи иллярдя, Гярб юлкяляриндя игтисадиййатын эе- нишмигйаслы структур-сащя ислащатынын башландыьы дюврдя хцсусиля айдын нязяря чарпырды. Бющрандан чыхмаг цчцн Б. щюкумятинин игтисади сийасятинин приоритет вязифяляриндян бири кими йалныз эялирли мцяссисяляря йардым едилмяси, ямякщаггы артымынын дайандырылмасы, Б. трансмилли корпорасийасынын дястяклянмяси, хариъи инвестисийаларын ъялб едилмяси елан олунду. 20 ясрин ахырынъы рцбцндя игтисадиййатын цчцнъц секторунун сащяляри – хидмят сферасы сцрятля инкишаф едирди; йанаъаг-енерэетика комплекси ясаслы шякилдя дяйишилди; йени сащялярин (атом енерэетикасы, нефт-кимйа вя с.) инкишафы иля йанашы истещсалатын модернляшдирилмяси вя сянайенин яняняви сащяляриндя (машынгайырмада, металлурэийада вя с.) йени мцасир мцяссисялярин йарадылмасы щяйата кечирилди. 20 ясрин ахырынадяк тясяррцфатын структур-сащя ислащатында ялдя олунмуш мцяййян мцвяффягиййятляр юлкянин игтисади инкишафына мцсбят тясир эюстярди. 1990–2002 ил- лярдя ЦДМ-ин ортаиллик артым сцряти 2,1% (2004 илдя 2,6%) олду.
    Б. игтисадиййатынын структуру ян габагъыл постсянайе дювлятляри цчцн сяъиййявидир: ЦДМ-ин 73%-и хидмят сферасында, 25,7%-и сянайедя вя тикинтидя, 1,3%-и кянд вя мешя тясяррцфатында, балыгчылыгда йарадылыр (2004). Юлкянин игтисади структурунун ян мцщцм хцсусиййяти кими банк капиталынын цстцнлцйц галыр. Б.-нын 12 габагъыл малиййя-сянайе корпорасийасынын [“Фортис”, “Дексиа” (“Дехиа”), “Интербрц” (“Interbrew”), “Електробел” (“Елеc-тробел”), “КБС Банк” (“КБC Банк”), “Брцссел Ламбер Групу” (“Эроупе Брухеллес Ламберт”), “Алманий” (“Almanij”) вя с.] бцтцн активляринин 60%-индян чоху банк сферасына мяхсусдур. Б.-нын игтисадиййатында, хцсусиля нягл.-да, коммунал вя йанаъаг-енерэетика тясяррцфатында дювлят секторунун хцсуси чякиси бюйцкдцр. Дювлят мцяссисяляринин еффективлийи кифайят гядяр олмадыьындан, 2000-ъи иллярин яввялиндя 150 ири ширкят юзялляшдирилди. Б.-да ящалинин сосиал тяминатынын ян габагъыл системляриндян бири фяалиййят эюстярир. Дювлят хяръляри ЦДМ- ин 50%-индян йухарыдыр (2004 илдя 174,8 млрд. доллар). 2000 илдя ютян 50 ил ярзиндя илк дяфя дювлят бцдъясинин таразлашдырылмасы тямин олунду (мянфи 0,1%), 2001 илдя ися азаъыг профисит ялдя едилди (мцсбят 0,3%; 2004 илдя мянфи 0,6%). Игтисадиййатын ясас проблемляриндян бири дахили дювлят боръунун йцксяк олмасыдыр. 1980-ъи иллярин яввялиндян бу боръ йа ЦДМ-ин иллик щяъминдян цстцн, йа да онунла бир сявиййядядир (2004 илдя 96,2%, 2003 илдя 102%, 1993 илдя 135%).
    Сянайе Б. игтисадиййатынын ясас секторларындан биридир; цстцнлцк йени технолоэийалара, ихраъын стимуллашдырылмасына, сянайе потенсиалынын ясасыны тяшкил едян кичик вя орта мцяссисялярин инкишафына, щямчинин дювлят кредитляри вя верэи эцзяштляри васитясиля хариъи капиталын ъялб едилмясиня верилир. 1970-ъи иллярдян юлкя сянайеси лянэ темплярля инкишаф едир, мцряккяб структур ислащаты мярщялясиндя вя илк нювбядя бейнялхалг ямяк бюлэцсц системиндя йени сянайе ихтисаслашмасынын ахтарышы просесиндядир. Ясас сянайе сащяляри: машынгайырма, кимйа вя нефт-кимйа, гара вя ялван металлурэийа, шцшя, семент, йейинти. 1990-ъы иллярдя кимйа, нефт емалы вя шцшя сянайесинин истещсал щяъми артыр, бир сыра металлурэийа, автомобилйыьма вя тохуъулуг мцяссисяляринин баьланмасы давам едирди. АИ-нин “сянайе нцвясинин” тяркиб щиссяси кими Б.-нын ъоьрафи мювгейинин хцсусиййяти гоншу Алманийанын, Франсанын, Лцксембургун, Нидерландын вя Б. Британийанын сянайе р-нларынын з-длары иля кооперасийада ишляйян мцяссисялярин бурада йерляшдирилмясиня зямин йарадыр.
    Б.-нын минерал-хаммал ресурслары аздыр. Кюмцр щасилаты (1950-ъи иллярин орталарында щяр ил тягр. 30 млн. т) артыг дайандырылмышдыр. Ъянуб щювзясинин шах- талары (“гара кямяр” р-ну – Франса иля сярщяддян Лйеж ш.-нядяк золаг) 1980-ъи иллярин ахырында там баьланмышды. Шимал щювзясинин сонунъу мядяни (Лимбург яйаляти, Кампин р-ну) 1992 илдя баьланмышдыр.
    Енержи истещлакынын ясасы идхал карбощидроэен хаммалы вя атом енержисидир. Енержи истещлакынын 35%-и нефтин, 24%-и тябии газын, 23%-и атом енержисинин вя диэяр мянбялярин, 18%-и кюмцрцн пайына дцшцр (2003). Нефт идхалынын 1/2 щиссясиндян чоху Йахын Шярг юлкяляриндян; тябии газ Нидерланддан, майеляшдирилмиш формада ися Ялъязаирдян; уран консентратлары Франсадан, АБШ-дан, Канададан вя ЪАР-дан, зянэинляшдирилмиш уран АБШ-дан вя Франсадан, кюмцр, ясасян, АБШ-дан вя ЪАР-дан эялир. Електрик стансийаларынын мцяййян едилмиш эцъц 13,6 млн. кВт (2002). Електрик енержисинин истещсалы 76,6 млрд. кВт·саат, истещлакы 78,8 млрд. кВт·саат; истещсалын 58%-и АЕС-лярин, 40%-и – ИЕС-лярин, 2% – СЕС-лярин вя с. (о ъцмлядян кцляк енержиси гурьуларынын) пайына дцшцр. Електро-енерэетиканын структурунда АЕС-лярин хцсуси чякисиня эюря Б. дцнйада 2-ъи йери (Франсадан сонра) тутур. 3 АЕС-дя 7 енержи блоку фяалиййят эюстярир. Мол ш.-ндя (юлкянин шм.-ында) 3, о ъцмлядян сцрятли нейтронларла ишляйян реактору олан ири бейнялхалг Нцвя Тядгигатлары Мяркязи йерляшир (Б. Британийа вя Франса иля бирэя тядгигатлар); бурада щямчинин Авратомун атом тядгигатларынын мяркязи бцросу вя Гярби Авропанын бир сыра дювлятляринин енерэетика реакторларындан алынан шцаланмыш нцвя йанаъаьынын емалы цзря ири мцяссися йерляшир. Ири ИЕС-ляр (ясасян, тябии газла ишляйян) Брцсселин, Антверпенин вя Эентин ятрафында, щямчинин кечмиш кюмцр щасилаты р-нларынын щцдудларында йерляшир. Б.-нын ян ири СЕС-ы Ар- дендяки 750 МВт эцъц олан сутоплайан електрик ст.-дыр.

    “Тойота”нын Белчикадакы заводу.



    Б. АИ-дя апарыъы полад истещсалчыларындан биридир (2001 илдя тягр. 11,3 млн. т). Бу сащянин мцяссисяляри автомобил прокаты, пасланмайан полад, пястащ, полад мяфтил вя с. щазыр полад мящсуллары истещсалы цзря ихтисаслашыр. Б.-нын гара металлурэийасынын йенидян формалашмасы хариъи ширкятлярля сых алйанс шяраитиндя баш верирди. Пасланмайан поладын апарыъы истещсалчысы олан “Кокери-Самбр” (“Ъоъ- керилл-Самбре”) фирмасынын сящмляринин нязарят пакети “Йузинор” (“Усинор”) франсыз ширкятиня мяхсусдур; там тсиклля ишляйян ири мцасир “Сидмар” комбинаты (назик полад тябягя вя с. истещсалы; Эент-Тернюзен каналы сащилиндя, Зелзатда) Лцксембургун “АРБЕД” консернинин тяркибиня дахилдир. Мцяссисялярин яксяриййяти яняняви олараг Шарлеруа вя Лйеж ш.-ляринин ятрафында йерляшир. Ясас хаммал дямир филизи (Исвечдян идхал олунур) вя кокслашан кюмцрдцр (АБШ-дан).
    Ялван вя надир металларын истещсалына вя ихраъына эюря Б. АИ-дя апарыъы йерлярдян бирини тутур. 400 мин т-дан чох сафлашдырылмыш мис (АИ-дя Алманийадан, Полшадан вя Испанийадан сонра 4-ъц йердядир), 250 мин т гурьушун, 120 мин т- адяк синк, щямчинин кобалт, эерманиум, тантал, ниобиум, селен вя с. истещсал олунур (2000–03 иллярдя, орта щесабла ил ярзиндя). Сащянин ясас з-длары Антверпен вя Лйеж шящярятрафларында (бура хариъдян хаммал, о ъцмлядян ялван метал туллантылары эятирилир) вя онларын арасындан кечян эямичилик йоллары бойунъа йерляшир.
    Машынгайырма Б. сянайесинин апарыъы сащясидир; яняняви олараг металлурэийа вя кимйа сянайеси цчцн аваданлыьын, нягл. васитяляринин, електротехника мящсулларынын истещсалына йюнялмишдир. 20 ясрин орталарындан автомобилгайырма мцщцм йер тутур (2000-ъи иллярин яввялляриндя илдя тягр. 1 млн. миник автомобили); Антверпендяки [“Ъенерал моторс” (“Эенерал Моторс”)] вя Лимбург яйалятинин Эенк ш.-дяки з-длары [Кюлндяки “Форд верке” (“Форд Wерке”) мцяссисясинин филиалы] иля тямсил олунмушдур. Електротехника сянайеси мцяссисяляри эенераторлар, турбинляр, трансформаторлар, АЕС-ляр, космик тядгигатлар вя с. цчцн аваданлыг бурахыр. Ъищазгайырма вя електрон сянайеси (телекоммуникасийа аваданлыьы, нагил рабитя васитяляри вя с.) мцяссисяляри Антверпен, Эент, Брцээе, Руселар, Брцссел вя Лювендя, еляъя дя Нидерландла сярщяд йахынлыьында [“Филипс” (“Пщилипс”) консернинин Щасселт, Тцрнщаут вя Тессендерлодакы з- длары] йерляшир. Б. мцяссисяляри дямирчи-прес аваданлыьынын истещсалы вя ихраъы цзря (“ЛФТ” фирмасы) яввялляр олдуьу кими АИ-дя лидердир. Кимйа, металлурэийа, тохуъулуг, йейинти вя с. сянайе сащяляри цчцн аваданлыьын, щямчинин метал конструксийаларын, к.т. вя йол машынларынын, тепло- возларын вя вагонларын истещсалы (ясас мяркязляри – Лйеж, Антверпен, Брцссел, Шарлеруа) юз ящямиййятини сахлайыр. Антверпендя вя Эентдя эямигайырма вя эями тямири тярсаняляри йерляшир, лакин бу сащя дярин структур бющраны кечирир. Ян кющня сащялярдян бири Лйеждяки атыъы силащларын истещсалыдыр, бурада дцнйанын бир чох юлкясинин ордулары цчцн хейли сайда автомат силащла йанашы, ов тцфянэляринин (о ъцмлядян ядяди вя надир) яняняви истещсалы сахланылмышдыр.
    Нефт емалы сянайеси цмуми эцъц илдя 31,5 млн. т хам нефт олан Антверпендяки цч вя Роденщойздакы (Эент–Тернюзен каналы сащилиндя) бир з-дда ъямлянмишдир. Кимйа сянайеси (мящсулун дяйяриня эюря машынгайырмадан сонра 2-ъи йери тутур) илкин олараг домна истещсалы туллантыларынын истифадяси ясасында йарадылмышды. 19 ясрин ортасында белчикалы Е. Солве тяряфиндян соданын уъуз йолла алынмасынын ихтирасы азот, кцкцрд вя с. туршуларын вя минерал эцбрялярин истещсалынын инкишафына имкан вермишдир. Б. АИ-дя гейри-цзви кимйа мящсулларынын ян ири истещсалчысы вя ихраъатчысы кими галмагдадыр. Сащянин яняняви лидери олан “Солве” (“Солвай”) консерни ейни заманда Б.-да [Йу-Ес-Би (“УСБ”) консерни иля йанашы] яъзачылыг препаратларынын ян ири истещсалчыларындан бириня чеврилмишдир. Цзви кимйа мцяссисяляринин бюйцк яксяриййяти хариъи консернлярля тяряфдашлыг едир. Дцнйанын 20 апарыъы кимйа корпорасийасындан 10-у [“Би-Пи” (“БП”), “Доу кемикалс” (“Доw Ъщемиъалс”), “Йунион карбайд” (“Унион Ъарбиде”), “БАСФ” вя с.] Антверпен порту р-нда юз бюлмяляри иля тямсил олунмушдур; бурада АИ-дя ян ири кимйа, илк нювбядя нефт-кимйа истещсалы (пластик кцтляляр, полиетилен, полихлорвинил, синтетик каучук, капролактам вя с.) мяркязи формалашмышдыр. АИ-дя бу сащядя апарыъы йердя олан “Агфа-Эеварт” (“Аэфа-Эеваерт”) Б. фирмасы тяряфиндян Мортселдя (Антверпен йахынлыьында) кинофотоплйонка вя фотокаьыз истещсал олунур.

    Щейсел паркындакы “Атомиум” абидясиндян (солда) “Мини-Авропа” паркынын (саьда) эюрцнцшц. Брцссел.






    Орта ясрлярдян Б.-нын йун вя кятан парчалары (о ъцмлядян тохунма йун халчалар, мебел парчалары, гобеленляр, сцфря вя йатаг кятаны, мяхмяр вя кружева) бцтцн дцнйада шющрят газанмышдыр. Тохуъулуг (памбыг, йун, кятан) яняняви олараг Фландрийада (Эент, Руселаре, Кортрейк, Мускрон, Ронсе вя Турне) ъямлянмишдир; синтетик лиф ясасында ипяк парчалары Антверпен, Брцссел, Алст вя Эентдяки ф-кляр истещсал едир. Йун сянайесинин апарыъы мяркязи Вервйе ш.-дир (Лйеж йахынлыьында).
    Б.-нын сянайе истещсалы структурунда шцшя (витринляр, эцзэцляр, бцллур), семент, эюн-дяри-айаггабы, мебел вя йейинти (шякяр, пендир, шоколад, маргарин, кяря йаьы, щямчинин тцтцн мямулатлары, пивя, шяраблар вя с.) сянайеси мцщцм йер тутур. Б. игтисадиййатында алмазларын ъилаланмасы (дцнйа истещсалынын тягр. 1/2 щиссяси) хцсуси йер тутур. Бу сащя щяля мцстямлякя дюврцндя Конго хаммалы ясасында йаранмышды. Антверпен дцнйада алмаз ъилаланмасы вя брилйант тиъарятинин ян ири мяркязидир.
    Кянд тясяррцфаты йцксяк интенсивлийи иля фярглянир, лакин юлкя игтисадиййатында мцщцм рол ойнамыр. К.т. сащяляри яразинин 1/4 щиссясини тутур, о ъцмлядян йем биткиляри вя отлаглар 65%, дянли биткиляр 15% (тахыла олан тялябатын 1/2 щиссяси идхал щесабына юдянилир). Фермер тясяррцфатлары цстцнлцк тяшкил едир, лакин к.т. сащяляринин йарысындан чоху иъаря ясасында истифадя олунур (хырда кяндли тясяррцфатлары, ясасян, Арден даьларында галмышдыр). Мцасир к.т. техникасындан (8 ща шум йериня орта щесабла 1 трактор, 2002), минерал эцбрялярдян (1 ща-а 342 кг) вя муздлу ямякдян (хцсусиля 50–200 ща-лыг ири тясяррцфатлары иля сяъиййялянян мяркязи Б.-нын Ено, Брабант яйалятляриндя) эениш истифадя олунур. Бязи ярзаг нювляринин (тярявяз, йумурта, ят, сцд вя кяря йаьы) истещсалы юлкянин тялябатындан йцксякдир. Бунунла беля, зярури к.т. мящсулунун тягр. 1/5 щиссяси (бярк буьда, йемляр, сойа ъеъяси, тропик мейвяляр вя с.) идхал олунур .
    Апарыъы сащя ят-сцд щейвандарлыьыдыр (аграр мящсулу дяйяринин 70%-дян чоху онун пайына дцшцр): гарамал 3,1, донуз 6,8-дян чох, тойуг 56 (млн. баш, 2002); ясасян, брабансон ъинсиндян аьырйцкдашыйан атлар (75 мин баш) йетишдирилир. Йаьлы иняк сцдц 3350, донуз яти 1080, тойуг яти 304, мал яти 255, тойуг йумуртасы 179 (мин т, 2004) вя с. истещсал олунур. К.т. мящсулунун дяйяринин тягр. 20%-и тярявязчилик вя бостанчылыьын пайына дцшцр. Фараш тярявязляр 385, помидор 250, кюк 230, йашыл нохуд 190, кялям 150, эцл кялям 95 вя с., щямчинин алма 280, армуд 170 (мин т, 2004), эавалы, албалы вя с.
    йыьылыр. Эцл вя декоратив биткиляр беъярилир (Эент вя Брцээе ятрафындакы сащялярдя). Бюйцк истихана тясяррцфаты (Брцссел ятрафында) вар; ясасян, Франсайа вя Б. Британийайа ихраъ мягсядиля цзцм, чийяляк вя шампинйон эюбялякляри беъярилир. Тарлачылыг щейвандарлыг сащясини тямин едир: мящсулун бир щиссяси мал-гара цчцн йем кими истифадя олунур; мядяниляшдирилмиш отлагларда эцбрялярдян истифадя етмякля йцксяк мящсулдарлыг ялдя едилир. Чямянляр вя отлаглар Б.-нын шм.-ш. вя ъ. щиссяляриндя эениш яразиляр тутур. Ясас якинчилик району юлкянин мяркяз вя г. щиссяляридир. 2004 илдя 2,7 млн. т тахыл йыьылмышдыр (о ъцмлядян буьда 68,3%, гарьыдалы 20,3%, арпа 11,4%). Шякяр чуьундуру (5,9 млн. т), картоф (3 млн. т), йем биткиляри, рапс, кятан беъярилир.
    Юлкянин щяр бир р-нда к.т. юзцнямяхсус хцсусиййятляря маликдир. Фландрийа сцдлцк-ятлик малдарлыьын ясас р-нудур; бурада щямчинин кятан, тцтцн, шякяр чуьундуру, мейвя, тярявяз вя эцл беъярилир. Арден даьларында (човдар, йулаф, картоф вя йем биткиляринин якилдийи Кондроз мящсулдар платосу истисна олмагла) щейвандарлыг (гойун вя гарамал) цстцнлцк тяшкил едир. Ено вя Брабант яйалятляринин эилли торпагларында буьда вя шякяр чуьундуру якинляри вар. Бюйцк шящярлярин ятрафларында тярявязчилик вя бостанчылыг инкишаф етмишдир.
    Хидмят сферасы Б. игтисадиййатынын ян ири секторудур; 1983 илдян 2004 илядяк олан дюврдя онун ЦДМ структурундакы пайы 60%-дян 73%-ядяк артмышдыр. Хидмят сферасынын ян мцщцм сащяляри тиъарят (ЦДМ-ин 17,5%-и), нягл., о ъцмлядян бейнялхалг транзит дашымалары (8,9%), банк-кредит системидир (5,1%). Сыьорта бизнеси, ишэцзар вя пешякар хидмятляр (менеъмент, реклам, маркетинг, лизинг, мяслящят, аудитор-мцщасибат, гейри-техники бизнес-хидмятляри) комплекси, информасийа инфраструктуру, телекоммуникасийалар вя рабитя, ЕТТКИ вя тящсил, щямчинин бейнялхалг тясисатлара хидмят эюстярилмяси вя рекреасийа хидмятляри кими сащяляр дя мцщцм рол ойнайыр.
    Б. игтисадиййатында бу секторун спесифик хцсусиййяти бейнялхалг тясисатлара хидмят сащясинин йцксяк хцсуси чякисидир. Б. яразисиндя 850-дян чох даими фяалиййят эюстярян, йахуд вахташыры сессийалары чаьырылан бейнялхалг тяшкилатларын мянзил-гярарэащы, игамятэащы вя нцмайяндялийи йерляшир. Онларын ъямлянмясиня эюря Брцсселин Пайтахт реэиону вя бцтювлцкдя юлкянин Авропа вя бцтцн дцнйа юлкяляри арасында аналогу йохдур. Брцсселдя, Ан- тверпендя, Лйеждя вя Б.-нын диэяр ири шящярляриндя чохлу сайда ири милли вя транс-милли малиййя-сянайе корпорасийаларынын мянзил-гярарэащлары вя офисляри йерляшир.
    Б.-нын бейнялхалг ихтисаслашманын сащяси рекреасийа хидмятляридир. Туристляри вя истиращят едянляри чохсайлы музейляр вя мемарлыг абидяляри, рянэарянэ карнаваллар вя йармаркалар, Шимал Дянизи сащилиндяки курортлар (сащил бойунъа Франса иля сярщяддян Нидерландла сярщядядяк бейнялхалг трамвай хятти кечир), Спа курортунун мцалиъяви сулары, Арден 
    йцксяклийинин ландшафты вя щямчинин Б. мятбяхинин хцсусиййятляри дя ъялб едир. Щяр ил юлкяйя, ясасян, АИ юлкяляриндян, илк нювбядя Нидерланд, Алманийа, Б. Британийа вя Франсадан 6 млн. турист эялир (2002 илдя 6724 мин).
    Няглиййат. Б. Гярби Авропа коммуникасийаларынын ян мцщцм говшагларындан биридир, дцнйада ян сых д.й. вя автомобил йоллары шябякясиня маликдир; дахили су йолларынын сыхлыьына эюря йалныз Нидерланддан эери галыр. Йцкдашымаларын цмуми щяъминин (2003 илдя тягр. 53 млрд. т/км) 71%-индян чоху автомобил, 14%-и д.й., 12%-и дахили су йоллары, 3%-и бору кямяри нягл.-нын пайына дцшцр. 
    Автомобил йолларынын цмуми уз. 149 мин км-дир (2002). Авропанын ян мцасир автомобил маэистраллары Белчикададыр. Д.й.-рынын уз. 3518 км-дир (2003); 2631 км-и електрикляшдирилмишдир. Б. яразисиндян бир нечя бейнялхалг ящямиййятли д.й. маэистраллары кечир.
    Б.-да сых дахили су йоллары шябякяси мювъуддур (2043 км, онлардан 1528 км-и мцнтязям эямичилик цчцн истифадя олунур), демяк олар ки, донмайан чай- лардан вя чохсайлы каналлардан ибарятдир. Ясас чай портлары: Лйеж, Щасселт, Монс, Намцр.
    Юлкянин хариъи йцк дювриййясинин 1/3- индян чоху дяниз нягл. васитясиля щяйата кечирилир. Ян ири дяниз порту Антверпендир (Авропада Роттердамдан сонра 2-ъи йердядир). Маэистрал бору кямярляринин уз. 2178 км-дир, о ъцмлядян газ кямярляринин уз. 1485 км, нефт мящсуллары кямярлярининки 535 км-дир (2004).
    Б.-да 43 аеропорт вар, онлардан 25-и бярк юртцклц учуш-ениш золаглары иля (2004), о ъцмлядян 5-и бейнялхалгдыр (Брцссел, Антверпен, Лйеж, Шарлеруа вя Остенде). Ян ири аеропорту Завентемдядир (Брцсселин шящярятрафы). Апарыъы авиаширкяти – “Сабена” (1923 илдя йарадылмышдыр) дцнйанын ири шящярляринин як- сяриййяти иля ялагя йарадыр. Брцсселля юлкянин диэяр шящярляри арасында мцнтязям фяалиййят эюстярян щеликоптер нягл. вар.
    Хариъи игтисади ялагяляр юлкя тясяррцфатынын инкишафында олдугъа мцщцм рол ойнайыр. Б. 100 илдян артыгдыр ки, дцнйа ямтяя вя капитал ихраъчыларынын биринъи онлуьуна дахилдир. Ихраъын дяйяри 255,7 млрд. доллар, идхалын дяйяри ися 235 млрд. доллардыр (2003). Б.-нын пайына дцнйа мал дювриййясинин 3%-и дцшцр, бу ися юлкянин цмуми дцнйа мящсулундакы вя дцнйа сянайе истещсалындакы пайындан хейли йцксякдир. 2003 илдя ихраъ квотасы (ихраъын ЦДМ-дяки пайы) 85%-дян чох олмушдур (АИ юлкяляри арасында 1-ъи йер). Адамбашына дцшян хариъи тиъарят дювриййясиня эюря Б. дцнйада 1-ъи йери тутур. Ямтяя дювриййяси структурунда щазыр маллар цстцнлцк тяшкил едир. Ихраъат щяъминин йарысындан чоху машынгайырма (36–37%), кимйа вя кимйа-яъзачылыг (14– 15%) сянайесинин пайына дцшцр. Ихраъатын ясас ямтяя груплары: миник автомобилляри, онларын говшаг вя агрегатлары (10%); гиймятли дашлар, о ъцмлядян брилйантлар (5,7%), дярманлар (2%). Кимйяви препаратларын мцхтялиф нювляринин, машын вя аваданлыгларын, гара вя ялван метал йайыгларынын, метал мямулатларынын, ярзаьын, шцшя вя тохуъулуг мямулатларынын ихраъы да ящямийййятлидир. Гиймятли дашларын дцнйа ихраъынын 18–20%,-и полад йайыьынын 10–11%-и, дюшямя юртцкляринин ися 20%-и Б.-нын пайына дцшцр. Ясас идхал маллары машын вя аваданлыглар, кимйяви хаммал, емал олунмамыш алмаз вя брилйантлар (сонракы реекспорт цчцн), яъзачылыг препаратлары, ярзаг, нягл. аваданлыьы (о ъцмлядян автомобиллярин йыьылмасы цчцн говшаглар вя агрегатлар), нефт вя нефт мящсулларыдыр. Хариъи ямтяя дювриййясинин 3/4 щиссяси АИ юлкяляринин, ясасян, Алманийанын (ихраъ щяъминин 19,9%-и, идхал щяъминин ися 18,4%-и, 2003), Франсанын (17,2% вя 12,5%), Нидерландын (11,8% вя 17,0%) вя Б.Британийанын (8,6% вя 6,8%) пайына дцшцр. Б.-нын хариъи тиъарятиндя гейри-Ав- ропа юлкяляриндян АБШ, Йапонийа вя Конго Демократик Респ. мцщцм йер тутур.
    Б. капиталларын бейнялхалг щярякятиндя чох бюйцк рол ойнайыр. Онун хариъдя топланмыш бирбаша сярмайяляринин щяъми 397 млрд. доллар, юлкя игтисадиййатына гойулан бирбаша хариъи сярмайялярин цмуми дяйяри ися 350 млрд. доллардыр.  
    Силащлы гцввяляр
    Силащлы гцввялярин (СГ) цмуми сайы 40,8 мин няфярдир (2004); гуру гошунлары (ГГ), ЩЩГ вя ЩДГ-дян ибарятдир. Конститусийайа ясасян, СГ-ин али баш ко- манданы кралдыр. СГ-я цмуми рящбярлийи Мцдафия Назирлийи вя Мцдафия гярарэащы васитясиля мцдафия назири (мцлки шяхс) щяйата кечирир. СГ-ин гуруъулуьу онун узунмцддятли (2015 илядяк) тякмилляшдирилмя програмына ясасян щяйата кечирилир. СГ-ин ясас вязифяляри бющран шяраитиндя НАТО-нун бирляшмиш СГ-нин тяркибиндя фяалиййят эюстярмякдян вя Шимал дянизиндя, щямчинин Ла-Манш боьазы зонасында гайыгялейщиня вя минаялейщиня мцдафиядян ибарятдир. ГГ (32 мин няфяр) 2 механикляшдирилмиш вя 1 аеромобил бригададан, орду авиасийасы бюлмяляриндян, юн вя арха ъябщяни тяъщиз едян щиссялярдян ибарятдир. ГГ 130-дан чох дюйцш танкы, тягр. 120 сяййар зенит-ракет комплекси (ДЗРК), 700-дян чох зирещли дюйцш машыны, 350-дян чох сящра артиллерийа топу, тягр. 400 танк ялейщиня ракет комплекси (ТЯРК), 70-дян чох орду авиасийа щеликоптери, о ъцмлядян тягр. 40 щцъум щеликоптери иля силащланмышдыр. Ескадрилйалардан тяшкил олунан ЩЩГ-дя (6,4 мин няфяр) тягр. 120 дюйцш тяййаряси, о ъцмлядян 18 нцвя силащы дашыйан тяййаря, 80-дян чох йардымчы авиасийа тяййаряси, о ъцмлядян 10 йардымчы щеликоптер вардыр. Б. яразисиндя диэяр НАТО юлкяляринин ЩЩГ-нин дя истифадя етдийи 14 щярби-щава базасы йерляшир. Онлардан мцщцмляри: Бйерсе (Лйеж), Клейне-Броэел, Флорен. ЩДГ-нин (2,4 мин няфяр) тяркибиндя 11 эями, 2 дюйцш катери, 14 йардымчы эями, 3 щеликоптер вардыр. Ясас щярби дяниз базалары: Зебрцээе, Остенде. СГ-ин сырави тяркибинин комплектляшдирилмяси мцгавиля ясасында щяйата кечирилир. Забит вя унтер-забит корпуслары, ясасян, щярби мяктяблярин мязунларындан – пешякар щярби гуллугчулардан тяшкил олунур. 
    Сящиййя
    Б.-да 20 миндян чох цмуми практикалы щяким вя 19 мин ихтисаслашмыш щяким вар (2002). Хястяхана йардымы юзял гейри-коммерсийа (60%) вя дювлят (40%) хястяханалары тяряфиндян эюстярилир. Ящалинин щяр 100 мин няфяриня 699 хястяхана чарпайысы дцшцр (2001). Вярямля хястялянмя ящалинин щяр 100 мин няфяриня эюря 12,87 олмушдур (2001). Юлцмцн ясас сябябляри ган дювраны органлары хястяликляри, бядхассяли шишляр, травмалар вя зящярлянмялярдир. Сящиййяйя гойулан хяръ ЦДМ-ин 8,7%-ни тяшкил етмишдир (2000). Курортла- ры: Зебрцээе, Остенде, Спа вя с.
    Идман
    Юлкядя бядян тярбийяси вя идманын инкишафынын тяшкилиня Белчика Бядян Тярбийяси Федерасийасы (1961 илдя Милли бядян тярбийяси лигасы вя Б. Тядрис эим- настикасы федерасийасы иля бирляшяряк тясис едилмишдир) ъавабдещдир. Б. Милли Олимпийа Комитяси 1906 илдя йарадылмышдыр. Принс А. де Мерод узун илляр БОК-ун цзвц олмушдур. Б. идманчылары 1900 илдян бцтцн Йай Олимпийа Ойунлары (1904 илдян башга) вя Гыш Олимпийа Ойунларында (1960, 1968 иллярдян башга) иштирак етмишляр. 1920 илдя Антверпендя Олимпийа Ойунлары кечирилмиш, Б. идманчылары юлкя тарихиндя ян бюйцк уьурларыны газанмышлар (14 гызыл, 11 эцмцш, 11 бцрцнъ медал). Цмумиликдя Б. идманчылары Олимпийа Ойунларында (1900–2008) 38 гызыл, 52 эцмцш, 57 бцрцнъ медал, о ъцмлядян мцвафиг олараг Гыш Олимпийа Ойунларында 1 гызыл, 1 эцмцш, 3 бцрцнъ медал ялдя етмишляр. Йеэаня гызыл медалы Гыш Олимпийа Ойунларында (1948) М. Ланнуа вя П. Бонйе гоша фигурлу конкисцрмядя газанмышлар. Щ. ван Иннис Олимпийа Ойунларында (1900 вя 1920) камандан охатма нювц цзря ян уьурлу чыхышыны етмишдир (6 гызыл вя 3 эцмцш медал). 1960-ъы иллярин яввялляриндя йцнэцл атлет Г. Рулантс бюйцк наилиййятляр газанмышдыр (Авропа чемпиону, 1962; Олимпийа Ойунлары чемпиону, 1964). Диэяр идман нювляриндян велосипед идманы (Е. Меркс, “Тур де Франс”ын бешгат галиби; И. Рейндерс, дяфялярля дцнйа чемпиону), теннис (Ж. Енен-Арден, 2004 ил Олимпийа Ойунлары чемпиону вя К. Клистерс, 2000-ъи иллярин яввялляриндя дцнйа гадын теннисинин лидерляри), футбол (Брцсселин “Андерлехт”, Лйеж шящяринин “Брцээе”, “Стандард” командалары Авропанын 3 танынмыш футбол клубларыдыр; Л. Нилис, Ж.Н. Пфафф, Е. Шифо,Й. Кулеманс, мяшгчи Р. Гуталс дцнйа футболу тарихиня дахил олмушлар), атчылыг идманы, ъцдо, академик аварчякмя, бокс, йелкянли гайыг идманы, атыъылыг идманы, йцнэцл вя аьыр атлетика инкишаф етмишдир. 1950–2002 иллярдя “Спа-Франкоршам” автодромунда “Формула-1”-ин Гранпри мярщяляляриндян бири кечирилмишдир. 1980-ъи иллярдя Брцсселдя дцнйанын ян эцълц гроссмейстерляринин иштиракы иля бюйцк бейнялхалг шащмат турнирляри, о ъцмлядян 1988 илдя Дцнйа кубоку йарышларынын турнирляриндян бири кечирилмишдир.
    Тящсил вя елм. Мядяниййят мцяссисяляри
    Б.-нын тящсил системи 6 йашадяк ушаглар цчцн мяктябягядяр мцяссисяляри, 6 иллик ибтидаи мяктябляри (6–11 йаш щядди), 6 иллик там орта мяктябляри (3 икииллик мярщялядян ибарятдир), орта ихтисас (там орта мяктяб базасында техники, бядии, тибби, кянд тясяррцфаты вя с. тядрис мцяссисяляри) вя али тящсил мцяссисялярини ящатя едир. Тящсил 6 йашдан 16 йашадяк, ахшам мяктябляриндя ися 18 йашадяк бцтцн ушаглар цчцн иъбари вя пулсуздур. Б.-да 3 дил-мядяни бирлийи вар: фламанд (ящалинин 57,5 %-и; Нидерланд дилли), валлон (42%; франсыздилли) вя алман (0,5%). Икидилли реэион статусу алмыш пайтахт Брцссел хцсуси йер тутур (мяктяблярдя дярсляр шаэирдлярин доьма дилиндя – франсыз вя йа Нидерланд дилляриндя апарылыр). 1989 илдян башлайараг франсыз, фламанд вя алмандилли иъмаларын юз тящсил системляри вардыр. Федерал щюкумят йалныз иъбари тящсилин йаш щяддини вя мяктяби битирмяк щаггында йекун шящадятнамясини (диплому) алмаг цчцн минимум тялябляри мцяййянляшдирир. Бцтцн бунлар Б. Баш назири йанында Елми-техники вя мядяниййят мясяляляри цзря хидмят тяряфиндян щялл едилир. 2 тящсил системи мювъуддур: дювлят вя юзял.
    Демяк олар ки, бцтцн юзял мяктябляр дювлятдян малиййя йардымы алыр. 
    Б.-да 3 тип али тящсил мцяссисяси: ун- тляр (тящсил мцддяти 5 ил вя даща артыгдыр), 4 иллик тящсил мцддяти олан али мяктябляр (ин-тлар, али мяктябляр) вя гысалдылмыш тядрис програмы олан али мяктябляр (3 ил) мювъуддур. Б.-да тягр. 180 али мяктяб (280 мин тялябя) фяалиййят эюстярир (2000). Ян бюйцк али мяктябляри: Лювендя (1425 илдя йарадылмыш, фасилялярля фяалиййят эюстярмишдир; 1970 илдя 2 ун-тя бюлцнмцшдцр), Брцсселдя (1834) католик ун-тляри; Лйеждя (1817), Эентдя (1817) ун-тляр, Антверпендя (1852), Лимбургда (1971) ун-т мяркязляри. 2-ъи тип али мяктябляр: тибб вя байтарлыг али мяктябляри (Кцрегщаймда), агрономийа ин-ту (Жамблуда) вя с. Елми дяряъя вермяк щцгугуна малик тягр. 10 мцстягил ун-т факцлтяси дя фяа- лиййят эюстярир. Ири елми мцяссисяляри: Елм, Ядябиййат вя Зяриф Сянятляр Крал Академийасы ( (1772), Тибб Крал Академийасы (1841), Алман Дили вя Ядябиййаты Крал Академийасы (1886), Франсыз Дили вя Ядябиййаты Крал Академийасы (1920), Крал Рясядханасы (1827), Тябиййат Елмляри Крал Ин-ту (1846) вя с. 100-дян чох елми ъямиййят вя елми тядгигат мцяссисяси вар. Б. сянайесинин бцтцн сащяляриндя сянайе тядгигатлары цзря сащя ассосиасийалары (вя йахуд мяркязляри) фяалиййят эюстярир. Бунлардан ян мяшщур лары: Металлурэийа тядгигатлары елми мяркязи, Белчика тохуъулуг сянайеси елми вя техники мяркязи, Шцшя милли ин-ту вя с.
    Ясас музейляри: Антверпендя Зяриф Сянятляр Крал музейи (1890 илдя йарадылмышдыр), Плантен-Моретус (1876), Майер Ван ден Берг (1904) вя с.; Брцсселдя Б.-нын Зяриф Сянятляр Крал музейляри (1795 илдя йарадылмышдыр, о ъцмлядян гядим инъясянят, мцасир инъясянят вя с.), Инъясянят вя Тарих Крал музейляри (1835), Мяркязи Африка Крал музейи (1897; Брцссел йахынлыьында, Тервцрендя); Брцээедя Щ. Мемлинг музейи (1150 илдян мяшщурдур), Ряссамлыг галерейасы (1930) вя с. Ири китабханалары: Брцсселдя Милли (1837), парламент (1831), Тящсил Назирлийинин (1879); Лювен, Эент, Лйеж, Брцссел вя с.- дя университет китабханалары фяалиййят эюстярир.

    Мцгяддяс Урсуланын сяндугяси. Мемлинг музейи. Брцээе.



    П.П. Рубенс. “Мярйямя таъгойма мярасими”. 17 ясрин биринъи йарысы. Крал Инъясянят Музйеи. Брцссел.



    Кцтляви информасийа васитяляри
    Б.-да гязет вя журналлар алман, франсыз вя Нидерланд дилляриндя чыхыр. “Россел”, “Медиабел”, “ВУМ”, “Перс-груп” (“Де Персэроеп”), “РУЭ” кими ири няшриййатлар тяряфиндян 33 эцндялик, 28 щяфтялик гязет бурахылыр. Франсыз дилиндя “Суар” (“Ле Соир”), “Нувел газет” (“Ла Ноувелле Эазетте”), “Либр белжик” (“Да Либре Белэигуе”); Нидерланд дилиндя “Стандард” (“Де Стандаард”), “Щет нйусблад” (“Щет Ниеуwсблад”), “Щет фолк” (“Щет Волк”), “Финансиел-економише Тайд” (“Де Финанъиеел Еъономисъще Тижд”); алман дилиндя “Гренс-ехо” (“Эренз Еъщо”). БЕЛЭА милли информасийа аэентлийи фяалиййят 
    эюстярир. РТБФ (5 радио вя 3 телеканал, франсыз дилиндя) вя ВРТ (5 радио вя 2 телеканал, Нидерланд дилиндя) мяркязи иътимаи телерадио ширкятляри вардыр. РТЛ-ТВИ мцштяряк Белчика-Лцксембург телеканалы, щямчинин 30-дан артыг юзял телевизийа вя 800 радиостансийа фяалиййят эюстярир (2005).
    Ядябиййат
    Б. ядябиййаты ики дилдя – ъ. яйалятляриндя франсыз, шм. яйалятляриндя ися Нидерланд дилиндя инкишаф едир. 
    Франсыз дилиндя ядябиййат. Илк йазылы ядяби абидяляр 13 ясрин яввялляриня аиддир (“Гафийяли хроника”, Ф.Муске вя с.). 13– 14 ясрлярдя куртуаз ядябиййаты инкишаф етмишди (“Окассен вя Николет”, 13 ясрин орталары вя с.). Орта ясрлярин сонларында театрын репертуарына моралите (А. Гребан) вя фарслар (“Эянъ оьлан вя кор киши щаггында фарс”, 13 ясрин сонунда Турне шящяриндя сящняйя гойулмушдур) дахил едилмишди. Сатирик “Тцлкц щаггында роман”ын фламанд вариантлары (“Тцлкцнцн таъгойма мярасими”, тягр. 1280) мювъуд иди. 14 ясрдя Ж. ле Бел, Ж. Фруассар вя Ж. Шатленин тарихи салнамяляри мяшщур иди. 15 ясрдян новелла жанры инкишаф етмишдир (А. де ла Сал вя б.). 16 ясрдя лирикада “Плейада“ поетик яняняляринин тясири щисс олунурду (Ф. де Марникс де Сент-Алдегонд, Ж.Лемер де Белж вя б.). 17 ясрдя Б. яразисиндя эедян мцщарибяляр ядябиййатын бющранына сябяб олмушдур. 18 ясрин 2-ъи йарысында Лйеж шящяри юлкянин ядяби щяйатынын вя маарифчилик щярякатынын мяркязиня чеврилмишди; бурада “Енсиклопедик журнал” (1756 илдян), Волтерин ясярляри чап олунурду. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя ядяби дярняк вя ъямиййятляр (1800 илдян “Брцссел ядяби ъямиййяти” вя с.) тяшкил едилир, иллик “Поетик алманахлар” (1801–18) дяръ едилирди. Бу дюврдя даща чох тяглиди характер дашыйан романтизм эениш вцсят алмышды. Ф. Лебруссар, А. ван Щасселт, Ж. де Сен-Женуа, Ж.Б. Команс, А. Мок, Ф. Богартс, Ш. Потвен 19 ясрин романтик шаирляри иди. Театрларда Ж. Эийо- мун тарихи драмлары вя яхлаги комедийалары тамашайа гойулурду. 1850-ъи иллярдя Е. Грейсон, Е. Жан, Е. Леклерк сентиментал романлары иля шющрят газанмышды. 1867 илдя Ш. Де Костерин “Белчиканын библийасы” адландырылан “Тил Уленшпиэел щаггында яфсаня” романы чап олунмушду. 1880-ъи иллярин яввялляриндян “Эянъ Белчика” журналы иля ямякдашлыг едян йазычылар (М. Валлер, И. Жилкен, А. Жиро) ядябиййатда орижиналлыг йаратмаьа чалышырдылар. 19 ясрин 90-ъы илляриндян Б. ядябиййатында символизм йайылды. М. Метерлинкин символист драмлары (“Корлар”, 1890; “Орада, ичяридя”, 1894 вя с.) дцнйа шющряти газанды. Е. Верщарнын поезийасы символизм поетикасына йахын иди вя ящвали-рущиййясиня эюря оптимист характер дашыйырды.
    20 ясрин яввялляриндя реализмин эцълянмяси иля ялагядар Б. ядябиййатында юлкянин мцхтялиф реэионларынын адят-янянялярини вя мяишятини якс етдирян мящялли роман апарыъы рол ойнамаьа башлады (М. дез Омбио, Ж. Виррес, Й. Кренс). 1920– 40 иллярдя шаирлярдян М. Карем, Ж. Норж, А. Бернйе, М. Тиринин йарадыъылыьы популйар иди. Ф. Елленс, Ж.П. Ремдонк, Д. Малинусун фантастик романлары эениш йайылмышды. 20 ясрин 1-ъи йарысында Верщарн, Ф. Кроммелинк, М. де Эелдерод вя б. драматургларын йарадыъылыьы Б. щцдудларындан кянарда да танынырды. Брцсселдя сцрреалистлярин (М. Леконт, Р. Десмет, Р. Вилем) Р. Магритля фяалиййяти эениш якс-сяда йаратмышды. Детектив роман жанры мяшщур иди (Ж. Сименон, Ж. Рей, С.А. Стиман). 2-ъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Т. Кйениг, Ж. Лакомблез вя б.-нын йарадыъылыьында авангардизм мейилляри эцълянирди. 1960-ъы иллярдя П. Виллемс вя Г. Весин фантастик романлары эениш шющрят газанды: Б. “йени роман”ы (Д. Ролен, Й. Жуен) йаранырды. Йазычылар- дан Ф. Даннемарк, Ж.П. Верщеэен, П. Едмон вя б. мцасир Б. ядябиййатынын эюркямли нцмайяндяляридир.
    Нидерланд дилиндя ядябиййат. 17 ясрядяк Нидерланд ядябиййаты чярчивясиндя инкишаф етмиш, узун мцддят фолклор яняняляри иля баьлы олмушдур. 17 ясрдя В. Оэирин сатирик-мяишят комедийалары мяшщур иди. Й. Щардюйнцн (“Аллаща мядщиййя”, 1620) вя А. Пойртерсин (“Дцнйанын эюзц гаршысында маскасы йыртылды” романы, 1644) йарадыъылыьында дини мотивляр цстцнлцк тяшкил едирди. 19 ясрин яввялляриндя милли мядяниййятдя дирчялиш нязяря чарпырды. Й.Ф. Виллемс фламандларын гящряманлыг тарихиня даир “Белчикалылара” (1818) топлусуну чап етдирди. Бу яняняни давам етдирян фламанд йазычысы Щ. Консианс (“Фландрийа шири”, 1838) ядябиййатда реализмин баниляриндян иди. 19 яср драматурэийасында Щ. Тейрлинк, А. Роденбах, А. Щеэенсэейт, С. Ферскаф вя П. Ферщцлстцн йарадыъылыглары фярглянирди. К.Л. Ледеганкын поезийасы халг мащны яняняляриндян бящрялянирди. 19 ясрин сонларында сосиал мязмунлу роман вя драмлар йаранды (В. Ловелинг, А. Бергман вя б.). “Кянд” мювзусу К. Бейссе вя С. Стрюйвелсин еркян йарадыъылыьы цчцн сяъиййяви иди.
    Символизм 19 ясрин сонларында П. де Монт, А. Роденбах, А. Вермейлен, К. ван де Вустейнин йарадыъылыьында юз яксини тапды. Щ. Тейрлинкин “Иощанн Докс” (1917) романында декадент мотивляр нязяря чарпыр. Експрессионизмин ян мяшщур нцмайяндяси П. ван Остайен олмушдур. Щ. Клаус, Щ. Мцлиш, Щ. Лампо, Г. Раса 20 ясрин 2-ъи йарысынын эюркямли йазычыларыдыр. Ш. Де Костерин “Уленшпиэел яфсаняси”, Е. Верщарнын бязи шеирляри Азярб. дилиня тяръцмя едилмиш, М. Метерлинкин “Эюй гуш” пйеси Азярб. Дювлят Драм Театрында тамашайа гойулмушдур (1936).
    Мемарлыг вя тясвири сянят
    Юлкя яразисиндя келтлярин вя гядим ромалыларын инъясянят абидяляри сахланылмышдыр. Орта ясрлярдя Б.-нын зянэин сянайе вя тиъарят шящярляри мцщцм бядии мядяниййят мяркязляри иди: 11–12 ясрлярдя роман [Лйеж вя Турнедя килсяляр, Фландрийа графларынын Эентдяки гала-донжону, Мйюз (Маас) чайы вадисиндя бядии металишлямя сяняти], 13–14 ясрлярдя ися кился вя дцнйяви мемарлыгда йцксяк инкишаф мярщялясиня чатмыш готик [Эент, Брцссел, Антверпен вя Мехелендя даш вя кярпичдян тикилмиш чохйаруслу квадрат гцлляли, мющкям сцтунлу, “брабант” капителля тамамланан зал вя базиликалы килсяляр; шящяр истещкамлары, гцлля-“бефруа” (Турне, Эент) вя с.] цслублу тикилиляр эениш йайылмышды. Готик портал вя гябирцстц китабя щейкялтярашлыьы, дивар вя дязэащ бо- йакарлыьы, китаб миниатцрц йцксяк бядии сявиййяйя чатмышды. 14 ясрин сону – 15 ясрин яввялляриндя Бургундийанын щакимиййяти алтында бирляшян Ъянуби вя Шимали Нидерландда формалашан Нидерланд мяктяби Ъянуби Нидерланд (Б.-нын мцасир яразиси) инъясянятиндя апарыъы рол ойнамышдыр. 15 яср – 16 ясрин 1-ъи йарысында рущян дцнйяви олан сон готика мемарлыг тикилиляри инша едилирди: эениш пянъяряляри, галерейалары, бязякли гцлляляри, чохлу ойма нахышлары олан язямятли бялядиййя биналары (Брцссел, Эент вя Лювендя). 15 ясрдя мцасир Б. яразисиндя Й. ван Ейк тяряфиндян ясасы гойулмуш Шимал Интибащы Нидерланд бойакарлыьынын ясас мяркязляри йаранды. 16 ясрдя мемарлыгда, щейкялтярашлыгда вя декоратив инъясянятдя Ренессанс формалары цстцнлцк тяшкил едирди. Б.-нын тарихи вилайятляриндя Нидерланд ингилабынын мяьлубиййятиндян сонра бурада инъясянят 17–18 ясрлярдя фламанд мяктяби ады иля танынан мцстягил мяктяб чярчивясиндя инкишаф етмяйя башлады. 17 яср фламанд барокко инъясянятиндяки дябдябяли, тямтяраглы декоративлик гядим Нидерланд яняняляри вя реалист халг тенденсийалары иля бирляширди. Антверпендя П.П. Рубенсин еви (ряссамын лайищясиня ясасян) вя бир нечя кился тикилиляриндя Италийа, ъянуб шящярляринин истещкамлары вя йашайыш евляриндя ися Франса мемарлыьынын тясири щисс олунур. 17 яср фламанд бойакарлыьында Рубенсин мцщцм ролу олмушдур; онун ясярляриндя ъошгун динамика образларын дольун щяйатилийи иля чульашыр. Задяэан портретляри устасы А. ван Дейк, образларыны кяндли вя бцрэер мцщитиндян эютцрян Й. Йорданс, натцрморт устасы Ф. Снейдерс вя б. Рубенсин шаэирдляри вя давамчылары иди. Фламанд реализми щямчинин кянд мяишят сящняляри вя мянзяря бойакарлыьы иля тямсил олунурду (А. Брауер, Кичик Д. Тенирс, Й. Сиберехтс, Й. Брейэел, Й. де Момпер вя б.). А. Йансес, Т. Ромбаутс вя б. М. да Караваъъонун давамчылары олмушлар. Щейкялтярашлыгда тямтяраглылыгла (А. Квеллин, Щ. Вербрцээен) йанашы реализмин никбин хцсусиййятляри дя тязащцр едирди (Ж. вя Ф. Дцкенуа, кичик ушаг фигурлары; Л. Файдщербенин релйефляри).
    18 яср фламанд бароккосуна классисизм тясир эюстярмишдир (мемарлар Й.П. Баурсщейдт, Л.Б. Девез; щейкялтярашлар Л. Делво, Ж.Л. Годшарл вя б.); Л. Деф- рансын мяишят сящняляри вя сянайе цсулы иля щазырланан интерйерляри йени реалист ъяряйанларын йаранмасына сябяб олду. Б. инъясяняти 19 ясрдя формалашмышдыр (Л. Руландтын классисизм цслубундаки тикилиляри, Ф. Ж. Навезин тарихи таблолары вя портретляри). 1830 ил буржуа ингилабы Б.-ны кяскин сосиал гаршыдурмаларла сяъиййялянян сянайе юлкясиня чеврилмясиня тякан верди. Шящярлярин язямятли мяркязи щиссяляри вя еклектизм цслцбунда тикилмиш тям- тяраглы биналары иля йанашы (мемарлар Й.П. Клюйсенар, Ж. Пуларт вя б.) йохсул мящялляляр дя йаранырды. Б. романтизми (Г. Вапперсин, Л. Галленин, щейкялтяраш В. Эефсин тарихи композисийалары, А. Виртсин фантастик аллегорийалары, Щ. Лейсин стилизя олунмуш мяишят сящняляри, Т. Фурмуанын мянзяряляри) тядриъян салон академизми сявиййясиня дцшцрдц. Бунунла беля Б. романтикляри 19 ясрин 2-ъи йарысында щям дя реализмин ъошгун инкишафынын (Ш. де Грунун, А. де Бракелерин кянд вя шящяр мяишят сящняляри, Л. Дцбуа, И. Буланже вя б.-нын мянзяряляри) тямялини гойдулар. К. Менйенин щейкялтярашлыг вя бойакарлыг ясярляри Б. фящля вя кяндлиляринин щяйатына щяср олунмушдур. 19 ясрин сонларында Б. мемарлыгда модерн цслубунун вятяниня чеврилди (Щ. ван де Велде, Б. Орта). Реализм яняняляри импрессионист мцшащидя анилийи (Е. Клаус, А. Евенепул, Т. ван Рейселбергдя), иронийа вя гротеск фантастика (Ъ. Енсор вя И. де Брейкердя) вя мистик символика иля (Е. Ларманс, Ф. Ропс вя хцсусиля щейкялтяраш Ж. Минненин башчылыг 
    етдийи Латем мяктяби усталары В. де Саделер, Г. ван де Вустейне йарадыъылыьында) бирляширди.

    “Ренессанс” цслубунда тохунмуш памбыг халча.



    Белчика кружевалары.



    1920–30 иллярин мемарлыьында неоклассисизм цстцнлцк тяшкил едирди; 1-ъи дцнйа мцщарибясиндян сонра конструктивизм цслубу инкишаф етмяйя башлады (Щ. Щосте, Л. ван дер Свалмен, Е. ван Авербеке вя б.). Мцасир Б. мемарлыьынын принсипляри 1945 илдян сонракы йашайыш биналарынын, няглиййат вя сянайе тикилиляринин, иътимаи биналарын (мемарлар Щ. ван Кюйк, Р. Брам, М. Бренфо вя б.) ин- шасында формалашды. Антверпен, Брцссел вя Лйеждя иътимаи мяркязляри олан, чохмяртябяли вя йа гарышыг тикилилярдян ибарят микрорайонлар салынды. 1958 ил Цмумдцнйа сярэисиндян сонра Брцсселдя йени иншаат материалларына (алцминиум, пластик кцтля, ламинат) вя иншаат технолоэийасына цстцнлцк верилди. 1990-ъы иллярдя тарихилийя мейил вя мцхтялиф цслубларын постмодернизм рущуна
    уйьунлашдырылмасы нязяря чарпырды.
    20 яср Б. тясвири сяняти Авропа експрессионизми, символизми (Л. вя Г. де Смет, Й. Брцсселманс), сцрреализми (П. Делво, Р. Магрит) вя диэяр авангардизм ъяряйанларынын тясириня мяруз галды. 1960-ъы иллярдя поп-артын милли варианты, 1980-ъи иллярин яввялляриндя ися щеппенинг вя флйук- сус кими бядии активлик формалары йаранды. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляри Б. инъясянятиндя полистилизмля йанашы постмодернизмин чохсайлы формалары мювъуддур.
    Мусиги
    Мцасир Б. мусигиси Нидерланд мядяниййяти яняняляри иля баьлы олан фламандларын вя франсыз мядяниййятинин тясириня мяруз галмыш валлонларын милли мусиги мядяниййяти ясасында йаранмышдыр. Орта ясрлярдя Б.-нын индики яразисиндя ясас мядяниййят мяркязи Лйеж иди. Йакоб Лйежли мусиги нязяриййясиня даир ири щяъмли “Мусиги айнасы” (1321–25) трактатыны йаратды. Интибащ дюврцндя халг мащны йарадыъылыьы ясасында формалашмыш Нидерланд полифонийа сяняти (бястякарлардан Ж. Беншуа, Г. Дцфаи, Ж. Депре, Й. Океэем, Й. Обрехт, О. Лассо) Гярби Авропа бястякарлыг мяктябляриня мцщцм тясир эюстярмишдир. 16 ясрдя Антверпен Авропа нот чапы мяркязиня чеврилди (нот няшринин баниляриндян бири Т. Сузато иди). 17 ясрдя Антверпендя клавесин истещсалы эениш вцсят алмышды. 19 ясрдя Б. мусигисиндя ики йарадыъылыг истигамяти – Антверпен (П. Бенуа, онун давамчылары Й. Блокс, Л. Дцбуа, Е. Тинел вя б.) вя валлон (Э. Лекю, Ж. Йонэен, О. Дцпон, Л. Йуберти вя б.) мусиги мяктябляри формалашды. Фламанд мяктяби алман мусиги яняняляриня вя ири сящня жанрларына мейилли иди (Бенуанын тарихи-гящряманлыг вя мяишят мювзусунда йаздыьы опералар, “Шелда” ораторийасы, 1868, “Рубенс” кантатасы, 1877; Й. Блоксун “Тил Уленшпиэел” операсы, 1900; Е. Тинелин “Фламанд мащнылары” силсиляси, 1883; Л. Дцбуанын “Юлцм мелодрамы”, 1894). Валлон мяктяби цчцн франсыз мусиги яняняляри юнямли олмуш, ясас диггят симфоник вя камера инструментал мусигисиня йюнялмишдир (Лекюнун скрипка цчцн соната вя симли квартетляри; Йонэенин орган иля симфоник оркестр цчцн “Арден тяяссцратлары”, 1913). 19–20 ясрлярдя Б. скрипка мяктяби (баниляри Ш. Берио, А. Вйютан, Е. Изаи вя б.) йцксяк сявиййяйя чатды. Бястякарлардан П. Жилсон, Ж. Абсил, Ф. Кине, П. Дефоссе вя б. 20 яср Б. мусигисинин эюркямли нцмайяндяляридир. Дирижорлардан Ф. Андре, Д. Дефо, пианочулардан Е. Боске, М. Маас, скрипкачылардан А. Грцмйо, К. ван Несте, мцьяннилярдян М.Д. Грот вя Ф. Анспах, мусигишцнаслардан А. Воткенн, Ш. ван ден Боррен, С. Клеркс вя б. Б.-нын мяшщур сянят хадимляридир. Брцсселдя “Ла Монне” театры (1700), Антверпендя Крал фламанд опера театры (1893), Лйеждя Валлонийанын Крал операсы (1820, 1967 иля гядяр Лйеж Крал театры) фяалиййят эюстярир. Ифачы коллективляр арасында милли симфоник оркестр (1936), гядим мусиги ансамблы “Про мусиъа Антигуа” (1933–67, йарадыъысы дирижор вя бястякар С. Кейп) сечилир. Щяр ил кечирилян Флан- дрийа фестивалы (1958 илдян) вя Валлонийа фестивалы (1971 илдян) Б.-нын ян мяшщур мусиги фестивалларыдыр. Муасир мусиги фестиваллары да кечирилир [(“Про арте” (1921–34), “Арс мусиъа” (1988 илдян)]. Брцсселдя мусиги ифачыларынын кралича Йелизавета ад. (1951 илдян; дцнйада ян нцфузлу мцсабигялярдян бири), Эентдя органчыларын С. Бах ад. (1958 илдян), Лйеждя симли квартетлярин (1951 илдян) вя с. бейнялхалг мцсабигяляр кечирилир. Брцссел консеварторийасынын музейиндя дцнйада ян бюйцк мусиги алятляри коллексийаларындан бири сахланылыр.
    Рягс вя балет
    Фландрийа вя Брабантын (мцасир Белчика яразисиндя) шящярляри щяля 14 ясрдян рягслярля мцшайият олунан байрамлары иля мяшщур иди. 15–16 ясрлярдя камер-риторлар (сех типли бирликляр) рягсля мцшайият олунан театр тамашалары тяшкил едирди. 17 ясрдя бу тамашалар опера-балет формасыны алды. 1700 илдя Брцсселдя “Ла Монне” театры ачылмышды (балет труппасы 1705 илдя). 18 ясрдя театр юз репертуарына франсыз бястякарларынын ясярлярини дахил едирди. Тамашаны франсыз вя италйан хореографлары щазырлайырды. Театрын инкишафында балетмейстер вя ряггас Ж.А. Петипанын мцщцм ролу олмушдур. Бурада мяшщур Авропа ряггаслары М. Талйони, Ф. Елслер вя б. чыхыш едирди. 1826–27 иллярдя Ж.А. Петипа рягс консерваторийасынын ясасыны гоймушдур. 1848 илдя Эент ш.- ндя рягс академийасы йарадылмышдыр. 1830–90 иллярдя Брцсселдя балет тамашаларыны Бартоломен, Анйел, Й. Щансен, Л. Петипа щазырламышлар. 20 ясрин яввялляриндя бурада балетмейстерлярдян Ъ.Ъ. Саракко вя Ф. Амброзини, ряггася К. Брианса чалышырдылар. 20 ясрин орталарында юлкянин бцтцн опера театрларында балет труппалары фяалиййят эюстярирди. Балетмейстерлярдян Ж. Брабантс Антверпендя, Ж. Лаззини Лйеждя ишляйирдиляр. 1953–59 иллярдя “Ла Монне”дя ишлямиш балетмейстер Ж. Ж. Ечеверинин театрын инкишафында ящямиййятли ролу олмушдур. 1941 илдя Брабантс Антверпендя балет мяктяби тяшкил етмишдир (1951 илдян Крал фламанд опера мяктяби, 1969 илдян Фландрийа балет труппасы). 1960 илдя М. Бежарын Брцсселя дявят олунмасы Б. балети цчцн мцщцм щадися олду. М. Бежар “ХХ ясрин балети” труппасыны (1960–87) вя “Мудра” мяктяб-студийасыны йаратмышдыр (1970). 1988–91 иллярдя “Ла Монне”дя Америка хореографы М. Моррисин сонрадан милли труппа статусу алмыш труппасы ишлямишдир. В. Вандекейбус, Й. Фабр, А.Т. де Керсмакер 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя мцстягил експериментал рягсляр сащясиндя апарыъы хореографлардыр.
    Театр
    Б. театр сянятинин тарихи орта ясрлярдян башланыр. 13–15 ясрлярдя литурэийа драмлары, моралите вя мистерийалар тамашайа гойулурду. 15 ясрин яввялляриндя Эент, Антверпен, Брцссел вя с. ш.-лярдя ядябиййат вя театр щявяскарлары ъямиййятляринин (ритор-камераларын) йаранмасы театр щяйатынын ъанланмасына сябяб олду. 1700 илдя Брцсселдя “Ла Монне” театры фяалиййятя башлады. Ж. Расин, Ж.Ф. Ренйар, П.Ж. Кребийон вя б. франсыз драматургларынын ясярляри тамашайа гойулурду. Драматург Ш. Фавар, актриса Монтансйе (М. Брцне) апарыъы театр хадимляри иди. Тякъя Брцсселдя тягр. 300 театр, о ъцмлядян “Водевил”, “Галери”, “Молйер театры” фяалиййят эюстярирди. Брцсселдя вя Антверпендя йарадылан театрларда тамашалар фламанд дилиндя эедирди.
    19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя символист драматурглардан М. Метерлинк, Ш. ван Лерберг, Ж. Роденбах, Е. Верхарн вя б.-нын ясярляринин театр сянятинин инкишафында мцщцм ролу олмушдур. 1895–97 иллярдя Брцсселдя “Инъясянят еви”нин театры (1897–99 иллярдя “Йени Театр”) фяалиййят эюстярирди. 1907–14 иллярдя “Галери” театрында мцнтязям олараг франсыз артистляри чыхыш етмишляр. 1920–30-ъу иллярдя Брцсселдя, Антверпендя вя б. ш.-лярдя фламанд милли театрлары йарадылмышдыр. 1925 илдя А. Ейэеспарс “Пролетар театры”нын (1940-ъы иллярдя “Команда театры” адланырды) ясасыны гоймушдур. 1943 илдя актйор вя режиссор К. Етйен Брцсселдя “Дц Ридо” театрыны йаратмыш, онун сящнясиндя Б.-нын эянъ мцяллифляринин (Ж. Сион, П. Уилемс) ясярлярини тамашайа гоймушдур. 1970–80-ъи иллярдя юлкядя франсыздилли драматурэийа инкишаф етмишдир (Р. Калиски, Ж. Луве, П. Вийем, Ж. Сигрид, В. ван ден Брюк, П. Кюк, Ж. М. Пйем, П. Емон, П. Вребо, Л. Вутер).
    20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя фламанд театрыны Л. Персевал, Л. ван Щов вя б. новатор режиссорлар тямсил едирди. 1959 илдян Спа ш.-ндя франсыздилли театрын патронажлыьы иля йай театр фестивалы кечирилир. Б.-да 1977 илдян фламанд театрынын да щяр ики илдян бир бейнялхалг фестивалы тяшкил олунур. 1994 илдян щяр ил “Инъясянят фестивалы” кечирилир.
    Кино
    Б.-да илк кцтляви киносеанс 1896 илдя Брцсселдя баш тутмушдур (О. вя Л. Лцмйер гардашларынын филмляри). 1908 илдя А. Машен Щарревелддя киностудийа йаратмышдыр (6 иля 20-йядяк филмя, о ъцмлядян 1912 илдя илк гысаметражлы “Мина Классенсин щекайяти” филми чякилмишдир). Биринъи дцнйа мцщарибяси, еляъя дя Америка вя Франса фирмалары тяряфиндян апарылан рягабят милли кинематографын тяшяккцлцнц йубандырды. 1920-ъи иллярдя актйор вя ссенаристляр даща ялверишли йарадыъылыг мцщити тапмаг цмидиля Франсайа эедирдиляр. 1921 илдя И. Де Кампенейерин Мещелендя тяшкил етдийи ири студийаларда Р.де Вавренин, Э. Шукенс вя б. реж.-ын филмляри (о ъцмлядян, илк сясли филмляр “Клептанс аиляси”, 1929; “Ян эюзял йуху”, 1930 вя с.) истещсал едилди. 1920–30-ъу иллярин сонларында сянядли, етнографик вя сянятшцнаслыьа даир филмляр чякян авангардист реж.-лар Ш. Декюкелер, А. Ковен Б. кинематорафына мцщцм тющфяляр вермишляр. 1936 илдя Крал синематекасынын йаранмасында импрессионист киноесселярин мцяллифи А. Сторкун (А. Тирифайс вя П. Вермейленля бирэя) бюйцк ролу олмушдур. Бу дюврцн реж.-ларыдан Й. Вандерщейден, В. Бенуа вя б. да сечилирдиляр. Фашист ишьалы заманы, ясасян, гысаметражлы филмляр чякилирди. Б. азад олдугдан сонра Е. де Мейстин “Мцлки эейимли ясэярляр” (1944) вя “1 №-ли барак” (1945) филмляри хцсуси йер тутурду. 
    Хариъи капиталын кюмяйиля 1950-ъи иллярдян филмлярин мцнтязям истещсалына башланылды. “Контрабандачыларын банкети” (1951, реж. А. Сторк), “Ъеймс Енсо- нун маскалары вя сифятляри” вя “Гызыл яср” (1950, 1953, щяр икисинин реж. П. Щасартс), “Гаьайылар лиманда юлцр” (1955, реж.-лар Р. Верщаверт, Р. Кюйперс вя И. Михилс), “Магрит” (1960, реж. Л. де Еш), “Ийероним Босх” (1963, реж. Ф. Вейерщанс), “Боринажын ушаглары” (1960, реж. П. Мейер) вя с. филмляр Б. киносунун ян йахшы нцмуняляри арасында иди. Б. кинематографчылары сийаси вя сосиал проблемляря тохунараг “Сизин щцгугларыныз уьрунда мцбаризя” вя “Ачыг диалог” (1961, 1971, Ф. Бценс), “Ъцмя ахшамы базар эцнцндя олдуьу кими охуйаъаьыг” (1967, де Еш), “Валлонийа” (1971, Ж. Громбер) филмлярини йаратмышлар. Б.-нын бейнялхалг нцфуз газанмыш реж.-ларындан бири А. Делвонун “Башы гырхылмыш адам” (1960) филмини эюстярмяк олар. 1960-ъы иллярдя Й. Пустийенс, П. Щелл, Р. Летем, Б. Лехман, Й.Декортун йарадыъылыьы иля тямсил олунан експериментал кино эениш йайылмышды. 1960–80-ъи иллярин реж.-ларындан Г. Кцммел, Ш. Аккерман, Б. Лами, М. Рабинович вя Ж.Ж. Андрийени дя эюстярмяк олар. 1980-ъи иллярдя “Бенвенута” (1983, А. Делво), “Гызыл сяксянинъи илляр” вя “Евя мяктублар” (1985, 1986, Ш. Аккерман) филмляринин мцвяффягиййят газанмасына вя йени реж.-лар няслинин (К. Верморщен, М. Щансел, М. Дидден, Ж. Корбйо, Р. де Щерт) мейдана чыхмасына бахмайараг, илдя 7–8 филм чякилирди.
    1990–2000-ъи илляр Б. милли киносунун дирчялиш дюврц олду: “Дцпон вя Дцпон филм чякир” (1990, реж. Р. де Щерт), “Йердя эюйдяки кими” вя “Иблис иля мави дяниз арасында” (1991, 1995, щяр икисинин реж. М. Щансел), “Крал рягс едир” (2000, реж. Ж. Корбйо), “Кцляк щяр тяряфя яся биляр” (2002, реж. Т. Барман), “Гышда 25 дяряъя” (2003, реж. С. Вцйе, Франса иля бирэя), “Рашевскинин тангосу” (2003, реж. С. Гарбарски) вя с. Б.-да анимасийа филмляринин мцнтязям истещсалына 1940-ъы иллярин сонларындан башланмышдыр. 1970-ъи иллярин анимасийа киносуна реж. Р. Сервенин бюйцк тясири олмушдур. О, Зяриф Сянятляр Крал Академийасында анимасийа кафедрасы йаратмыш, ушаг анимасийа студийаларына дястяк олмуш, “Пегас” (1973), “Гарпийа” (1979) вя с. филмляр чякмишдир. 1960–70-ъи иллярин анимасийа киносу реж.-ларындан Е. Риссак, Ж.П. Пиша, Б. Сулзинэери эюстярмяк олар. Б.-да бир нечя кинематографийа ин-туту фяалиййят эюстярир. 1962 илдя Синематека йанында кино музейи ачылмышдыр. 1974 илдян Брцссел вя Эентдя Бейнялхалг кинофестиваллар кечирилир.

    Лювен университетинин китабханасы.



    Беффруа гцлляси. Эент шящяри.



    Оммеганг байрамы. Брцссел.



    Яд.: Пантелеева С.В. Нидерланды и Бельгия. СПб., 1905; Лозинский С.Г. История Бельгии в новое время. СПб., 1908; Bragard R. Histoire de la musique belge. Brussel, 1946–49. Vol. 1–2; Lilar S. Soixante ans de thé- âtre belge. Brux., 1952; Courtens A. Belgique romane: architecture, art monumental. Brux., 1969; Малые страны Западной Европы. М., 1972; А ксенова Л.А. Бельгия. М., 1982; Le théâtre dans la communauté française de Belgique depuis 1945. Brux., 1991; Brism é e J. Cinéma: cent ans de cinéma en Belgique. Liège, 1995; П и - ренн А. Средневековые города Бельгии. СПб., 2001; Деловая Бельгия: Экономика и связи с Россией: Справочник, М., 2002–2004–.

     










Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BELÇİKA

    BÉLЧИKA, Belчika Krallыьы (фр. Royaume de Belgiqуe, фламандъа Koninkrijk België).
    Цмуми мялумат
    Гярби Авропада дювлят. Шм.-да Нидерланд, ш.-дя АФР, ъ.-ш.-дя Лцксембург, ъ. вя ъ.-г.-дя Франса иля щямсярщяддир. Шм.-г.-дя Шимал дянизи иля ящатялянир. Сащ. 30,5 мин км2. Ящ. 10,9 млн. (2010). Пайтахты Брцссел ш.-дир. Рясми дилляр франсыз, Нидерланд вя алман дилляри, пул ващиди авродур. Б. цч реэиондан (Валлон, Фламанд, Брцссел) ибарят федератив дювлятдир. Инз. ъящятдян 10 яйалятя вя Брцссел агломерасийасына бюлцнцр. Б. БМТ-нин (1945), АИБ-ин (1957), Авропа Шурасынын (1949), АТЯТ-ин (1975), НАТО-нун (1949), Авропа кюмцр вя полад бирлийинин (АКПБ; 1951), Авратомун (1958), ЦТТ-нин (1995),
    БВФ-ин (1945), БЙИБ-ин (1945) цзвцдцр.
    Дювлят гурулушу
    Б. иъма бирликляриндян вя реэионлардан ибарят федератив дювлятдир. Конститусийасы 7.2.1831 илдя гябул едилмишдир (бирляшдирилмиш мятни 17.2.1994 илдя тяс- диглянмишдир). Идаряетмя формасы конститусийалы монархийадыр. 
    Дювлят башчысы кралдыр. Конститусийайа уйьун олараг о, ганунвериъи (парламентля бирликдя) вя иъраедиъи (щюкумятля бирликдя) щакимиййяти щяйата кечирир. Парламент ики палатадан ибарятдир. Нцмайяндяляр палатасы (150 цзв) ящали тяряфиндян пропорсионал нцмайяндялик ясасында бирбаша цмуми сясвермя йолу иля 4 ил мцддятиня сечилир. Палата цзвляринин сечилмяси вятяндашларын йалныз щцгугу дейил, щям дя вязифясидир. Диэяр палатанын – Сенатын тяркибиня 71 сенатор дахилдир: онлардан 25-и Нидерланд сечки коллеэийасы, 15-и франсыз сечки коллеэийасы тяряфиндян сечилир; Фламанд шурасы вя Франсыз иъма бирлийи шурасы щяр бири юз цзвляри арасындан 10 сенатор тяйин едир; алмандилли иъма бирлийи шурасы юз тяркибиндян 1 сенатор тяйин едир; 6 сенатору фламанд вя алмандилли ящалинин сечдийи вя тяйин етдийи сенаторлар тяйин едир; даща 4 сенатор франсыздилли, алмандилли вя фламанддилли ящали тяряфиндян тяйин едилир. Бундан ялавя, кралын ювладлары, ювлады олмадыгда ися онун тахт-таъына щцгугу олан диэяр бирбаша гощумлары 18 йашына чатдыгдан сонра сенатор олурлар.
    Иъраедиъи щакимиййят формал олараг крала мяхсусдур. Фактики олараг ону щюкумят – ейни сайда франсыздилли вя щолланддилли назирлярдян (баш назир дя дахил олмагла 15-дян чох дейил) ибарят олан Назирляр Шурасы щяйата кечирир; назирляри крал тяйин едир. Щюкумятин тяркибиня Назирляр Шурасынын цзвц олмайан федерал дювлят катибляри дя дахилдир. 
    Б.-да чохпартийалы систем мювъуддур. Ясас сийаси партийалар: Либерал ислащатлар Партийасы, Фламанд либераллары вя демократлары, Сосиалист Партийасы, Христиан Халг Партийасы, Сосиал-хрситиан Партийасы, Фламанд блоку.









    Тябият
    Релйеф. Б.-нын яразиси, ясасян, дцзянликдир. Ъ.-ш.-и айры-айры йцксякликлярдян, Шимал дянизи сащилляри алчаг дцзянликлярдян вя гум ваттлары иля щашийялянян дцн тиряляриндян (щцнд. 30 м-я гядяр) ибарятдир. Дцнляр вя ваттлар сащилбойу мцнбит торпаглар золаьыны (ени тягр. 15 км, мцтляг щцнд. – 2 м) габармадан горуйур. Б.-нын г.-ини Фландрийа овалыьы, шм.- ш.-ини Кампин овалыьы тутур. Фландрийа овалыьында щцнд.-ц 150–170 м-я чатан шащид тяпяликляря раст эялинир. Б.-нын орта щиссяси тяпяли дцзянлик вя алчаг йайла (щцнд. 80–180 м), ъ.-ш.-и гядим Арден массивидир. Массивдян г.-дя алчаг (щцнд.300 м-ядяк) Ерв вя Кондроз платолары, ш.-дя ися Тай вя Йцксяк Фенн (щцнд. 694 м-ядяк, Ботранж д. – юлкянин ян йцксяк нюгтяси) платолары йерляшир. Юлкянин уъгар ъ.-ш.-индя куест тиряляри (щцнд. 460 м-ядяк) йайылмышдыр.
    Эеоложи гурулуш вя файдалы газынтылар. Б.-нын шм. щиссяси ъаван Гярби Авропа платформасына аиддир; мяркязи щиссясини Каледон гырышыглыьынын Брабант массиви, ъ.-ш.-ини Сон Палеозойун юн чюкяйи иля бюлцнмцш Щерсин гырышыглыьынын Арден массиви тутур. Брабант массиви Кембри вя Силурун терриэен, карбонатлы вя вулканоэен сцхурларындан тяшкил олунмуш, Ордовикдян сонракы дюврдя диорит интрузийалары иля йарылмыш, Каледон епохасы тектоэенезиндя (Девонун яввялиндя) интенсив дислокасийайа уьрамышдыр. Массивин гырышыг юзцлц гисмян Орта Палеозой вя даща ъаван чюкмялярля юртцлмцшдцр. Арден массивиндя Каледон ямяляэялмяляри Девон-Карбон гырышыглыг комплексляри иля ящатялянмиш айры-айры юзяклярдян ибарятдир; Щерсин епохасы тектоэенезиндя дислокасийайа уьрамышдыр. Щерсин структурлары г. истигамятиндя Цст Табашир-Кайнозой чюкмяляринин алтына эюмцлмцшдцр. Б.-нын шм.-ында Гярби Авропа платформасынын гырышыг бцнювряси Мезозойун (ясасян, Табаширин) вя Кайнозойун, ясасян, терриэен чюкцнтцляри иля юртцлмцшдцр. Б. файдалы газынтылардан касаддыр; даш кюмцр истисна тяшкил едир. Тябии тикинти материаллары (ящянэдашы, мярмяр, гранит, гум, гумдашы, эил вя с.) йатаглары, минерал су мянбяляри вар.



    Иглим. Юлкянин яксяр щиссясиндя мцлайим дяниз иглими щакимдир; Арден йцксяклийиндя нисбятян континенталдыр. Гышда щава тутгун вя думанлы олур. Йанварын орта темп-ру сащил р-нларында 2–3°Ъ, мяркязи щиссянин дцзянликляриндя тягр. 0°Ъ, Арден йцксяклийиндя –1°Ъ-дир. Йайы сярин вя даим туфанлы-йаьышлыдыр. Ийулун орта темп-ру 18–19°Ъ, Арден йцксяклийиндя 14°Ъ-дир. Ян эцняшли айлар апрел вя сентйабрдыр. Йаьынтынын иллик мигдары 700–900 мм, Арден йцксяклийиндя 1500 мм-ядякдир.

    Сащилйаны дцнляр.



    Дахили сулар. Б.-нын сакит ахан сых чайлары чохсулудур; ясасян, ъ.-ш.-дян шм.- г.-я ахыр, гисмян астаналыдыр, шялаляляр вар. Ясас чайлары ъ.-да Мюз (Маас; голлары Самбра, Урт), шм.-да Шелдадыр (голлары Лейе, Дандр, Сенна). Яксяр чайлар эямичилийя йарарлыдыр, гышда донмур. Чайлар сцни каналлар васитясиля бирляшяряк ващид су йоллары системи йарадыр. Юлкянин иллик дахили су ещтийаты 18 км3-дир (2003). Бунун 40%-и сянайенин, к. т.- нын, коммунал-мяишят тясяррцфатынын тялябатына сярф олунур. Адамбашына иллик су тяминаты 1800 м3-дир.
    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Узунмцддятли вя интенсив истифадя нятиъясиндя Б. яразисинин бюйцк бир щиссясиндя мозаика шяклиндя салынмыш мешягоруйуъу золаглар, ъанлы чяпярляр, чямянляр, тарлалар вя баьларла мозаика шяклиндя тямсил олунан мядяни ландшафтлар – бокаж ландшафты цстцнлцк тяшкил едир. Сащилйаны овалыгларда чямян биткиляри иля зянэин олан гурудулмамыш торпаглар отлаг кими, гурудулмуш сащяляр (полдерляр) ися к.т. цчцн истифадя едилир. Б.-нын мяркязи щиссясиндяки дцзянликлярдя инкишаф етмиш мцнбит галыг-карбонатлы гонур торпаглар, ясасян, к. т. йерляридир. Б. яразисинин 24%-ини мешяляр тутур (2000). Фландрийанын тяпяли дцзянликляриндя гонур торпаг ларда фыстыг, гараьаъ вя фындыг аьаълары иля гарышыг битян икинъили палыд-тозаьаъы мешяляри фрагмент щалында тямсил олунмушдур. Кампин овалыьында наз гарышыг ерикакимилярдян ибарят хам йерляр вя подзоллашмыш гонур торпагларда шам
    аьаъындан ибарят сцни якинляр йайылмышдыр. Палыд-фыстыг мешя сащяляри иля бирляшян кцкнар мешяляринин ян бюйцк сащяси Арден йцксяклийиндядир. Б. мешяляриндя няъиб марал, ъцйцр, габан, мешяпишийи, мешядяляси, боз довшан олур. Эямириъилярин сайы чохдур (гонурдишлиляр, сцлейсинляр, тарла сичанлары). 190-дан артыг гуш нювц, о ъцмлядян гырговул, кяклик, мешя ъцллцтц вя с. вардыр. Б.-да цмуми сащ. 78,4 мин ща олан 4 тябии ярази, о ъцмлядян От-Фан тябият паркы мцщафизя едилир.

    Ашаьы Белчиканын типик ландшафты.




    Арден даьларындан эюрцнцш.



    Ящали
    Б. ящалисинин 56%-ини фламандлар (ясасян, Гярби Фландрийа, Шярги Фландрийа, Лимбург, Фламанд Брабанты яйалятляри, Антверпен ш.; Брцссел ящалисинин 10–20%- и), 32%-ини валлонлар (Ено, Намцр, Лйеж, Лцксембург, Валлон Брабанты яйалятляри, Брцсселин ясас ящалиси), 2%-ини франсызлар, 0,9%-ини алманлар (Алманийа иля сярщядйаны яразиляр), 2%-ини италйанлар, 2%-ини ярябляр (о ъцмлядян Мяракеш ярябляри – 1,5%), щямчинин португаллар, испанлар вя б. халглар тяшкил едир. Б. ящалиси (1950 илдя 8,7 млн. няфяр; 1970 илдя 9,7 млн. няфяр; 2000 илдя 10,3 млн. няфяр) цчцн 1960-ъы иллярин сонларындан тябии артымын ашаьы темпи сяъиййявидир. 1970 илдян 2005 илядяк юлкя ящалиси ъями 7% артмышдыр. Ясас демографик проблем доьум сявиййясинин ашаьы олмасыдыр (2005 илдя 1000 няфяря 10,5 няфяр); фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 1,6 ушагдыр. Юлцм сявиййяси 1000 няфяря 10,2 няфярдир; ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 4,8 няфярдир. Ящалинин тябии артым темпи 0,15%-дир. Ящали, ясасян, иммиграсийа щесабына артыр (миграсийа салдосу 1000 няфяря 1,23 няфярдир; Б.-нын йерли сакинляри арасында миграсийа салдосу даима мянфидир). Диэяр проблем миллятин “гоъалмасы”дыр. 15 йашадяк олан ушагларын хцсуси чякиси 16,9%, йашлы няслин ися (65 йаш вя ондан йухары) хцсуси чякиси 17,4%- дир. Бу, Авропа цзря орта эюстяриъидян хейли йцксякдир; ямяк габилиййятли ящалинин (15–65 йаш) хцсуси чякиси 65,7%-дир. Орта щесабла щяр 100 гадына 96 киши дцшцр. Орта юмцр мцддяти 78,6 илдир (кишилярдя 75,4; гадынларда 81,9 ил).
    Б., дцнйада ян сых мяскунлашан юлкялярдян биридир; ящалинин орта сыхлыьы 1 км2- дя 342 няфярдир (2005); Авропада (ъыртдан дювлятляр истисна олмагла) Нидерланддан сонра 2-ъи йердядир. Юлкянин мяркязи щиссяси (пайтахтдан 60 км радиусда аралы олан зона) даща сых мяскунлашмышдыр, бурада ящалинин сыхлыьы 1 км2-дя 1000 няфярдир. Шящяр агломерасийалары бир-бириня йахын йерляшир, беля ки, онларын сярщядляри бязи йерлярдя (башлыъа олараг, ясас нягл. маэистраллары бойунъа) цст-цстя дцшцр. Шящяр ящалиси 97% тяшкил едир (Авропадакы ян йцксяк эюстяриъилярдян бири). Ири ш.-ляри (2005): Брцссел (шящярятрафы иля бирликдя 1 млн. няфярдян чох; Б. ящалисинин тягр.1/10-и), Антверпен (460 мин), Эент (231 мин), Шарлеруа (200 мин), Лйеж (183 мин), Брцээе (117 мин), Намцр (106 мин), Лювен (93 мин), Монс (91 мин).
    Б.-да 900 миндян чох яъняби йашайыр (бцтцн юлкя ящалисинин тягр. 9%-и, 2000-ъи иллярин яввялляри); бунлар, ясасян, фящляляр, щямчинин гярарэащлары Брцсселдя йерляшян бейнялхалг тяшкилатларын мямурларыдыр (200 мин няфярдян чох); гейри-легал иммигрантларын сайы да чохдур. Б. ящалисинин тягр. 1/2-и игтисадиййат сащясиндя чалышыр. Сярщядйаны р-нларда йашайан тягр. 50 мин белчикалы гоншу юлкялярдя ишляйир.
    Тарихи очерк
    Белчика яразиси гядимдя вя орта ясрлярдя. Б. яразисиндяки ян гядим мядяниййят абидяляри Ашюл дюврцня аиддир. Неандертал адамынын галыглары Ла-Нолет, Спи вя с. яразилярдя ашкар олунмушдур; бунлардан бязиляринин дяфн йерляри олдуьу ещтимал едилир. Б.-да Мезолит дюврц Маглемозе, Тйонэер (Рейн чайынын ашаьы ахарында вя битишик яразилярдя) вя с. мядяниййятлярля тямсил олунур. Неолит дюврцндя Б.-нын ъ.- унда хятти-лентвары керамика мядяниййятинин тясири гейд олунур; ясас яразидя Михелсберг (Рейн вя Йухары Дунай щювзясини бирляшдирир) вя Сена–Уаза–Марна (мегалитик гябирляр мядяниййяти ареалына дахилдир) мядяниййятляриня аид абидяляр йерляшир. Енеолит вя Еркян Тунъ дюврцндя Б. яразисиндя зянэвары гядящляр мядяниййяти йайылмышдыр. Неолит мядяниййятляри яняняляри Тунъ дюврцндя дя давам етмишдир. Тунъ дюврцнцн сону – Дямир дюврцнцн яввялляриндя Б. Гярби Щалштат мядяниййяти зонасына дахил иди. Келтляр (Латен мядяниййятиня аид абидялярин йайылмасына ясасян) бурада тягр. е.я. 1-ъи миниллийин 2-ъи йарысынын яввялляриндя мяс- кунлашмышлар. Ерамызын 1 ясринин йазылы мянбяляриня эюря, онлар белгляр групуна аид идиляр. Е.я. 58–51 иллярдя Йули Сезар келтляри юзцня табе етмишди. Е.я. 16 илдя белглярин мяскунлашдыглары яразинин ъ.-г. щиссяси Романын Белэика (сонралар 2-ъи Белэика) яйалятинин, шм-ш. щиссяси ися Романын ерамызын 89 илиндя йарадылмыш Ашаьы Алманийа яйалятинин тяркибиня дахил едилмишдир. Ромалылар белглярин торпагларында бир сыра шящярляр салмыш, латын дили вя Рома щцгугуну тятбиг етмишляр. 3 ясрдя белглярин мяскунлашдыглары ъ. р-нларында интенсив романлашма просеси эедирди; сонралар бурада дил бахымындан франсыз- лара йахын олан валлон халгы формалашды. 3 ясрин 2-ъи йарысындан Белэиканын шм. вил.-ляриндя франклар, щямчинин фризляр, сакслар вя диэяр эерман тайфаларынын нцмайяндяляри яввялъя айры-айры гясябялярдя летляр, йахуд муздлу ясэярляр кими, сонралар ися федератлар гисминдя мяскунлашырдылар.
    5 ясрдя белглярин эялмяляр тяряфиндян ассимилйасийайа уьрамасы дил вя мядяниййят бахымындан нидерландлылара гощум олан йени халгын – фламандларын тяшяккцлцнцн башланьыъы иди. Беляликля, Кюлндян Булонадяк формалашмыш эерман-роман лингвистик сярщяди, демяк олар ки, дяйишикликлийя мяруз галмадан эцнцмцзядяк эялиб чатмышдыр. 5 ясрдя Б. яразиси Салик франклары бирлийинин юзяйи олмушдур. 5 ясрин 3-ъц рцбцндя крал Хилдерикин гярарэащы Турнедя йерляширди (1653 илдя бурада онун зянэин дяфн йери ашкар едилмишдир); 5 ясрин сонунда Б. Франк дювлятинин баниси Ы Хлодвигин илк йурцшляри цчцн базайа чеврилди. Ы Карлын дюврцндя (8 ясрин сону – 9 ясрин яввялляри) империйанын юзяйи олан Б. Верден мцгавиляси (843) вя сонракы сазишляря ясасян бюлцндц. Шелда чайындан г.-дя йерляшян яразилярдя яввялъя Гярби Франк, сонрадан Франса краллыьындан номинал асылы олан Фландрийа графлыьы йаранды. Шелда чайындан ш.-дяки яразиляр Алманийа краллыьынын (962 илдян Мцгяддяс Рома империйасынын) тяркибиня дахил олан Лотаринэийа щерсоглуьуна (959 илдян Ашаьы Лотаринэийа) гатылды. 11 ясрин сонларында Ашаьы Лотаринэийа щерсоглуьу даьылды. Онун ъ. щиссясиндя бир нечя дцнйяви вя кился феодал мцлкляри – пайтахты Брцссел олан Брабант щерсоглуьу, Эеннегау (Ено; 1051–1299 иллярдя Фландрийа иля бирляшмишди), Намцр (1262 илдя Фландрийайа гатылды), Лимбург (1288 илдян Брабантын тяркибиндядир), Лцксембург графлыглары вя Лйеж йепикоплуьу йаранды. 13 ясрдя бунлар Ъянуби Нидерланд, кечмиш Ашаьы Лотаринэийа вил.-ляри ися Нидерланд адландырылды.
    Ъянуби Нидерланд яразиляринин инкишафынын юзцнямяхсуслуьу бурада орта яср шящярляринин еркян вя сцрятли инкишафында иди. Артыг 10 ясрдя тиъарят йолларынын кясишдийи йерлярдя метал емалы вя йун парча истещсалы мяркязляри – Брцээе, Эент, Ипр, Намцр, Лйеж мейдана эялди. 11–12 ясрлярдя Лювен (Лувен), Брцссел, Антверпен вя с. шящярляр дя бу сырайа дахил олду. Ъянуби Нидерландда орта ясрляр Авропасынын ян инкишаф етмиш сяняткарлыг вя тиъарятин сех тяшкили системи формалашды. Мащудчулугла (Инэилтярядян эятирилян йун ясасында) баьлы олан сехляр вя таъир эилдийалары хцсусиля фярглянирди. 12–13 ясрлярдя Ъянуби Нидерланд яразиляри, илк нювбядя Фландрийа “Авропанын емалатханасына” чеврилди, Брцээе ися тиъарят вя кредит ямялиййатларынын ян ири бейнялхалг мяркязляриндян бири олду. Ъянуби Нидерланд шящярляринин таъир иттифаглары Щанзайа дахил олдулар вя юзляринин тиъарят иттифагыны йаратдылар; 13 ясрин сонларында 60 шящяр бу иттифагын цзвц иди.
    Шящярлярин инкишафы Ъянуби Нидерланд щяйатынын бцтцн сащяляриня тясир эюстярирди. Графларын щакимиййяти иля мцбаризядя артыг 11 ясрин 2-ъи йарысы – 12 ясрдя Фландрийа шящярляри онларын азадлыгларыны вя имтийазларыны тясдигляйян хартийалар ялдя етди. Шящярлярин юзцндя патрисиатла сехляр арасында щакимиййят уьрунда мцбаризя эедирди, кянд ящалиси ися феодаллара гаршы дяфялярля цсйан галдырырды [бах Фландрийа цсйаны (1323–28)]. 14 ясрин сонларында дахили мцнагишяляр графлыгда мяркязи щакимиййятин мювгейинин сарсылмасына эятириб чыхарды вя Фландрийанын зяифлямясинин сябябляриндян бири олду. Фландрийа шящярляриндян сонра инкишаф етмиш Брабант шящярляринин мювгейи даща зяиф иди. Брабант мащудчулар ъямиййятиндя тяшкилатланан патрисиат шящярлярдяки щакимиййяти мющкям сахламагла сехлярин фяалиййятиня нязарят едирди. Брабантда тядриъян “Фярящли башланьыъ” (“Жойеусе Ентрéе”) хартийасына (1356) ясасланан силки монархийа гурулушу формалашырды. 13–14 ясрлярдя ямтяя-пул мцнасибятляринин инкишафы кянддя дяйишикликляря сябяб олду. Ъянуби Нидер- ландда феодал мцнасибятляри Авропанын диэяр реэионларына нисбятян даща тез даьылмаьа башлады. Кяндлярин яксяриййяти хартийа вя юзцнцидаряетмя щцгугу ялдя етди. Лакин валлон районларындакы задяэанлар мювгелярини горуйа билдиляр.

    Самбра вя Маас чайларынын говшаьында Намцр галасы. 7 яср.





    Фландрийа графларынын гясри. Тягр. 867 ил. Эент шящяри.




    Бу дюврдя Ъянуби Нидерландын сийаси щяйаты даща чох Фландрийа иля Брабант арасындакы рягабят, щямчинин Франсанын, Инэилтярянин вя Мцгяддяс Рома империйасынын бу яразини юз нцфуз даирясиня дахил етмяк ъящдляри иля сяъиййялянирди. Империйанын Ъянуби Нидерланддакы мювгейи тядриъян зяифлядийи щалда (13 ясрин сонунда Брабант фактики олараг империйадан асылы дейилди), Франса Фландрийайа тязйигини даща да артырырды. 1180 илдя Фландрийанын бир щиссяси Франса кралынын домениня (бах Артуа) гатылды, 1300 илдя ися франсыз гошунлары тяряфиндян тамамиля ишьал едилди. “Брцээе сцбщ ибадяти” (1302) иля Фландрийада ишьалчылара гаршы башлайан халг мцбаризяси Куртре йахынлыьында Фландрийа шящярляринин гейри-низами гошунларынын гялябяси (бах “Мащмыз дюйцшц”) вя Франса гошунларынын юлкядян говулмасы иля баша чатды. Йцзиллик мцщарибя (1337–1453) башладыьы заман Брабант вя Эеннегау Инэилтярянин, Лйеж йепископлуьу ися Франсанын тяряфиня кечди. Фландрийада Франса кралынын мцттяфиги олан вя Инэилтяря иля тиъаряти гадаьан едян графын сийасяти шящярлярдя наразылыг доьурду. Шящярлярдя, о ъцмлядян Эентдя Й. ван Артевелденин (1338–45) вя онун оьлу Филиппин (1382) башчылыьы иля цсйанлар баш верди.
    14 ясрин сонларындан Нидерланд торпаглары тядриъян Бургундийа щерсогларынын щакимиййятиня кечди. 1384 илдя Ъясур Ы Филипп Фландрийа вя Артуаны юз мцлкиййяти етди, онун варисляри Хейирхащ ЫЫ Филипп вя Ъясур Карл ися Намцр (1421), Брабант вя Лимбург (1430), Лцксембург (1431) вя Эеннегауну (1433), ейни заманда Шимали Нидерланд графлыглары Щолландийа, Зеландийа, Эелдерн вя Зцтфени щерсоглуьун яразисиня гатдылар. 3 ясрдян артыг айры-айрылыгда
    инкишаф едян Нидерланд торпаглары сонрадан бир сцлалянин щаки- миййяти алтында бирляшди (бах Бургундийа щерсоглуьу). Бургундийа щакимиййяти дюврцндя мяркязляшдирилмиш Нидерланд дювлятинин ясасы гойулду, онун али нцмайяндяли органы олан Баш штатлар йарадылды, сех гурулушунун даьылмасы иля игтисадий- йатда ъанланма башланды. Бу, 16 ясрдя Ъянуби Нидерланд яразиляриндя кющня сех сяняткарлыьы мяркязляринин (Брцээе, Эент, Ипр) ящямиййятини итирмясиня, истещсал вя тиъарятин еркян капиталист формаларынын щаким олдуьу йени мяркязлярин йаранмасына эятириб чыхартды. 16 ясрин орталарында Ъянуби Нидерландын ясас тиъарят вя малиййя мяркязи Антверпен олду. Бургундийа дюврцндя Нидерландын Ренессанс бядии мядяниййяти (бах Шимал Ренессансы) формалашмаьа башлады.
    Ъясур Карлын юлцмцндян сонра онун гызы Бургундийалы Марийа 1477 илдя Ы Максимилиан Щабсбург (эяляъякдя Мцгяддяс Рома империйасынын императору) иля никащ баьламыш, нятиъядя (гяти сурятдя 1482 илдя) Нидерланд торпаглары Щабсбургларын мцлкляринин тяркиб щиссяси олмушдур. Мцгяддяс Рома империйасынын тяркибиндя Нидерланд кнйазлыглары силки нцмайяндяликляр сахланылмагла яйалятляря чеврилмиш, баш статщаудеря табе олан статщаудерляр тяряфиндян (Брабант истина олунмагла) идаря едилирди. 1548 илдя Мцгяддяс Рома империйасынын императору, щямчинин Испанийанын кралы олан В Карлын щакимиййяти илляриндя 17 Нидерланд яйаляти (о ъцмлядян Брабант, Лимбург, Лцк- сембург, Фландрийа, Артуа, Эеннегау, Намцр, Малин вя Лилл) Бургундийа мащалында бирляшдирилди. Мащала бюлцнмяз ирси мцлк статусу верилди. 1555 илдя щакимиййятдян имтина едян В Карл Испанийа тахт-таъыны вя бир сыра мцлкц оьлу ЫЫ Филиппя верди. Беляликля, Нидерланд Испанийанын щакимиййятиня кечди.
    ЫЫ Филиппин верэиляри артырмаг вя калвинистляри тягиб етмяк сийасяти Нидерландда наразылыг йаратды; феодаллара вя Испанийа щюкмранлыьынын ясас дайаьы олан католик килсясиня гаршы мцбаризя азадлыг мцбаризяси иля бирляшди вя онун инкишафына тякан верди. Бу щадисяляр тарихдя Нидерланд буржуа ингилабы (16 яср) кими гейд олунур. Икона ялейщдарлары цсйаны (1566) ингилабын башланьыъы олду. 1572 илдя Шимали Нидерландда Испанийа аьалыьы вя феодаллара гаршы баш вермиш цсйан гялябя иля нятиъялянди. 1576 илдя шм. яйалятляри иля сазиш (бах “Эент барышы”) баьлайан Ъянуби Нидерланд яразиляри дя Испанийа щакимиййятиня гаршы мцбаризяйя гошулду. Лакин Ъянуби Нидерландын валлон районлары (Артуа, Эеннегау, Дуе вя с.) тезликля бу сазишдян имтина едяряк Испанийа кралынын щакимиййятини таныдылар (бах Аррас унийасы). Бу щадися Шимали Нидерланд яйалятлярини юз араларында няинки Испанийайа гаршы, щятта дахили феодал-католик иртиъайа гаршы йюнялмиш щярби-сийаси иттифаг (бах Утрехт унийасы) баьламаьа вадар етди; иттифаг Шимали Нидерланд яразисиндя эяляъяк мцстягил дювлятин – Бирляшмиш яйалятляр респ.-нын юзцлц олду. 1585 илдя Испанийа гошунлары Фландрийаны, Брабанты вя диэяр Ъянуби Нидерланд вил.-лярини ишьал етди. Бу яразиляр йенидян Испанийа кралынын вя католик килсясинин табелийиня гайтарылды. ЫЫ Филиппин юлцмцндян (1598) сонра Ъянуби Нидерланд формал олараг суверен дювлят кими онун гызы Изабелланын вя кцрякяни Австрийалы ВЫЫ Албрехтин щакимиййятиня кечди. Сонунъунун юлцмцндян сонра ися билаваситя Испанийа монархийасынын тяркибиня дахил едилди (1621), ъанишинин идарячилийиня верилди вя Испанийа Нидерланды адландырылды.

    Намцр шящяриндян эюрцнцш.



    Белчика торпаглары Вестфалийа сцлщцндян (1648) мцстягил Белчика дювлятинин йаранмасынадяк (1830). 1579 ил щадисяляри Нидерландын шм. вя ъ. вил.-ляринин сийаси, дини, мядяни вя игтисади ъящятдян айрылмасына эятириб чыхартды. Бирляшмиш яйалятляр сцрятли инкишаф дюврцня гядям гойду, Испанийа иля яввялъя Бирляшмиш яйалятляр, сонралар Франса арасында чохсайлы мцщарибялярин мейданына чеврилян Испанийа Нидерланды ися тяняззцля уьрады. Испанийанын бу мцщарибялярдяки мяьлубиййятляри вязиййяти даща да мцряккябляшдирди. Весфалийа сцлщцня (1648) эюря, Фландри
    йанын, Брабантын, Лимбургун шм. районлары вя Маастрихт галасы Испанийа Нидерландындан алынараг Бирляшмиш яйалятляря верилди (бах “Эенералитет торпаглары”). 1609 илдян Бирляшмиш яйалятляр донанмасы тяряфиндян Шелда чайынын мянсябиндя эямилярин эедиш-эялишинин баьланмасы Испанийа Нидерландынын игтисадиййатына аьыр зярбя вурду вя Антверпенин мювгейини сарсытды. 1659, 1668, 1678 иллярдя баьланан сцлщ мцгавиляляринин шяртляриня эюря, Артуанын яксяр щиссяси, Фландрийанын, Намцрцн, Эен- негаунун вя Лцксембургун ъ. р-нлары Франсайа бирляшдирилди. Испанийа ирси (1701–14) уьрунда мцщарибя нятиъясиндя Испанийа Нидерланды йенидян ярази иткисиня мяруз галды вя Австрийа Щабсбургларынын щакимиййяти алтына кечяряк [бах Утрехт сцлщц (1713), Раштатт сцлщ мцгавиляси (1714)] Австрийа Нидерланды адландырылды.
    Яразинин Франсанын щакимиййятиня кечмясинин гаршысыны алмаг мягсяди эцдян Бюйцк Британийа вя Бирляшмиш Яйалятлярин тяшяббцсц иля Испанийа Нидерланды Австрийайа верилмишди. Испанийа Нидерланды Нидерланд респ.-нын тящлцкясизлик зонасы ролуну ойнамалы иди. “Барйер мцгавиляси” (1715) Бирляшмиш яйалятлярин Франса иля сярщяддя йерляшян Ъянуби Нидерландын сяккиз галасында гарнизон сахламаг щцгугуну тясдиг етди. Мцгавиля фактики олараг эяляъяк Б. дювлятинин ъ. сярщядини мцяййянляшдирди [шм. сярщяди Вестфалийа сцлщцня (1648) эюря тяйин едилмишди].
    Император ВЫ Карл вя онун вариси Марийа Терезийа Нидерланд мцлкляриня Австрийа хязиняси цчцн ялавя эялир мянбяйи кими бахыр вя щямин яразилярин игтисадиййатынын дирчялмясиндя мараглы идиляр. Бу мягсядля онлар Австрийа Нидерландында сярт протексионизм сийасяти йеридирдиляр. Шелда чайында эямичилийя бейнялхалг гадаьанын гойулдуьу бир шяраитдя Остенде эенишляндирилмиш вя юлкянин ясас дяниз портуна чеврилмиш, бунунла ялагядар дахили йоллар вя каналлар шябякяси, щямчинин Австрийа Нидерландыны алман дювлятляри иля баьлайан коммуникасийалар йарадылмышды. 18 ясрдя узунмцддятли сцлщ шяраити Австрийа Нидерландында игтисадиййатын бярпасы цчцн мцщцм рол ойнады. Йалныз Австрийа ирси уьрунда мцщарибя (1740–48) илляриндя Фландрийа гыса мцддятя Франса тяряфиндян ишьал олунду. Йеддииллик мцщарибянин (1756–63) вя Инэилтяря-Франса мцщарибясинин (1778–83) Австрийа Нидерландына щеч бир тясири олмады. Щятта сонунъу мцщарибянин эедиши заманы Австрийа Нидерланды бир мцддят Авропанын васитячи вя транзит тиъарятинин мяркязи кими хейли дивиденд газанды. 18 ясрин икинъи йарысында Ъянуби Нидерланд торпаглары йенидян игтисади ъящятдян ян чох инкишаф етмиш Авропа вил.-ляриндян бири олду. Яняняви малларын (мащуд, кятан парча, кружева) мануфактура истещсалы иля йанашы, кюмцр щасилаты, металлурэийа, шцшя истещсалы да сцрятля инкишаф едирди. Капиталист мцнасибятляринин сянайейя нисбятян сцрятля инкишаф етдийи к.т.-нда бюйцк наилиййятляр мцшащидя олунурду.
    Щабсбурглар Ъянуби Нидерланд яразилярини орадакы мювъуд режими дяйишмяйяъякляри шярти иля ялдя етмишдиляр. Игтисади ъящятдян ялверишли ярази олса да, ъоьрафи бахымдан Австрийадан узагда йерляшдийи цчцн Щабсбурглар бу мцлкц дяфялярля Алманийадакы торпаглара, хцсусиля, Баварийайа дяйишдирмяйя ъящд эюстярмишдиляр. Ващид гурулушлу яйалятляря малик бюйцк империйа йаратмаг мягсядини гаршысына гойан ЫЫ Иосифин тякбашына щюкмранлыьынын башланмасы иля Австрийа Нидерланды яввялки статусуну итирди. 1780 илдян сонра император тяряфиндян щяйата кечирилян маарифчи мцтлягиййят ислащатлары бу яразийя дя шамил едилди. Лакин ЫЫ Иосифин Австрийа Нидерландында дахили идаряетмя вя мящкямя системини дяйишдирмяк, азадлыглары, имтийазлары, айры-айры вил.-лярин нисби мухтариййятини ляьв етмяк, патрисиатын вя сех корпорасийаларынын мювгейини зяифлятмяк, щямчинин католик килсясини дини, сийаси вя игтисади щакимий- йятдян мящрум етмяк ъящдляри эениш мцхалиф щярякатын йаранмасына вя нятиъядя Бюйцк Франса ингилабынын (18 яср) тясири иля баш верян Брабант ингилабына (1789–90) эятириб чыхарды. Брабант ингилабынын эедишиндя Ъянуби Нидерланд торпаглары яъняби аьалыьындан азад олунду вя юз дювлятини – Белчика Бирляшмиш Штатларыны йаратды. Лакин бу дювлятин юмрц чох гыса олду. 1790 илин сонунда Австрийа аьалыьы йенидян бярпа едилди.
    1789 илдян даща чох Белчика торпаглары адландырылан Ъянуби Нидерландын мцгяддяратына Бюйцк Франса ингилабы (18 яср) ъидди тясир эюстярди. Жемап йахын- лыьында австрийалылары мяьлуб едян (1792, 6 нойабр) Франса гошунлары Б. яразисини ишьал етди. 1793 илин мартында Австрийа бир мцддят Б.-ны юз нязаряти алтына гайтара билди. Лакин Флюрцс йахынлыьында (26.6. 1794) Австрийа ордусуну дармадаьын едян Франса бу яразиляри йенидян ишьал етди вя юз яразисиня бирляшдирди; бу, 1795 ил октйабрын 1-дя Конвентин акты иля рясмиляшдирилди вя Кампоформио сцлщц (1797) иля тясдиглянди. 20 ил ярзиндя Франсанын яввялъя республика, сонра ися Наполеон щюкумяти Б. торпагларында феодализмин галыгларыны, реэионал вя силки имтийазларын чохуну ляьв етди, католик килсясинин мювгейини зяифлятди, ващид идаряетмя цсцлцнц тятбиг етди. 1798 илдя бир сыра цсйанлара эятириб чыхаран кющня гайдаларын ляьвиня гаршы мцгавимят ъящдляри амансызъасына йатырылды. Кечмиш Лйеж йепископлуьунун (1477 илдян мцстягил олмуш; 1794 илдян сонра ися Франсайа бирляшдирилмишдир) яразиси дя дахил олмагла Б. торпаглары 9 мащала бюлцндц. 1804 ил Франса мцлки кодекси Б.-да да гцввядя иди. Бцтцн бунлар бу торпаглары даща сых бирляшмяйя вадар етди. Франса аьалыьы дюврцндя Б.-да илк ири сянайе мцяссисяляри мейдана эялди. 1815 илдя Б. яразиси йенидян бир мцддят щярби ямялиййатлар мейданына чеврилди: ийунун 18-дя Ватерлоо йахынлыьында баш верян вурушмада Инэилтяря-Нидерланд вя Пруссийа гошунлары Ы Наполеонун ордусуну гяти мяьлубиййятя уьратдылар.
    Наполеон империйасынын сцгутундан сонра Вйана конгресинин (1814–15) гярары иля Б. торпаглары вя 1795 илдя Ы Наполеон тяряфиндян дармадаьын олунан вя ляьв едилян Бирляшмиш яйалятляр респ.-нын торпаглары ващид дювлятдя бирляшди [бах Нидерланд краллыьы (1815–30)]. Статщаудер В Вилщелмин оьлу Оран шащзадяси вя Нассау графы Вилщелм (о, Нидерланд тахтына Ы Вилщелм ады иля чыхмышдыр) бу дювлятин кралы олду. Шяхси унийа ясасында Нидерланд краллыьына Бюйцк Лцксембург щерсоглуьу бирляшдирилди. Б. яйалятляри йени дювлятдя асылы вязиййятдя иди: кечмиш Бирляшмиш яйалятлярин дювлят боръунун бюйцк щиссясинин юдянилмяси онларын цзяриня гойулмушду, парламентин ашаьы палатасында ися юз ящалисинин сайына ряьмян гейри-пропорсионал сурятдя тямсил олунмушдулар. Краллыгдакы бцтцн мцщцм дювлят вязифяляри, демяк олар ки, нидерландлыларын ялиндя иди. Щюкумят органлары католик дюври мятбуатыны вя либераллары тягиб едир, Нидерланд дилини юлкянин йеэаня рясми дилиня чевирмяйя чалышырды. Сянайе ингилабы дюврцнц йашайан вя щимайячи тарифляря сон дяряъя
    ещтийаъы олан Б. яйалятляринин игтисади мараглары ъидди шякилдя сыхышдырылырды. Крал щюкумяти онларын ещтийаъларыны нязяря алмайараг шм. яйалятляри цчцн ял- веришли олан игтисади сийасят щяйата кечирирди. 1820-ъи иллярин яввялляриндян Б. торпагларында Нидерланд краллыьындан айрылмаг уьрунда щярякат эцълянмяйя башлады. Щяряката 1828 илдя юз араларында сийаси иттифаг баьламыш Либерал вя Католик партийалары башчылыг едирди.
    Авропада ингилаби щярякатын йени йцксялишиня эятириб чыхаран Франсадакы Ийул ингилабы (1830) Б. яйалятляриня даща эцълц тясир эюстярди. 1830 ил августун 25-дя Брцсселдя баш верян цсйан аз сонра Б.- нын, демяк олар ки, бцтцн ири шящярлярини ящатя етди. 1830 ил Белчика ингилабынын гялябяси нятиъясиндя Авропанын хяритясиндя йени мцстягил дювлят – Белчика краллыьы мейдана эялди. 1830 ил декабрын 20-дя Б.Британийа, Русийа, Франса, Австрийа вя Пруссийанын иштиракы иля кечирилян Лондон конфрансы Б.-ны мцстягил дювлят кими таныды вя 1831 илдя онун даими битяряфлийини елан етди [бах Лондон мцгавиляси (1831)]. 1831 илин ийулунда Б. тахтына Ы Леополд ады иля алман шащзадяси Саксен-Кобурглу Леополд чыхды. Ы Вилщелм конфрансын гярарларыны рядд етди вя Б. торпагларыны силащ эцъцня Нидерланд краллыьынын тяркибиня гайтармаьа ъящд эюстярди, лакин Белчика-Нидерланд мцщарибяси (1831–33) эедишиндя мяьлубиййятя уьрады. Нидерланд Б.-нын мцстягиллийини танымаьа мяъбур олду. Ики дювлят арасындакы мцнасибятляр 1839 илдя гяти сурятдя тянзимлянди. Белчика 1830–1919 иллярдя. Мцстягиллийин ялдя олунмасы Б. игтисадиййатынын сцрятли инкишафына имкан йаратды. Артыг 1830-ъу иллярдя Б. щюкумяти дювлят д.й.- ларынын тикинтиси иля баьлы эенишмигйаслы програм щяйата кечирмяйя башлады. Завод аваданлыьы, релсляр, паровоз вя вагонлар цчцн сифаришляр кюмцрчыхарма, металлурэийа вя машынгайырма сянайесинин инкишафына сябяб олду. 1822–30 иллярдя Б. милли банкы йарадылды. 1842 илдя Нидерланд иля баьланан сазишя эюря, Мюз (Маас) вя Шелда чайларында Б. эямичилийиня иъазя верилмяси вя Шелда чайында тиъарят етмяк щцгугунун 1863 илдя Б. щюкумяти тяряфиндян Нидерланддан сатын алынмасы Б.-нын игтисади инкишафы цчцн бюйцк ящямиййят кясб етди, еляъя дя Авропанын ири тиъарят мяркязи кими Антверпенин ящя- миййятинин йенидян бярпасына сябяб олду. 19 ясрин орталарында Б. дцнйанын сянайе ъящятдян инкишаф етмиш юлкяляри сырасында илк йерлярдян бирини тутурду.
    19 ясрин 2-ъи йарысында – 20 ясрин яввялляриндя дя Б. йцксяк игтисади инкишаф темпини горуйуб сахлады. Щасилат вя емал сянайеси сащяляри, д.й. тикинтиси сцрятля инкишаф едир (Б. дцнйада ян сых д.й.-лары шябякясиня малик олан юлкяйя чеврилди), д.й. аваданлыьынын ихраъы артырды. Эениш васитячилик тиъаряти апаран Б. дцнйанын капитал ихраъ едян апарыъы юлкяляриндян бириня чеврилди. 19 ясрин сонларында Б.-да ири инщисарчы бирликлярин формалашмасы, к.т.- нда ися ири капиталист тясяррцфатларынын тяшяккцлц башлады. Бунунла йанашы Б.-нын аграр гурулушу яввялки кими иъаря торпагларында хырда ямтяя истещсалынын цстцнлцйц иля сяъиййялянирди. Юлкядя сянайе истещсалынын щяъми 1830 илдян 1913 илядяк 12 дяфя артмышды. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя Б. эениш мцстямлякя яразиляри олан юлкяйя чеврилди. Берлин конфрансында (1884–85) Б.Британийанын вя Франсанын дястяйи иля ЫЫ Леополд “Мцстягил Конго дювлятинин” онун шяхси мцлкиййятиня верилмясиня наил олду. 1908 илдя о, Конго цзяриндяки щцгугларыны дювлятя эцзяштя эетди (бах Белчика Конгосу).
    1830 ил ингилабы баша чатдыгдан сонра либераллар вя католикляр арасында зиддиййятляр артмаьа башлады, 1847 илдя онларын иттифагы тамамиля даьылды. Щям Либерал, щям дя Католик партийасында дахили парчаланма баш верди, демократик вя мцщафизякар груплашмалар мейдана эялди. Либераллар сянайе ъящятдян инкишаф етмиш Валлон яйалятляриндяки сянайе вя тиъарят буржуазийасынын марагларыны ифадя едирдиляр; шящяр ящалисинин варлы тябягяляри 
    онлара сяс верирди. Католикляр задяэанлара вя рущаниляря архаланыр, кянд ящалиси, хцсусиля Фламанд районларындакы сакинляр тяряфиндян даща чох дястяклянирдиляр. Онларын арасында мяктяб тядрисинин ислащаты (либераллар мяктябляри килсянин нязаряти алтындан чыхармаьа чалышырдылар) вя дил мясяляси (католикляр фламанд дилинин фран- сыз дили иля ейни щцгуга малик олмасына ъящд эюстярирдиляр) иля баьлы кяскин мцбаризя эедирди. Б. щюкумятинин сийаси чыхышларын гаршысыны алмаг мягсядиля эюрдцйц тядбирляр – сечки сензинин ашаьы салынмасы, йыьынъагларын гадаьан олунмасы вя с. 1848 илдя Авропада баш верян ингилабларын юлкядя йайылмасына имкан вермяди.

    Г. Банне. “1830 ил Белчика ингилабы”. 1834. Антик Инъясяняти Музейи. Брцссел.



    19 ясрин орталарындан Б.-да фящля щярякаты башланды, илк фящля тяшкилатлары йаранды. Фящлялярин гятиййятли чыхышлары нятиъясиндя Б. щюкумяти тятил щцгугуну танымаьа, фящля коалисийаларыны гадаьан едян гануну ляьв етмяйя, фабрик ганунвериъилийиндя мцяййян эцзяштляря эетмяйя мяъбур олду. 1885 илдя реэионал сосиалист тяшкилатлар ясасында Белчика Фящля Партийасы (БФП; 1940 илдян БСП – Белчика Сосиалист Партийасы) тясис едилди. 1890-ъы иллярин орталарындан БФП-йя Е. Вандервелде рящбярлик едирди. 19 ясрин сонларындан БФП ингилаби мцбаризядян имтина етди, сосиализм мягсядляриня парламент йолу иля наил олмаг тактикасыны сечди. Б. сечки системинин ислащаты уьрунда мцбаризядя БФП-нин бюйцк ролу олмушдур. 1892 илдя сечки щаггында ганун гябул олунду вя 25 йашдан башлайараг бцтцн кишиляр сясвермя щцгугу алдылар.
    19 ясрин орталарындан Б.-да “фламанд мясяляси” даща да кяскинляшди. Наполеонун щакимиййяти дюврцндя Б. вил.-ляринин франсызлашдырылмасы сийасятиня ъаваб олараг йарадылан вя Нидерланд краллыьы дюврцндя тяняззцл едян фламанд милли щярякаты 1830–31 иллярдян сонра Б. щюкумятинин франсыз дилини (даща дягиг, онун валлон диалектини) юлкянин йеэаня дювлят дили етмяк сийасятини йеритмяси иля баьлы йенидян ъанланды. Фламандлар 1831 илдя гябул олунмуш конститусийада фламанд (Нидерланд дилинин диалекти) дилинин франсыз дили иля бярабярщцгуглу олмасы щаггындакы мцддяаларын щяйата кечирилмясини тяляб едирдиляр. 1873, 1878 вя 1898 иллярдя гябул олунмуш ганунлар Б.-да икидиллилик принсипини тясдиг етди. 20 ясрин яввялляриндя фламандларын сийаси фяаллыьынын артмасына ъаваб олараг франсыздилли ящалинин мядяни, сийаси вя игтисади марагларыны горумаг мягсядини эцдян валлон милли щярякаты формалашды.
    19 яср – 20 ясрин яввялляриндя Б. щюкумяти игтисади вя сийаси мцнасибятлярдя Франса вя Б.Британийайа мейилли олса да, бейнялхалг аренада ардыъыл битяряф сийасят йеридирди. Биринъи дцнйа мцщарибяси яряфясиндя бейнялхалг вязиййятин кяскинляшмяси Б. щюкумятини 1913 илдя цмуми щярби мцкялляфиййят щаггында ганун гябул етмяйя вя юлкянин мцдафиясини мющкямляндирмяк мягсядиля тядбирляр эюрмяйя мяъбур етди. 1914 ил августун 4-дя Алманийа гошунлары Б.-нын битяряфлийини позараг онун яразисиня сохулду. Крал Ы Албертин башчылыг етдийи ордунун инадлы мцгавимятиня бахмайараг, Б. ордусу Гярби Фландрийайа, Изер чайы иля Шимал дянизи арасындакы яразийя сыхышдырылды вя мцщарибянин сонунадяк бурада блокадада галды. 1918 илин нойабрында Б. яразиси ишьалдан тамамиля азад олунду. Версал сцлщ мцгавилясиня (1919) эюря, Алманийанын Ейпен вя Малмеди даиряляри, щямчинин Битяряф Морене вя Пруссийа Моренеси Б.-йа бирляшдирилди. Б.-йа Алманийадан тязминат алмаг щцгугу вя кечмиш Алманийа Шярги Африкасынын (бах Руанда-Урунди) бир щиссясини идаря етмяк мандаты верилди.
    Белчика Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра. Мцщарибя илляриндя Б.-нын ъидди зийан чякмиш игтисадиййатынын бярпасы цчцн кцлли мигдарда вясаит тяляб олунурду. 1919–21 иллярдя бир чох Авропа юлкясиндя олдуьу кими, Б.-да да инфлйасийа вя кцтляви ишсизлик вар иди. Игтисади чятинликлярля мцбаризя мягсядиля Б. 1921 илдя Лцксембургла, 1932 илдя ися Нидерландла эюмрцк иттифагы щаггында сазиш баьлады. 1920-ъи иллярин орталарында игтисадиййатын бярпа дюврц баша чатди; 1929 илдя Б.-нын сянайе истещсалынын щяъми мцщарибяйягядярки сявиййяни хейли цстяляди. Тясяррцфат мясяляляринин щялли вя йцксяк игтисади инкишаф темпинин тямин олунмасы гисмян мцстямлякялярдя истисмарын эцълянмяси иля баьлы иди: Б. фирмалары бурадан мис, кобалт, галай, синк, манган, алмаз, гызыл, каучук, тахта-шалбан, какао, памбыг вя с. хаммал вя материал дашыйырдылар. Дцнйа игтисади бющраны диэяр Авропа юлкяляриня нисбятян Б.-йа эеъ тясир етди (Б.-да бющранын ян йцксяк щядди 1932–33 илляря тясадцф едир). 1935 илдя П. ван Зеландын (Католик партийасы) коалисийа щюкумяти игтисадиййаты сабитляшдирмяйя мцвяффяг олду, лакин 1939 илдя дя игтисади эюстяриъиляр бющранагядярки сявиййясиня чатмады. Бцтцн бунлар Икинъи дцнйа мцщарибясинин башланмасына гядяр Б.-нын полад, бязи машынгайырма мящсуллары вя силащ нювля- ринин дцнйадакы апарыъы
    ихраъатчыларындан бири кими галмасына мане олмады.
    Б.-нын мцщарибядян сонракы илк иллярдя дахили сийаси инкишафы Русийадакы Октйабр чеврилиши (1917) вя Алманийадакы Нойабр ингилабынын (1918) тясири алтында фящля вя демократик щярякатын йцксялмяси иля сяъиййялянир. 1919 илдя бцтцн кишиляря вя гадынларын бязи категорийаларына (гадынлара гойулан мящдудиййятляр 1949 илин апрелиндя тамамиля арадан галдырылды) цмуми сечки щцгугунун верилмяси щаггында ганун гябул едилди. 1921 илин феврал айында Б. щюкумяти тятилляря гойулан мящдудиййятляри арадан галдырмаьа, 8 саатлыг иш эцнц щаггында ганун гябул етмяйя мяъбур олду. 1936 илдя Б. фящляляри кюмцрчыхарма, аьыр вя кимйа сянайеси сащяляриндя 40 саатлыг иш щяфтясинин тятбигиня вя юдянишли мязуниййят верилмясиня наил олдулар.
    Мцщарибялярарасы дюврдя Б.-да “милли-лингвистик” зиддийятлярин кяскинляшмяси саь радикал тяшкилатларын сийаси сящняйя чыхмасы иля мцшайият олунурду. 1922–38 иллярдя фламанд милли щярякаты фламанд дилинин статусуну йцксялдян йени ганунларын гябул едилмясиня наил олду; 1930 илдя Эент Ун-тиндя тядрис фламанд дилиндя апарылмаьа башлады. 1933 илдя “Бюйцк Нидерланд” шцары иля чыхыш едян ифрат саьчы Фламанд Милли Иттифагы йарадылды. Бунун гаршылыьында валлон милли щярякаты (валлонганлар) Б.-нын франсыздилли вил.-ляринин Франсайа бирляшдирилмяси тялябини иряли сцрдц. 1930 илдя Б.-да Л.Дегрелин башчылыьы иля, ясасян, валлон яйалятляриня архаланан фашист щярякаты (бах Рексистляр) формалашды. 1936 илдя фламанд вя валлон саьчылары парламентя юз депутатларынын сечилмясиня наил олдулар (йерлярин тягр. 18%-и). Парламентдя онлар Католик партийасы иля бирликдя Б.-нын федератив дювлят кими йенидян гурулмасына чалышырдылар.
    Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра битяряфликдян имтина едян Б. 1919 илдя Миллятляр Ъямиййятиня дахил олду, 1920 ил сентйабрын 7-дя Франса иля щярби конвенсийа баьлады. 1923 илдя Б. гошунлары Рур вил.-нин ишьалында иштирак етди. Б. щюкумяти Локарно мцгавиляляриня (1925) гошулду. Алманийада Щитлер диктатурасы бяргярар олдугдан (1933) сонра Б. щюкумяти тяъили сурятдя сярщяддя ялавя истещкамларын иншасына башлады. Франса вя Б.Британийанын мцгавимяти иля гаршылашмайан Алманийа гошунларынын 1936 илдя демилитаризасийа едилмиш Рейн вил.-ня йеридилмяси Б.-нын хариъи сийасятиндя гяти дюнцш йаратды. 1936 ил октйабрын 14-дя Б. кралы ЫЫЫ Леополд Франса иля баьланмыш щярби конвенсийанын ляьвини вя Б.-нын битяряфлик сийасятиня гайытмасыны елан етди. Бунунла беля, Икинъи дцнйа мцщарибясинин башланьыъында битяряфлик мювгейинин крал тяряфиндян тясдиглянмяси Б.-ны ишьалдан хилас едя билмяди.
    1940 ил майын 10-да Алманийа гошунлары Б.-йа сохулду. ЫЫЫ Леополдун команданлыьы алтында Б. ордусу бу щцъумун гаршысыны ала билмяди. 1940 ил майын 28-дя Б. тяслим олду. Крал вя онун аиляси алманлар тяряфиндян Брцсселдя щябся алынды, 1944 илин ийунунда ися Алманийайа депортасийа олунду. Й. Пйерлонун(Католик партийасы) башчылыьы иля Лондонда мцщаъирятдя олан Б. щюкумяти тяслим актыны танымады вя Африкадакы мцстямлякяляриня архаланараг Алманийайа гаршы мцщарибяни давам етдирди, Б.-нын дахiлиндя ися Мцгавимят щярякаты вцсят алды. Ейни заманда алманлар юлкядяки фламанд вя валлон миллятчиляриндян дястяк алырдылар. Б. миллятчиляри ишьалчы щюкумятля няинки сых ямякдашлыг едир, щятта Алманийа ордусунун тяркибиндя щярби ямялиййатларда (“Валлонийа” СС дивизийасы, “Фламанд леэиону”) иштирак едирдиляр. 1944 илин сентйабрында Гярб мцттяфигляринин ордулары Б. яразисиня дахил олду. 1944 ил сентйабрын 20-дя Б. щюкумяти Брцсселя гайытды.

    Сенкатонер музейи. 1835. Брцссел.



    Белчика Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра. Б. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян тясяррцфат потенсиалыны вя ихтисаслашмыш исчи ещтийатыны ящямиййятли дяряъядя горуйуб сахлайараг чыхмышды. Сянайе (валлон) районлары гисмян АБШ вя Канададан алынан кредитляр, гисмян дя Маршалл планына уйьун олараг 1948 илдян дахил олан вясаитляр (113 млн. доллар) щесабына сцрятля бярпа едилди вя модернляшдирилди. Мцстямлякялярин мадди ресурсларындан истифадя дя мцщцм рол ойнады. 1950-ъи иллярин 2-ъи йарысындан фламанд вил.-ляринин сянайеляшдирилмяси просеси башлады вя бурада емал сянайесинин ян мцасир мцяссисяляри тикилди. 1970-ъи иллярин яввялляриндя бу вил.- лярин игтисадиййаты Б.-нын халг тясяррцфатында апарыъы рол ойнамаьа башлады. Цмумиййятля, 20 ясрин
    сонунда Б. дцн- йанын йцксяк инкишаф етмиш сянайе юлкяляри арасында юз мювгейини даща да мющкямляндирди. Цмуми милли мящсулун (ЦММ) адамбашына дцшян щяъминя эюря Б. дцнйада 6-ъы (1988), сянайедя ямякщаггы сявиййясиня эюря 4-ъц (1997), дювлят хяръляринин сявиййясиня эюря (о ъцмлядян сосиал тялябатын юдянилмяси) 5-ъи йеря чыхды (2000).
    Мцщарибялярарасы дюврдя олдуьу кими 1945 илдян сонра да Католик партийасы [1945 илдян Сосиал-Христиан партийасы (СХП)], щямчинин онунла сых ямякдашлыг едян Либерал партийасы [1961 илдян Азадлыг вя Тярягги партийасы (АТП)] вя БСП Б.-нын сийаси щяйатында апарыъы рол ойнайырды. 1945–49 иллярдя тяшкил едилян коалисийа кабинетляриня сосиалистляр А. ван Акер (1954–58 иллярдя дя баш назир), П.А. Спаак вя К. Эуисманс башчылыг едирдиляр. 1949 илдян 1999 илядяк олан мцддятдя коалисийа щюкумятляринин яксяриййятиня христиан сийасятчиляр рящбярлик едирди: Г. Ейскенс (1949–50, 1958–61, 1968–72), Т. Лефевр (1961–65), П. Армел (1965–66), П.В. Буйнантс (1966–68, 1978–79), Л. Тиндеманс (1974–78), В. Мартенс (1979– 92, 1981 ил истсна олмагла), Ж.Л. Дещане (1992–99).
    Б. 1945 илдя БМТ-йя дахил олду, щямчинин Гярби Авропа вя Атлантика игтисади, сийаси вя щярби иттифаглары системиня интеграсийа истигамятини сечди. Щяля 1944 илдя Бенилцксун (Белчика, Нидерланд вя Лцксембургун эюмрцк иттифагы) йарадылмасы щаггында гярар гябул едилмишди. 1958–60 иллярдя бу иттифагын ясасында цч дювлятин игтисади иттифагы йаранды. Б. 1951 илдя Авропа Кюмцр вя Полад Бирлийинин (АКПБ), 1957 илдя Авропа Игтисади Бирлийинин (АИБ), 1958 илдя Авропа Атом Енержиси Бирлийинин (Авратом) тясисчиляриндян бири олду. 1948 илдя Гярби Авропа иттифагынын йарадылмасынын (1955) ясасыны гойан Брцссел пактыны имзалады, 1949 илдя Авропа Шурасына вя НАТО-йа дахил олду. Бу тяшкилатларын яксяриййятинин мянзил-гярарэащлары Брцсселдя йерляшир. Б. сийасятчиляри П.А. Спаак вя В. Клас (мцвафиг олараг 1957–61 вя 1994–95 иллярдя) НАТО-нун баш катиби олмушлар. 1999 ил йанварын 1-дя Б. Авропа Валйута Иттифагына (“Авро зонасы”) дахил олду.
    Икинъи дцнйа мцщарибяси баша чатдыгдан сонра Б. ъямиййяти мцряккяб проблемлярля цзляшди. Ишьалчыларла ямякдашлыг етмиш шяхслярин ъязаландырылмасы биринъи дяряъяли мясяля иди. Б.-нын мящкямя органлары тягр. 500 мин коллаборасионизм щадисясинин тящгигатыны апарды; 53 мин няфяр мящкум олунду, тягр. 20 мин няфяр мцлки щцгуглардан мящрум едилди, 2900 няфяря юлцм щюкмц чыхарылды (242 щюкм йериня йетирилди). Алманларла ялбир оланларын ъязаландырылмасы иля ялагядар 1940 илдя юлкяни тярк етмякдян бойун гачырмагда иттищам олунан ЫЫЫ Леополда етимад барядя мясяля галдырылды. 1945 ил ийулун 19-да Б. парламенти кралы коллаборасионист елан етди вя онун вятяня гайытмасыны гадаьан етди. Б.-да “кечмишин унудулмасы” иля баьлы мясяляляр цзря сийаси мцбаризя башланды.Юлкядяэенишамнистийаларынвя ЫЫЫ Леополда бяраят верилмясини тяляб едян СХП 1950 илдя “крал мясяляси” иля баьлы референдум кечирилмясиня наил олду. Референдумда ящалинин яксяриййяти (фламандларын 72%, валлонларын 42%) кралы дястякляди. Лакин ЫЫЫ Леополдун юлкяйя гайытмасы Б.-да кяскин етиразлара сябяб олду. Бцтцн бунлар кралы юз оьлу Ы Бодуенин хейриня тахт-таъдан ял чякмяйя мяъбур етди.

    Крал сарайы. Брцссел.


     
    Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра мцстямлякялярдя милли азадлыг щярякатынын йцксялмяси Б. щаким даирялярини “дянизашыры мцлкляри” иля баьлы сийасяти дяйишдирмяк зяруряти иля цзляшдирди. 1954 илдя Б. щюкумяти метрополийадан асылылыьы сахламаг шяртиля Белчика Конгосуна мярщялялярля мухтариййятин верилмяси планыны иряли сцрдц. Бу план конголулар тяряфиндян рядд едилди. Узунмцддятли мцстямлякя мцщарибясиня ъялб олунмагдан ещтийатланан Б., 1960 илдя Конгойа (индики Конго Демократик Респ.), 1962 илдя ися Руанда-Урундийя (бах Руанда, щямчинин Бурунди) мцстягиллик верди. Лакин Б. фирмалары кечмиш мцстямлякялярин игтисадиййатында юзляринин мцщцм мювгелярини горуйуб сахлады, Б. щюкумяти ися сонракы иллярдя дяфялярля онларын дахили ишляриня гарышды, щямин яразилярдя Б. ордусунун иштиракы иля “полис аксийалары” (о ъцмлядян 1978 илдя “аь ящалинин” мцдафиясини бящаня едяряк) кечирди. Мцстямлякялярин итирилмяси Б.-да кяскин дахили сийаси бющрана эятириб чыхарды. 1960 илин нойабрында щюкумятин малиййя иткилярини бярпа етмяк мягсядиля верэиляри артырмаг вя сосиал хяръляри азалтмаг щаггында ганун гябул етмяк ъящдляри Б. тарихиндя ян ири цмуми тятиля (1960, декабр – 1961, йанвар), щюкумятин истефа вермясиня вя нювбядянкянар парламент сечкиляринин кечирилмясиня сябяб олду.

    Гранд-Плас мейданында (Брцссел) эцл байрамы.



    1945 илдян сонра Б.-нын дахили сийаси инкишафы “милли-лингвистик” зиддиййятлярин эетдикъя кяскинляшмяси иля сяъиййялянирди. 1950-ъи иллярин орталарында фламанд вя валлон щярякатлары юз мювгелярини бярпа етди. 1954 илдя Б. яразисиндя дил сярщядляринин ганунла тясбит олунмасыны вя фламанд вил.-ляриндя щяйатын бцтцн сащяляринин фламандлашмасыны тяляб едян фламандларын Халг Иттифагы партийасы йарадылды (2004 илин нойабрындан Фламанд мянафейи). Юз нювбясиндя, Франкофонларын Демократик Ъябщяси (1965 илдя йарадылмышды), Валлон Бирлийи (1968–80) вя диэяр валлон тяшкилатлары франсыздилли азлыьын марагларынын горунмасы, о ъцмлядян Валлонийайа мцстягиллик верилмяси тялябини иряли сцрцрдц. 1960-ъы иллярин яввялляриндян “милли-лингвистик” зиддиййятлярин дювлятин парчаланмасына эятириб чыхаран миллятлярарасы мцнагишяйя чеврилмясинин реал тящлцкяси йаранды. Вязиййятин эярэин олмасы щаким даиряляри Б.-ны унитар дювлятдян федератив дювлятя чевирмяк истигамятиндя ислащатлар кечирмяйя мяъбур етди. 1963 илин августунда франсыз, фламанд вя алман дилляринин йайылма ареалына йенидян бахылмасы щаггында ганун гябул едилди, Брцсселин хцсуси (икидилли) статусу тясдиг олунду. 1970 илин декабрындан Б. дювлятинин йени субйектляринин формалашдырылмасы вя онлара эениш сащяляри ящатя едян мясяляляри мцстягил щялл етмяк сялащиййяти вермяк мягсядиля дювлят ислащатына башланылды. Бу иш 1988 илдя кечирилян конститусийа ислащаты иля тамамланды. Б.-да дювлятин йенидян гурулмасы просеси 1994 илин февралында крал ЫЫ Алберт тяряфиндян йени конститусийанын имзаланмасы иля баша чатды. Б. 4 лингвистик вил.-я (Фламанд, Валлон, Алман вя Икидилли Брцссел) бюлцнян, щямчинин паралел олараг ики нюв федерасийа субйектинин – реэионларын (Фламанд, Валлон, Брцссел) вя иъма бирликляринин (фламанд, франсыз вя алмандилли) мювъуд олдуьу федератив дювлятя чеврилди. Реэионлара вя иъма бирликляриня юз ганунвериъи вя иъраедиъи щакимиййят органларыны йаратмаг щцгугу, щямчинин тясяррцфат, мядяниййят, тящсил вя с. мясяляляринин щяллиндя мухтариййят верилди. 1970–90-ъы иллярин ислащатлары Б. дювлятинин мющкямлянмяси цчцн ящямиййятли олду.
    Федераллашма просеси эедишиндя Б.- нын апарыъы сийаси партийалары дахилиндя парчаланма баш верди. 1968–69 иллярдя СХП валлон СХП-на вя фламанд Христиан Халг партийасына бюлцндц. 1970–72 иллярдя АТП-дян Фламанд Либераллар вя Демократлар партийасы айрылды; АТП-нин валлон ганады олан Либерал Ислащатчылар партийасы ися 1976 илдя Валлон иттифагы иля бирляшяряк Валлонийада Ислащатлар вя Азадлыг Уьрунда партийа адланды. 1978 илдя БСП-дян франсыздилли Сосиалист партийасы айрылды; 1980 илдян онун фламанд ганады да Сосиалист партийасы адландырылды. Б.-нын сийаси сящнясиня чыхан еколожи щярякат да “милли-лингвистик” яламятляря эюря бюлцндц: 1980 илдя валлонларын Еколо партийасы, 1982 илдя ися фламандларын Агалев партийасы тяшкил едилди. 
    “Милли-лингвистик” мясялянин кяскинляшмяси Б.-нын сийаси щяйатында саь радикал мейиллярин артмасына сябяб олду. 1978 илдя тяшкил едилмиш ифрат саьчы Фла- манд блоку сечкилярдя мцяййян уьурлар газанды (2003 илдя 11,6%). Сийаси фяаллыгларыны артыран антииммиграсийа тяшкилатлары Авропа Иттифагына гейри-цзв юлкялярдян ишлямяк мягсядиля Б.-йа эялян шяхслярин юлкяйя дахил олмасыны чятинляшдирян ганунун гябулуна (1984) наил олдулар.
    Федерасийалашма просесинин баша чатмасы иля Б.-нын сийаси щяйатында щцгуг гайдаларынын тямин олунмасы вя коррупсийа иля мцбаризя мясяляляри юн плана чыхды. “СХП-нин щакимиййят дюврцня” сон гойан сяс-кцйлц галмагаллар силсиляси юлкяни сарсытды. 1999 илин ийунунда кечирилян парламент сечкиляриндя СХП мяьлубиййятя уьрады. Сечкилярин нятиъяляриня эюря фламанд либералларынын лидери Э. Верщофстадын башчылыьы иля сол мяркязчи щюкумят (либераллар, сосиалистляр, еколожи щярякатын тямсилчиляри) формалашдырылды. Б.-нын Африкада йцрцтдцйц мцстямлякя сийасятинин айры-айры аспектляринин, щямчинин 2000 илин майында мцстягил Конго дювлятинин илк щюкумят башчысы П. Лумумбанын юлдцрцлмясинин арашдырылмасы цзря парламент комиссийасынын йарадылмасы щаггында йени щюкумятин гярар гябул етмяси иътимаиййятдя бюйцк якс-сяда доьурду. 2001 илин ийунунда Б. мящкямяляри 1994 илдя Руандада щяйата кечирилян эеносидин тяшкилиндя иштирак едян шяхслярин бюйцк бир групуну узунмцддятли щябс ъязасына мящкум етди. 2002 илин августунда истещлакчы щцгуглары, сящиййя вя ятраф мцщит назири М. Алвутун (Агалев партийасы) Непалын Б. силащы иля тяъщиз едилмясиня етираз яламяти олараг истефа вермяси Верщофтстад щюкумятиндя бющран йаратды. 2003 илдя кечирилян парламент сечкиляриндян сонра Верщофтстадын фламанд вя валлон либералларынын, щямчинин сосиалистляринин нцмайяндяляриндян ибарят йени щюкумяти формалашдырылды. 2007 илин ийунунда кечирилян сечкилярдян сонра либералларын вя христиан-сосиалистля- рин милли (федерал) щюкумят формалашдырмаг ъящдляри баш тутмады. 2008 илин мартында 5 партийанын нцмайяндяляриндян ибарят йени коалисийа щюкумятиндя баш назир И. Летерм олду. Щямин илин декабрында Б.-нын ян ири малиййя ширкяти “Фортис”ин сатышы иля баьлы баш верян галмагал нятиъясиндя Летерм истефа верди. Фламанд христиан-демократларын лидери Щ. ван Ромпюй баш назир олду. 2010 ил ийунун 13-дя нювбядянкянар парламент сечкиляри кечирился дя, щюкумятин формалашдырылмасы баш тутмады.

    Кянд мянзяряси. Непрю коммунасы. Лйеж.




    Тясяррцфат
    Б. йцксяк инкишаф етмиш кичик Авропа дювлятляри групуна аиддир. ЦДМ-ин щяъми 316,2 млрд. доллардыр (алыъылыг габилиййятинин паритети цзря, 2004) – дцнйанын бцтцн дювлятляринин ЦДМ-инин тягр. 0,7%-идир; ящалинин адамбашына дцшян щяъминя эюря (30 600 доллар) Б. дцнйада 9-ъу йердядир. Инсан инкишафы индекси 0,942-йя бярабярдир (2002; дцнйанын 177 юлкяси арасында 6-ъы йер).
    Ян кющня сянайе юлкяляриндян бири олан Б.-да сянайеляшдирмя просеси Авропанын диэяр дювлятляриндян яввял башламышдыр. Б. сянайесинин сцрятли инкишафына онун ялверишли нягл.-ъоьрафи мювгейи, шящярляр шябякясинин хейли сыхлыьы, сяняткарлыьын вя тиъарятин гядим яняняляри сябяб олмушдур. Аьыр сянайенин йарадылмасынын базасы кюмцр щасилаты (юлкянин ъянубундакы вя шималындакы даш кюмцр щювзяляри), йерли дямир вя синк филизляри йатагларынын ишлянилмяси олмушдур. Игтисади инкишафына эюря, 20 ясрин яввялиндя Б. Авропада апарыъы йерлярдян бирини тутмуш, ири капитал ихраъатчысына чеврилмишди. 20 ясрдя, хцсусиля 2-ъи дцнйа мцщарибясиндян сонра юлкянин игтисади инкишаф сцряти ашаьы дцшмцшдц. Сянайе истещсалынын вя ямяк мящсулдарлыьынын артым темпляриня, елми тядгигатлар вя тяърцби-конструктор ишлянилмяляриня (ЕТТКИ) эюря Б.-нын иг- тисадиййаты Авропанын йцксяк инкишаф етмиш диэяр юлкяляриндян эери галмаьа башламышды. 1920–60-ъы иллярдя Б. щюкумятинин узунмцддятли игтисади стратеэийасынын ясасыны идхал олунан уъуз хаммалын, о ъцмлядян Африкадакы ян ири мцстямлякяси олан Белчика Конгосундан (щазырда Конго Демократик Респ.) эятирилян хаммалын емалы тяшкил едирди. 1960-ъы иллярин яввялинядяк юлкя сянайесинин ясас сащяляри кюмцрчыхарма, металлурэийа вя тохуъулуг, енерэетиканын ясасы ися даш кюмцр иди. Б. сянайесинин яняняви сащяляринин вя кющня сянайе р-н-ларынын (ясасян, Валлонийанын Ъянуб даш кюмцр щювзясинин) бющраны 1970-ъи иллярдя, Гярб юлкяляриндя игтисадиййатын эе- нишмигйаслы структур-сащя ислащатынын башландыьы дюврдя хцсусиля айдын нязяря чарпырды. Бющрандан чыхмаг цчцн Б. щюкумятинин игтисади сийасятинин приоритет вязифяляриндян бири кими йалныз эялирли мцяссисяляря йардым едилмяси, ямякщаггы артымынын дайандырылмасы, Б. трансмилли корпорасийасынын дястяклянмяси, хариъи инвестисийаларын ъялб едилмяси елан олунду. 20 ясрин ахырынъы рцбцндя игтисадиййатын цчцнъц секторунун сащяляри – хидмят сферасы сцрятля инкишаф едирди; йанаъаг-енерэетика комплекси ясаслы шякилдя дяйишилди; йени сащялярин (атом енерэетикасы, нефт-кимйа вя с.) инкишафы иля йанашы истещсалатын модернляшдирилмяси вя сянайенин яняняви сащяляриндя (машынгайырмада, металлурэийада вя с.) йени мцасир мцяссисялярин йарадылмасы щяйата кечирилди. 20 ясрин ахырынадяк тясяррцфатын структур-сащя ислащатында ялдя олунмуш мцяййян мцвяффягиййятляр юлкянин игтисади инкишафына мцсбят тясир эюстярди. 1990–2002 ил- лярдя ЦДМ-ин ортаиллик артым сцряти 2,1% (2004 илдя 2,6%) олду.
    Б. игтисадиййатынын структуру ян габагъыл постсянайе дювлятляри цчцн сяъиййявидир: ЦДМ-ин 73%-и хидмят сферасында, 25,7%-и сянайедя вя тикинтидя, 1,3%-и кянд вя мешя тясяррцфатында, балыгчылыгда йарадылыр (2004). Юлкянин игтисади структурунун ян мцщцм хцсусиййяти кими банк капиталынын цстцнлцйц галыр. Б.-нын 12 габагъыл малиййя-сянайе корпорасийасынын [“Фортис”, “Дексиа” (“Дехиа”), “Интербрц” (“Interbrew”), “Електробел” (“Елеc-тробел”), “КБС Банк” (“КБC Банк”), “Брцссел Ламбер Групу” (“Эроупе Брухеллес Ламберт”), “Алманий” (“Almanij”) вя с.] бцтцн активляринин 60%-индян чоху банк сферасына мяхсусдур. Б.-нын игтисадиййатында, хцсусиля нягл.-да, коммунал вя йанаъаг-енерэетика тясяррцфатында дювлят секторунун хцсуси чякиси бюйцкдцр. Дювлят мцяссисяляринин еффективлийи кифайят гядяр олмадыьындан, 2000-ъи иллярин яввялиндя 150 ири ширкят юзялляшдирилди. Б.-да ящалинин сосиал тяминатынын ян габагъыл системляриндян бири фяалиййят эюстярир. Дювлят хяръляри ЦДМ- ин 50%-индян йухарыдыр (2004 илдя 174,8 млрд. доллар). 2000 илдя ютян 50 ил ярзиндя илк дяфя дювлят бцдъясинин таразлашдырылмасы тямин олунду (мянфи 0,1%), 2001 илдя ися азаъыг профисит ялдя едилди (мцсбят 0,3%; 2004 илдя мянфи 0,6%). Игтисадиййатын ясас проблемляриндян бири дахили дювлят боръунун йцксяк олмасыдыр. 1980-ъи иллярин яввялиндян бу боръ йа ЦДМ-ин иллик щяъминдян цстцн, йа да онунла бир сявиййядядир (2004 илдя 96,2%, 2003 илдя 102%, 1993 илдя 135%).
    Сянайе Б. игтисадиййатынын ясас секторларындан биридир; цстцнлцк йени технолоэийалара, ихраъын стимуллашдырылмасына, сянайе потенсиалынын ясасыны тяшкил едян кичик вя орта мцяссисялярин инкишафына, щямчинин дювлят кредитляри вя верэи эцзяштляри васитясиля хариъи капиталын ъялб едилмясиня верилир. 1970-ъи иллярдян юлкя сянайеси лянэ темплярля инкишаф едир, мцряккяб структур ислащаты мярщялясиндя вя илк нювбядя бейнялхалг ямяк бюлэцсц системиндя йени сянайе ихтисаслашмасынын ахтарышы просесиндядир. Ясас сянайе сащяляри: машынгайырма, кимйа вя нефт-кимйа, гара вя ялван металлурэийа, шцшя, семент, йейинти. 1990-ъы иллярдя кимйа, нефт емалы вя шцшя сянайесинин истещсал щяъми артыр, бир сыра металлурэийа, автомобилйыьма вя тохуъулуг мцяссисяляринин баьланмасы давам едирди. АИ-нин “сянайе нцвясинин” тяркиб щиссяси кими Б.-нын ъоьрафи мювгейинин хцсусиййяти гоншу Алманийанын, Франсанын, Лцксембургун, Нидерландын вя Б. Британийанын сянайе р-нларынын з-длары иля кооперасийада ишляйян мцяссисялярин бурада йерляшдирилмясиня зямин йарадыр.
    Б.-нын минерал-хаммал ресурслары аздыр. Кюмцр щасилаты (1950-ъи иллярин орталарында щяр ил тягр. 30 млн. т) артыг дайандырылмышдыр. Ъянуб щювзясинин шах- талары (“гара кямяр” р-ну – Франса иля сярщяддян Лйеж ш.-нядяк золаг) 1980-ъи иллярин ахырында там баьланмышды. Шимал щювзясинин сонунъу мядяни (Лимбург яйаляти, Кампин р-ну) 1992 илдя баьланмышдыр.
    Енержи истещлакынын ясасы идхал карбощидроэен хаммалы вя атом енержисидир. Енержи истещлакынын 35%-и нефтин, 24%-и тябии газын, 23%-и атом енержисинин вя диэяр мянбялярин, 18%-и кюмцрцн пайына дцшцр (2003). Нефт идхалынын 1/2 щиссясиндян чоху Йахын Шярг юлкяляриндян; тябии газ Нидерланддан, майеляшдирилмиш формада ися Ялъязаирдян; уран консентратлары Франсадан, АБШ-дан, Канададан вя ЪАР-дан, зянэинляшдирилмиш уран АБШ-дан вя Франсадан, кюмцр, ясасян, АБШ-дан вя ЪАР-дан эялир. Електрик стансийаларынын мцяййян едилмиш эцъц 13,6 млн. кВт (2002). Електрик енержисинин истещсалы 76,6 млрд. кВт·саат, истещлакы 78,8 млрд. кВт·саат; истещсалын 58%-и АЕС-лярин, 40%-и – ИЕС-лярин, 2% – СЕС-лярин вя с. (о ъцмлядян кцляк енержиси гурьуларынын) пайына дцшцр. Електро-енерэетиканын структурунда АЕС-лярин хцсуси чякисиня эюря Б. дцнйада 2-ъи йери (Франсадан сонра) тутур. 3 АЕС-дя 7 енержи блоку фяалиййят эюстярир. Мол ш.-ндя (юлкянин шм.-ында) 3, о ъцмлядян сцрятли нейтронларла ишляйян реактору олан ири бейнялхалг Нцвя Тядгигатлары Мяркязи йерляшир (Б. Британийа вя Франса иля бирэя тядгигатлар); бурада щямчинин Авратомун атом тядгигатларынын мяркязи бцросу вя Гярби Авропанын бир сыра дювлятляринин енерэетика реакторларындан алынан шцаланмыш нцвя йанаъаьынын емалы цзря ири мцяссися йерляшир. Ири ИЕС-ляр (ясасян, тябии газла ишляйян) Брцсселин, Антверпенин вя Эентин ятрафында, щямчинин кечмиш кюмцр щасилаты р-нларынын щцдудларында йерляшир. Б.-нын ян ири СЕС-ы Ар- дендяки 750 МВт эцъц олан сутоплайан електрик ст.-дыр.

    “Тойота”нын Белчикадакы заводу.



    Б. АИ-дя апарыъы полад истещсалчыларындан биридир (2001 илдя тягр. 11,3 млн. т). Бу сащянин мцяссисяляри автомобил прокаты, пасланмайан полад, пястащ, полад мяфтил вя с. щазыр полад мящсуллары истещсалы цзря ихтисаслашыр. Б.-нын гара металлурэийасынын йенидян формалашмасы хариъи ширкятлярля сых алйанс шяраитиндя баш верирди. Пасланмайан поладын апарыъы истещсалчысы олан “Кокери-Самбр” (“Ъоъ- керилл-Самбре”) фирмасынын сящмляринин нязарят пакети “Йузинор” (“Усинор”) франсыз ширкятиня мяхсусдур; там тсиклля ишляйян ири мцасир “Сидмар” комбинаты (назик полад тябягя вя с. истещсалы; Эент-Тернюзен каналы сащилиндя, Зелзатда) Лцксембургун “АРБЕД” консернинин тяркибиня дахилдир. Мцяссисялярин яксяриййяти яняняви олараг Шарлеруа вя Лйеж ш.-ляринин ятрафында йерляшир. Ясас хаммал дямир филизи (Исвечдян идхал олунур) вя кокслашан кюмцрдцр (АБШ-дан).
    Ялван вя надир металларын истещсалына вя ихраъына эюря Б. АИ-дя апарыъы йерлярдян бирини тутур. 400 мин т-дан чох сафлашдырылмыш мис (АИ-дя Алманийадан, Полшадан вя Испанийадан сонра 4-ъц йердядир), 250 мин т гурьушун, 120 мин т- адяк синк, щямчинин кобалт, эерманиум, тантал, ниобиум, селен вя с. истещсал олунур (2000–03 иллярдя, орта щесабла ил ярзиндя). Сащянин ясас з-длары Антверпен вя Лйеж шящярятрафларында (бура хариъдян хаммал, о ъцмлядян ялван метал туллантылары эятирилир) вя онларын арасындан кечян эямичилик йоллары бойунъа йерляшир.
    Машынгайырма Б. сянайесинин апарыъы сащясидир; яняняви олараг металлурэийа вя кимйа сянайеси цчцн аваданлыьын, нягл. васитяляринин, електротехника мящсулларынын истещсалына йюнялмишдир. 20 ясрин орталарындан автомобилгайырма мцщцм йер тутур (2000-ъи иллярин яввялляриндя илдя тягр. 1 млн. миник автомобили); Антверпендяки [“Ъенерал моторс” (“Эенерал Моторс”)] вя Лимбург яйалятинин Эенк ш.-дяки з-длары [Кюлндяки “Форд верке” (“Форд Wерке”) мцяссисясинин филиалы] иля тямсил олунмушдур. Електротехника сянайеси мцяссисяляри эенераторлар, турбинляр, трансформаторлар, АЕС-ляр, космик тядгигатлар вя с. цчцн аваданлыг бурахыр. Ъищазгайырма вя електрон сянайеси (телекоммуникасийа аваданлыьы, нагил рабитя васитяляри вя с.) мцяссисяляри Антверпен, Эент, Брцээе, Руселар, Брцссел вя Лювендя, еляъя дя Нидерландла сярщяд йахынлыьында [“Филипс” (“Пщилипс”) консернинин Щасселт, Тцрнщаут вя Тессендерлодакы з- длары] йерляшир. Б. мцяссисяляри дямирчи-прес аваданлыьынын истещсалы вя ихраъы цзря (“ЛФТ” фирмасы) яввялляр олдуьу кими АИ-дя лидердир. Кимйа, металлурэийа, тохуъулуг, йейинти вя с. сянайе сащяляри цчцн аваданлыьын, щямчинин метал конструксийаларын, к.т. вя йол машынларынын, тепло- возларын вя вагонларын истещсалы (ясас мяркязляри – Лйеж, Антверпен, Брцссел, Шарлеруа) юз ящямиййятини сахлайыр. Антверпендя вя Эентдя эямигайырма вя эями тямири тярсаняляри йерляшир, лакин бу сащя дярин структур бющраны кечирир. Ян кющня сащялярдян бири Лйеждяки атыъы силащларын истещсалыдыр, бурада дцнйанын бир чох юлкясинин ордулары цчцн хейли сайда автомат силащла йанашы, ов тцфянэляринин (о ъцмлядян ядяди вя надир) яняняви истещсалы сахланылмышдыр.
    Нефт емалы сянайеси цмуми эцъц илдя 31,5 млн. т хам нефт олан Антверпендяки цч вя Роденщойздакы (Эент–Тернюзен каналы сащилиндя) бир з-дда ъямлянмишдир. Кимйа сянайеси (мящсулун дяйяриня эюря машынгайырмадан сонра 2-ъи йери тутур) илкин олараг домна истещсалы туллантыларынын истифадяси ясасында йарадылмышды. 19 ясрин ортасында белчикалы Е. Солве тяряфиндян соданын уъуз йолла алынмасынын ихтирасы азот, кцкцрд вя с. туршуларын вя минерал эцбрялярин истещсалынын инкишафына имкан вермишдир. Б. АИ-дя гейри-цзви кимйа мящсулларынын ян ири истещсалчысы вя ихраъатчысы кими галмагдадыр. Сащянин яняняви лидери олан “Солве” (“Солвай”) консерни ейни заманда Б.-да [Йу-Ес-Би (“УСБ”) консерни иля йанашы] яъзачылыг препаратларынын ян ири истещсалчыларындан бириня чеврилмишдир. Цзви кимйа мцяссисяляринин бюйцк яксяриййяти хариъи консернлярля тяряфдашлыг едир. Дцнйанын 20 апарыъы кимйа корпорасийасындан 10-у [“Би-Пи” (“БП”), “Доу кемикалс” (“Доw Ъщемиъалс”), “Йунион карбайд” (“Унион Ъарбиде”), “БАСФ” вя с.] Антверпен порту р-нда юз бюлмяляри иля тямсил олунмушдур; бурада АИ-дя ян ири кимйа, илк нювбядя нефт-кимйа истещсалы (пластик кцтляляр, полиетилен, полихлорвинил, синтетик каучук, капролактам вя с.) мяркязи формалашмышдыр. АИ-дя бу сащядя апарыъы йердя олан “Агфа-Эеварт” (“Аэфа-Эеваерт”) Б. фирмасы тяряфиндян Мортселдя (Антверпен йахынлыьында) кинофотоплйонка вя фотокаьыз истещсал олунур.

    Щейсел паркындакы “Атомиум” абидясиндян (солда) “Мини-Авропа” паркынын (саьда) эюрцнцшц. Брцссел.






    Орта ясрлярдян Б.-нын йун вя кятан парчалары (о ъцмлядян тохунма йун халчалар, мебел парчалары, гобеленляр, сцфря вя йатаг кятаны, мяхмяр вя кружева) бцтцн дцнйада шющрят газанмышдыр. Тохуъулуг (памбыг, йун, кятан) яняняви олараг Фландрийада (Эент, Руселаре, Кортрейк, Мускрон, Ронсе вя Турне) ъямлянмишдир; синтетик лиф ясасында ипяк парчалары Антверпен, Брцссел, Алст вя Эентдяки ф-кляр истещсал едир. Йун сянайесинин апарыъы мяркязи Вервйе ш.-дир (Лйеж йахынлыьында).
    Б.-нын сянайе истещсалы структурунда шцшя (витринляр, эцзэцляр, бцллур), семент, эюн-дяри-айаггабы, мебел вя йейинти (шякяр, пендир, шоколад, маргарин, кяря йаьы, щямчинин тцтцн мямулатлары, пивя, шяраблар вя с.) сянайеси мцщцм йер тутур. Б. игтисадиййатында алмазларын ъилаланмасы (дцнйа истещсалынын тягр. 1/2 щиссяси) хцсуси йер тутур. Бу сащя щяля мцстямлякя дюврцндя Конго хаммалы ясасында йаранмышды. Антверпен дцнйада алмаз ъилаланмасы вя брилйант тиъарятинин ян ири мяркязидир.
    Кянд тясяррцфаты йцксяк интенсивлийи иля фярглянир, лакин юлкя игтисадиййатында мцщцм рол ойнамыр. К.т. сащяляри яразинин 1/4 щиссясини тутур, о ъцмлядян йем биткиляри вя отлаглар 65%, дянли биткиляр 15% (тахыла олан тялябатын 1/2 щиссяси идхал щесабына юдянилир). Фермер тясяррцфатлары цстцнлцк тяшкил едир, лакин к.т. сащяляринин йарысындан чоху иъаря ясасында истифадя олунур (хырда кяндли тясяррцфатлары, ясасян, Арден даьларында галмышдыр). Мцасир к.т. техникасындан (8 ща шум йериня орта щесабла 1 трактор, 2002), минерал эцбрялярдян (1 ща-а 342 кг) вя муздлу ямякдян (хцсусиля 50–200 ща-лыг ири тясяррцфатлары иля сяъиййялянян мяркязи Б.-нын Ено, Брабант яйалятляриндя) эениш истифадя олунур. Бязи ярзаг нювляринин (тярявяз, йумурта, ят, сцд вя кяря йаьы) истещсалы юлкянин тялябатындан йцксякдир. Бунунла беля, зярури к.т. мящсулунун тягр. 1/5 щиссяси (бярк буьда, йемляр, сойа ъеъяси, тропик мейвяляр вя с.) идхал олунур .
    Апарыъы сащя ят-сцд щейвандарлыьыдыр (аграр мящсулу дяйяринин 70%-дян чоху онун пайына дцшцр): гарамал 3,1, донуз 6,8-дян чох, тойуг 56 (млн. баш, 2002); ясасян, брабансон ъинсиндян аьырйцкдашыйан атлар (75 мин баш) йетишдирилир. Йаьлы иняк сцдц 3350, донуз яти 1080, тойуг яти 304, мал яти 255, тойуг йумуртасы 179 (мин т, 2004) вя с. истещсал олунур. К.т. мящсулунун дяйяринин тягр. 20%-и тярявязчилик вя бостанчылыьын пайына дцшцр. Фараш тярявязляр 385, помидор 250, кюк 230, йашыл нохуд 190, кялям 150, эцл кялям 95 вя с., щямчинин алма 280, армуд 170 (мин т, 2004), эавалы, албалы вя с.
    йыьылыр. Эцл вя декоратив биткиляр беъярилир (Эент вя Брцээе ятрафындакы сащялярдя). Бюйцк истихана тясяррцфаты (Брцссел ятрафында) вар; ясасян, Франсайа вя Б. Британийайа ихраъ мягсядиля цзцм, чийяляк вя шампинйон эюбялякляри беъярилир. Тарлачылыг щейвандарлыг сащясини тямин едир: мящсулун бир щиссяси мал-гара цчцн йем кими истифадя олунур; мядяниляшдирилмиш отлагларда эцбрялярдян истифадя етмякля йцксяк мящсулдарлыг ялдя едилир. Чямянляр вя отлаглар Б.-нын шм.-ш. вя ъ. щиссяляриндя эениш яразиляр тутур. Ясас якинчилик району юлкянин мяркяз вя г. щиссяляридир. 2004 илдя 2,7 млн. т тахыл йыьылмышдыр (о ъцмлядян буьда 68,3%, гарьыдалы 20,3%, арпа 11,4%). Шякяр чуьундуру (5,9 млн. т), картоф (3 млн. т), йем биткиляри, рапс, кятан беъярилир.
    Юлкянин щяр бир р-нда к.т. юзцнямяхсус хцсусиййятляря маликдир. Фландрийа сцдлцк-ятлик малдарлыьын ясас р-нудур; бурада щямчинин кятан, тцтцн, шякяр чуьундуру, мейвя, тярявяз вя эцл беъярилир. Арден даьларында (човдар, йулаф, картоф вя йем биткиляринин якилдийи Кондроз мящсулдар платосу истисна олмагла) щейвандарлыг (гойун вя гарамал) цстцнлцк тяшкил едир. Ено вя Брабант яйалятляринин эилли торпагларында буьда вя шякяр чуьундуру якинляри вар. Бюйцк шящярлярин ятрафларында тярявязчилик вя бостанчылыг инкишаф етмишдир.
    Хидмят сферасы Б. игтисадиййатынын ян ири секторудур; 1983 илдян 2004 илядяк олан дюврдя онун ЦДМ структурундакы пайы 60%-дян 73%-ядяк артмышдыр. Хидмят сферасынын ян мцщцм сащяляри тиъарят (ЦДМ-ин 17,5%-и), нягл., о ъцмлядян бейнялхалг транзит дашымалары (8,9%), банк-кредит системидир (5,1%). Сыьорта бизнеси, ишэцзар вя пешякар хидмятляр (менеъмент, реклам, маркетинг, лизинг, мяслящят, аудитор-мцщасибат, гейри-техники бизнес-хидмятляри) комплекси, информасийа инфраструктуру, телекоммуникасийалар вя рабитя, ЕТТКИ вя тящсил, щямчинин бейнялхалг тясисатлара хидмят эюстярилмяси вя рекреасийа хидмятляри кими сащяляр дя мцщцм рол ойнайыр.
    Б. игтисадиййатында бу секторун спесифик хцсусиййяти бейнялхалг тясисатлара хидмят сащясинин йцксяк хцсуси чякисидир. Б. яразисиндя 850-дян чох даими фяалиййят эюстярян, йахуд вахташыры сессийалары чаьырылан бейнялхалг тяшкилатларын мянзил-гярарэащы, игамятэащы вя нцмайяндялийи йерляшир. Онларын ъямлянмясиня эюря Брцсселин Пайтахт реэиону вя бцтювлцкдя юлкянин Авропа вя бцтцн дцнйа юлкяляри арасында аналогу йохдур. Брцсселдя, Ан- тверпендя, Лйеждя вя Б.-нын диэяр ири шящярляриндя чохлу сайда ири милли вя транс-милли малиййя-сянайе корпорасийаларынын мянзил-гярарэащлары вя офисляри йерляшир.
    Б.-нын бейнялхалг ихтисаслашманын сащяси рекреасийа хидмятляридир. Туристляри вя истиращят едянляри чохсайлы музейляр вя мемарлыг абидяляри, рянэарянэ карнаваллар вя йармаркалар, Шимал Дянизи сащилиндяки курортлар (сащил бойунъа Франса иля сярщяддян Нидерландла сярщядядяк бейнялхалг трамвай хятти кечир), Спа курортунун мцалиъяви сулары, Арден 
    йцксяклийинин ландшафты вя щямчинин Б. мятбяхинин хцсусиййятляри дя ъялб едир. Щяр ил юлкяйя, ясасян, АИ юлкяляриндян, илк нювбядя Нидерланд, Алманийа, Б. Британийа вя Франсадан 6 млн. турист эялир (2002 илдя 6724 мин).
    Няглиййат. Б. Гярби Авропа коммуникасийаларынын ян мцщцм говшагларындан биридир, дцнйада ян сых д.й. вя автомобил йоллары шябякясиня маликдир; дахили су йолларынын сыхлыьына эюря йалныз Нидерланддан эери галыр. Йцкдашымаларын цмуми щяъминин (2003 илдя тягр. 53 млрд. т/км) 71%-индян чоху автомобил, 14%-и д.й., 12%-и дахили су йоллары, 3%-и бору кямяри нягл.-нын пайына дцшцр. 
    Автомобил йолларынын цмуми уз. 149 мин км-дир (2002). Авропанын ян мцасир автомобил маэистраллары Белчикададыр. Д.й.-рынын уз. 3518 км-дир (2003); 2631 км-и електрикляшдирилмишдир. Б. яразисиндян бир нечя бейнялхалг ящямиййятли д.й. маэистраллары кечир.
    Б.-да сых дахили су йоллары шябякяси мювъуддур (2043 км, онлардан 1528 км-и мцнтязям эямичилик цчцн истифадя олунур), демяк олар ки, донмайан чай- лардан вя чохсайлы каналлардан ибарятдир. Ясас чай портлары: Лйеж, Щасселт, Монс, Намцр.
    Юлкянин хариъи йцк дювриййясинин 1/3- индян чоху дяниз нягл. васитясиля щяйата кечирилир. Ян ири дяниз порту Антверпендир (Авропада Роттердамдан сонра 2-ъи йердядир). Маэистрал бору кямярляринин уз. 2178 км-дир, о ъцмлядян газ кямярляринин уз. 1485 км, нефт мящсуллары кямярлярининки 535 км-дир (2004).
    Б.-да 43 аеропорт вар, онлардан 25-и бярк юртцклц учуш-ениш золаглары иля (2004), о ъцмлядян 5-и бейнялхалгдыр (Брцссел, Антверпен, Лйеж, Шарлеруа вя Остенде). Ян ири аеропорту Завентемдядир (Брцсселин шящярятрафы). Апарыъы авиаширкяти – “Сабена” (1923 илдя йарадылмышдыр) дцнйанын ири шящярляринин як- сяриййяти иля ялагя йарадыр. Брцсселля юлкянин диэяр шящярляри арасында мцнтязям фяалиййят эюстярян щеликоптер нягл. вар.
    Хариъи игтисади ялагяляр юлкя тясяррцфатынын инкишафында олдугъа мцщцм рол ойнайыр. Б. 100 илдян артыгдыр ки, дцнйа ямтяя вя капитал ихраъчыларынын биринъи онлуьуна дахилдир. Ихраъын дяйяри 255,7 млрд. доллар, идхалын дяйяри ися 235 млрд. доллардыр (2003). Б.-нын пайына дцнйа мал дювриййясинин 3%-и дцшцр, бу ися юлкянин цмуми дцнйа мящсулундакы вя дцнйа сянайе истещсалындакы пайындан хейли йцксякдир. 2003 илдя ихраъ квотасы (ихраъын ЦДМ-дяки пайы) 85%-дян чох олмушдур (АИ юлкяляри арасында 1-ъи йер). Адамбашына дцшян хариъи тиъарят дювриййясиня эюря Б. дцнйада 1-ъи йери тутур. Ямтяя дювриййяси структурунда щазыр маллар цстцнлцк тяшкил едир. Ихраъат щяъминин йарысындан чоху машынгайырма (36–37%), кимйа вя кимйа-яъзачылыг (14– 15%) сянайесинин пайына дцшцр. Ихраъатын ясас ямтяя груплары: миник автомобилляри, онларын говшаг вя агрегатлары (10%); гиймятли дашлар, о ъцмлядян брилйантлар (5,7%), дярманлар (2%). Кимйяви препаратларын мцхтялиф нювляринин, машын вя аваданлыгларын, гара вя ялван метал йайыгларынын, метал мямулатларынын, ярзаьын, шцшя вя тохуъулуг мямулатларынын ихраъы да ящямийййятлидир. Гиймятли дашларын дцнйа ихраъынын 18–20%,-и полад йайыьынын 10–11%-и, дюшямя юртцкляринин ися 20%-и Б.-нын пайына дцшцр. Ясас идхал маллары машын вя аваданлыглар, кимйяви хаммал, емал олунмамыш алмаз вя брилйантлар (сонракы реекспорт цчцн), яъзачылыг препаратлары, ярзаг, нягл. аваданлыьы (о ъцмлядян автомобиллярин йыьылмасы цчцн говшаглар вя агрегатлар), нефт вя нефт мящсулларыдыр. Хариъи ямтяя дювриййясинин 3/4 щиссяси АИ юлкяляринин, ясасян, Алманийанын (ихраъ щяъминин 19,9%-и, идхал щяъминин ися 18,4%-и, 2003), Франсанын (17,2% вя 12,5%), Нидерландын (11,8% вя 17,0%) вя Б.Британийанын (8,6% вя 6,8%) пайына дцшцр. Б.-нын хариъи тиъарятиндя гейри-Ав- ропа юлкяляриндян АБШ, Йапонийа вя Конго Демократик Респ. мцщцм йер тутур.
    Б. капиталларын бейнялхалг щярякятиндя чох бюйцк рол ойнайыр. Онун хариъдя топланмыш бирбаша сярмайяляринин щяъми 397 млрд. доллар, юлкя игтисадиййатына гойулан бирбаша хариъи сярмайялярин цмуми дяйяри ися 350 млрд. доллардыр.  
    Силащлы гцввяляр
    Силащлы гцввялярин (СГ) цмуми сайы 40,8 мин няфярдир (2004); гуру гошунлары (ГГ), ЩЩГ вя ЩДГ-дян ибарятдир. Конститусийайа ясасян, СГ-ин али баш ко- манданы кралдыр. СГ-я цмуми рящбярлийи Мцдафия Назирлийи вя Мцдафия гярарэащы васитясиля мцдафия назири (мцлки шяхс) щяйата кечирир. СГ-ин гуруъулуьу онун узунмцддятли (2015 илядяк) тякмилляшдирилмя програмына ясасян щяйата кечирилир. СГ-ин ясас вязифяляри бющран шяраитиндя НАТО-нун бирляшмиш СГ-нин тяркибиндя фяалиййят эюстярмякдян вя Шимал дянизиндя, щямчинин Ла-Манш боьазы зонасында гайыгялейщиня вя минаялейщиня мцдафиядян ибарятдир. ГГ (32 мин няфяр) 2 механикляшдирилмиш вя 1 аеромобил бригададан, орду авиасийасы бюлмяляриндян, юн вя арха ъябщяни тяъщиз едян щиссялярдян ибарятдир. ГГ 130-дан чох дюйцш танкы, тягр. 120 сяййар зенит-ракет комплекси (ДЗРК), 700-дян чох зирещли дюйцш машыны, 350-дян чох сящра артиллерийа топу, тягр. 400 танк ялейщиня ракет комплекси (ТЯРК), 70-дян чох орду авиасийа щеликоптери, о ъцмлядян тягр. 40 щцъум щеликоптери иля силащланмышдыр. Ескадрилйалардан тяшкил олунан ЩЩГ-дя (6,4 мин няфяр) тягр. 120 дюйцш тяййаряси, о ъцмлядян 18 нцвя силащы дашыйан тяййаря, 80-дян чох йардымчы авиасийа тяййаряси, о ъцмлядян 10 йардымчы щеликоптер вардыр. Б. яразисиндя диэяр НАТО юлкяляринин ЩЩГ-нин дя истифадя етдийи 14 щярби-щава базасы йерляшир. Онлардан мцщцмляри: Бйерсе (Лйеж), Клейне-Броэел, Флорен. ЩДГ-нин (2,4 мин няфяр) тяркибиндя 11 эями, 2 дюйцш катери, 14 йардымчы эями, 3 щеликоптер вардыр. Ясас щярби дяниз базалары: Зебрцээе, Остенде. СГ-ин сырави тяркибинин комплектляшдирилмяси мцгавиля ясасында щяйата кечирилир. Забит вя унтер-забит корпуслары, ясасян, щярби мяктяблярин мязунларындан – пешякар щярби гуллугчулардан тяшкил олунур. 
    Сящиййя
    Б.-да 20 миндян чох цмуми практикалы щяким вя 19 мин ихтисаслашмыш щяким вар (2002). Хястяхана йардымы юзял гейри-коммерсийа (60%) вя дювлят (40%) хястяханалары тяряфиндян эюстярилир. Ящалинин щяр 100 мин няфяриня 699 хястяхана чарпайысы дцшцр (2001). Вярямля хястялянмя ящалинин щяр 100 мин няфяриня эюря 12,87 олмушдур (2001). Юлцмцн ясас сябябляри ган дювраны органлары хястяликляри, бядхассяли шишляр, травмалар вя зящярлянмялярдир. Сящиййяйя гойулан хяръ ЦДМ-ин 8,7%-ни тяшкил етмишдир (2000). Курортла- ры: Зебрцээе, Остенде, Спа вя с.
    Идман
    Юлкядя бядян тярбийяси вя идманын инкишафынын тяшкилиня Белчика Бядян Тярбийяси Федерасийасы (1961 илдя Милли бядян тярбийяси лигасы вя Б. Тядрис эим- настикасы федерасийасы иля бирляшяряк тясис едилмишдир) ъавабдещдир. Б. Милли Олимпийа Комитяси 1906 илдя йарадылмышдыр. Принс А. де Мерод узун илляр БОК-ун цзвц олмушдур. Б. идманчылары 1900 илдян бцтцн Йай Олимпийа Ойунлары (1904 илдян башга) вя Гыш Олимпийа Ойунларында (1960, 1968 иллярдян башга) иштирак етмишляр. 1920 илдя Антверпендя Олимпийа Ойунлары кечирилмиш, Б. идманчылары юлкя тарихиндя ян бюйцк уьурларыны газанмышлар (14 гызыл, 11 эцмцш, 11 бцрцнъ медал). Цмумиликдя Б. идманчылары Олимпийа Ойунларында (1900–2008) 38 гызыл, 52 эцмцш, 57 бцрцнъ медал, о ъцмлядян мцвафиг олараг Гыш Олимпийа Ойунларында 1 гызыл, 1 эцмцш, 3 бцрцнъ медал ялдя етмишляр. Йеэаня гызыл медалы Гыш Олимпийа Ойунларында (1948) М. Ланнуа вя П. Бонйе гоша фигурлу конкисцрмядя газанмышлар. Щ. ван Иннис Олимпийа Ойунларында (1900 вя 1920) камандан охатма нювц цзря ян уьурлу чыхышыны етмишдир (6 гызыл вя 3 эцмцш медал). 1960-ъы иллярин яввялляриндя йцнэцл атлет Г. Рулантс бюйцк наилиййятляр газанмышдыр (Авропа чемпиону, 1962; Олимпийа Ойунлары чемпиону, 1964). Диэяр идман нювляриндян велосипед идманы (Е. Меркс, “Тур де Франс”ын бешгат галиби; И. Рейндерс, дяфялярля дцнйа чемпиону), теннис (Ж. Енен-Арден, 2004 ил Олимпийа Ойунлары чемпиону вя К. Клистерс, 2000-ъи иллярин яввялляриндя дцнйа гадын теннисинин лидерляри), футбол (Брцсселин “Андерлехт”, Лйеж шящяринин “Брцээе”, “Стандард” командалары Авропанын 3 танынмыш футбол клубларыдыр; Л. Нилис, Ж.Н. Пфафф, Е. Шифо,Й. Кулеманс, мяшгчи Р. Гуталс дцнйа футболу тарихиня дахил олмушлар), атчылыг идманы, ъцдо, академик аварчякмя, бокс, йелкянли гайыг идманы, атыъылыг идманы, йцнэцл вя аьыр атлетика инкишаф етмишдир. 1950–2002 иллярдя “Спа-Франкоршам” автодромунда “Формула-1”-ин Гранпри мярщяляляриндян бири кечирилмишдир. 1980-ъи иллярдя Брцсселдя дцнйанын ян эцълц гроссмейстерляринин иштиракы иля бюйцк бейнялхалг шащмат турнирляри, о ъцмлядян 1988 илдя Дцнйа кубоку йарышларынын турнирляриндян бири кечирилмишдир.
    Тящсил вя елм. Мядяниййят мцяссисяляри
    Б.-нын тящсил системи 6 йашадяк ушаглар цчцн мяктябягядяр мцяссисяляри, 6 иллик ибтидаи мяктябляри (6–11 йаш щядди), 6 иллик там орта мяктябляри (3 икииллик мярщялядян ибарятдир), орта ихтисас (там орта мяктяб базасында техники, бядии, тибби, кянд тясяррцфаты вя с. тядрис мцяссисяляри) вя али тящсил мцяссисялярини ящатя едир. Тящсил 6 йашдан 16 йашадяк, ахшам мяктябляриндя ися 18 йашадяк бцтцн ушаглар цчцн иъбари вя пулсуздур. Б.-да 3 дил-мядяни бирлийи вар: фламанд (ящалинин 57,5 %-и; Нидерланд дилли), валлон (42%; франсыздилли) вя алман (0,5%). Икидилли реэион статусу алмыш пайтахт Брцссел хцсуси йер тутур (мяктяблярдя дярсляр шаэирдлярин доьма дилиндя – франсыз вя йа Нидерланд дилляриндя апарылыр). 1989 илдян башлайараг франсыз, фламанд вя алмандилли иъмаларын юз тящсил системляри вардыр. Федерал щюкумят йалныз иъбари тящсилин йаш щяддини вя мяктяби битирмяк щаггында йекун шящадятнамясини (диплому) алмаг цчцн минимум тялябляри мцяййянляшдирир. Бцтцн бунлар Б. Баш назири йанында Елми-техники вя мядяниййят мясяляляри цзря хидмят тяряфиндян щялл едилир. 2 тящсил системи мювъуддур: дювлят вя юзял.
    Демяк олар ки, бцтцн юзял мяктябляр дювлятдян малиййя йардымы алыр. 
    Б.-да 3 тип али тящсил мцяссисяси: ун- тляр (тящсил мцддяти 5 ил вя даща артыгдыр), 4 иллик тящсил мцддяти олан али мяктябляр (ин-тлар, али мяктябляр) вя гысалдылмыш тядрис програмы олан али мяктябляр (3 ил) мювъуддур. Б.-да тягр. 180 али мяктяб (280 мин тялябя) фяалиййят эюстярир (2000). Ян бюйцк али мяктябляри: Лювендя (1425 илдя йарадылмыш, фасилялярля фяалиййят эюстярмишдир; 1970 илдя 2 ун-тя бюлцнмцшдцр), Брцсселдя (1834) католик ун-тляри; Лйеждя (1817), Эентдя (1817) ун-тляр, Антверпендя (1852), Лимбургда (1971) ун-т мяркязляри. 2-ъи тип али мяктябляр: тибб вя байтарлыг али мяктябляри (Кцрегщаймда), агрономийа ин-ту (Жамблуда) вя с. Елми дяряъя вермяк щцгугуна малик тягр. 10 мцстягил ун-т факцлтяси дя фяа- лиййят эюстярир. Ири елми мцяссисяляри: Елм, Ядябиййат вя Зяриф Сянятляр Крал Академийасы ( (1772), Тибб Крал Академийасы (1841), Алман Дили вя Ядябиййаты Крал Академийасы (1886), Франсыз Дили вя Ядябиййаты Крал Академийасы (1920), Крал Рясядханасы (1827), Тябиййат Елмляри Крал Ин-ту (1846) вя с. 100-дян чох елми ъямиййят вя елми тядгигат мцяссисяси вар. Б. сянайесинин бцтцн сащяляриндя сянайе тядгигатлары цзря сащя ассосиасийалары (вя йахуд мяркязляри) фяалиййят эюстярир. Бунлардан ян мяшщур лары: Металлурэийа тядгигатлары елми мяркязи, Белчика тохуъулуг сянайеси елми вя техники мяркязи, Шцшя милли ин-ту вя с.
    Ясас музейляри: Антверпендя Зяриф Сянятляр Крал музейи (1890 илдя йарадылмышдыр), Плантен-Моретус (1876), Майер Ван ден Берг (1904) вя с.; Брцсселдя Б.-нын Зяриф Сянятляр Крал музейляри (1795 илдя йарадылмышдыр, о ъцмлядян гядим инъясянят, мцасир инъясянят вя с.), Инъясянят вя Тарих Крал музейляри (1835), Мяркязи Африка Крал музейи (1897; Брцссел йахынлыьында, Тервцрендя); Брцээедя Щ. Мемлинг музейи (1150 илдян мяшщурдур), Ряссамлыг галерейасы (1930) вя с. Ири китабханалары: Брцсселдя Милли (1837), парламент (1831), Тящсил Назирлийинин (1879); Лювен, Эент, Лйеж, Брцссел вя с.- дя университет китабханалары фяалиййят эюстярир.

    Мцгяддяс Урсуланын сяндугяси. Мемлинг музейи. Брцээе.



    П.П. Рубенс. “Мярйямя таъгойма мярасими”. 17 ясрин биринъи йарысы. Крал Инъясянят Музйеи. Брцссел.



    Кцтляви информасийа васитяляри
    Б.-да гязет вя журналлар алман, франсыз вя Нидерланд дилляриндя чыхыр. “Россел”, “Медиабел”, “ВУМ”, “Перс-груп” (“Де Персэроеп”), “РУЭ” кими ири няшриййатлар тяряфиндян 33 эцндялик, 28 щяфтялик гязет бурахылыр. Франсыз дилиндя “Суар” (“Ле Соир”), “Нувел газет” (“Ла Ноувелле Эазетте”), “Либр белжик” (“Да Либре Белэигуе”); Нидерланд дилиндя “Стандард” (“Де Стандаард”), “Щет нйусблад” (“Щет Ниеуwсблад”), “Щет фолк” (“Щет Волк”), “Финансиел-економише Тайд” (“Де Финанъиеел Еъономисъще Тижд”); алман дилиндя “Гренс-ехо” (“Эренз Еъщо”). БЕЛЭА милли информасийа аэентлийи фяалиййят 
    эюстярир. РТБФ (5 радио вя 3 телеканал, франсыз дилиндя) вя ВРТ (5 радио вя 2 телеканал, Нидерланд дилиндя) мяркязи иътимаи телерадио ширкятляри вардыр. РТЛ-ТВИ мцштяряк Белчика-Лцксембург телеканалы, щямчинин 30-дан артыг юзял телевизийа вя 800 радиостансийа фяалиййят эюстярир (2005).
    Ядябиййат
    Б. ядябиййаты ики дилдя – ъ. яйалятляриндя франсыз, шм. яйалятляриндя ися Нидерланд дилиндя инкишаф едир. 
    Франсыз дилиндя ядябиййат. Илк йазылы ядяби абидяляр 13 ясрин яввялляриня аиддир (“Гафийяли хроника”, Ф.Муске вя с.). 13– 14 ясрлярдя куртуаз ядябиййаты инкишаф етмишди (“Окассен вя Николет”, 13 ясрин орталары вя с.). Орта ясрлярин сонларында театрын репертуарына моралите (А. Гребан) вя фарслар (“Эянъ оьлан вя кор киши щаггында фарс”, 13 ясрин сонунда Турне шящяриндя сящняйя гойулмушдур) дахил едилмишди. Сатирик “Тцлкц щаггында роман”ын фламанд вариантлары (“Тцлкцнцн таъгойма мярасими”, тягр. 1280) мювъуд иди. 14 ясрдя Ж. ле Бел, Ж. Фруассар вя Ж. Шатленин тарихи салнамяляри мяшщур иди. 15 ясрдян новелла жанры инкишаф етмишдир (А. де ла Сал вя б.). 16 ясрдя лирикада “Плейада“ поетик яняняляринин тясири щисс олунурду (Ф. де Марникс де Сент-Алдегонд, Ж.Лемер де Белж вя б.). 17 ясрдя Б. яразисиндя эедян мцщарибяляр ядябиййатын бющранына сябяб олмушдур. 18 ясрин 2-ъи йарысында Лйеж шящяри юлкянин ядяби щяйатынын вя маарифчилик щярякатынын мяркязиня чеврилмишди; бурада “Енсиклопедик журнал” (1756 илдян), Волтерин ясярляри чап олунурду. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя ядяби дярняк вя ъямиййятляр (1800 илдян “Брцссел ядяби ъямиййяти” вя с.) тяшкил едилир, иллик “Поетик алманахлар” (1801–18) дяръ едилирди. Бу дюврдя даща чох тяглиди характер дашыйан романтизм эениш вцсят алмышды. Ф. Лебруссар, А. ван Щасселт, Ж. де Сен-Женуа, Ж.Б. Команс, А. Мок, Ф. Богартс, Ш. Потвен 19 ясрин романтик шаирляри иди. Театрларда Ж. Эийо- мун тарихи драмлары вя яхлаги комедийалары тамашайа гойулурду. 1850-ъи иллярдя Е. Грейсон, Е. Жан, Е. Леклерк сентиментал романлары иля шющрят газанмышды. 1867 илдя Ш. Де Костерин “Белчиканын библийасы” адландырылан “Тил Уленшпиэел щаггында яфсаня” романы чап олунмушду. 1880-ъи иллярин яввялляриндян “Эянъ Белчика” журналы иля ямякдашлыг едян йазычылар (М. Валлер, И. Жилкен, А. Жиро) ядябиййатда орижиналлыг йаратмаьа чалышырдылар. 19 ясрин 90-ъы илляриндян Б. ядябиййатында символизм йайылды. М. Метерлинкин символист драмлары (“Корлар”, 1890; “Орада, ичяридя”, 1894 вя с.) дцнйа шющряти газанды. Е. Верщарнын поезийасы символизм поетикасына йахын иди вя ящвали-рущиййясиня эюря оптимист характер дашыйырды.
    20 ясрин яввялляриндя реализмин эцълянмяси иля ялагядар Б. ядябиййатында юлкянин мцхтялиф реэионларынын адят-янянялярини вя мяишятини якс етдирян мящялли роман апарыъы рол ойнамаьа башлады (М. дез Омбио, Ж. Виррес, Й. Кренс). 1920– 40 иллярдя шаирлярдян М. Карем, Ж. Норж, А. Бернйе, М. Тиринин йарадыъылыьы популйар иди. Ф. Елленс, Ж.П. Ремдонк, Д. Малинусун фантастик романлары эениш йайылмышды. 20 ясрин 1-ъи йарысында Верщарн, Ф. Кроммелинк, М. де Эелдерод вя б. драматургларын йарадыъылыьы Б. щцдудларындан кянарда да танынырды. Брцсселдя сцрреалистлярин (М. Леконт, Р. Десмет, Р. Вилем) Р. Магритля фяалиййяти эениш якс-сяда йаратмышды. Детектив роман жанры мяшщур иди (Ж. Сименон, Ж. Рей, С.А. Стиман). 2-ъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Т. Кйениг, Ж. Лакомблез вя б.-нын йарадыъылыьында авангардизм мейилляри эцълянирди. 1960-ъы иллярдя П. Виллемс вя Г. Весин фантастик романлары эениш шющрят газанды: Б. “йени роман”ы (Д. Ролен, Й. Жуен) йаранырды. Йазычылар- дан Ф. Даннемарк, Ж.П. Верщеэен, П. Едмон вя б. мцасир Б. ядябиййатынын эюркямли нцмайяндяляридир.
    Нидерланд дилиндя ядябиййат. 17 ясрядяк Нидерланд ядябиййаты чярчивясиндя инкишаф етмиш, узун мцддят фолклор яняняляри иля баьлы олмушдур. 17 ясрдя В. Оэирин сатирик-мяишят комедийалары мяшщур иди. Й. Щардюйнцн (“Аллаща мядщиййя”, 1620) вя А. Пойртерсин (“Дцнйанын эюзц гаршысында маскасы йыртылды” романы, 1644) йарадыъылыьында дини мотивляр цстцнлцк тяшкил едирди. 19 ясрин яввялляриндя милли мядяниййятдя дирчялиш нязяря чарпырды. Й.Ф. Виллемс фламандларын гящряманлыг тарихиня даир “Белчикалылара” (1818) топлусуну чап етдирди. Бу яняняни давам етдирян фламанд йазычысы Щ. Консианс (“Фландрийа шири”, 1838) ядябиййатда реализмин баниляриндян иди. 19 яср драматурэийасында Щ. Тейрлинк, А. Роденбах, А. Щеэенсэейт, С. Ферскаф вя П. Ферщцлстцн йарадыъылыглары фярглянирди. К.Л. Ледеганкын поезийасы халг мащны яняняляриндян бящрялянирди. 19 ясрин сонларында сосиал мязмунлу роман вя драмлар йаранды (В. Ловелинг, А. Бергман вя б.). “Кянд” мювзусу К. Бейссе вя С. Стрюйвелсин еркян йарадыъылыьы цчцн сяъиййяви иди.
    Символизм 19 ясрин сонларында П. де Монт, А. Роденбах, А. Вермейлен, К. ван де Вустейнин йарадыъылыьында юз яксини тапды. Щ. Тейрлинкин “Иощанн Докс” (1917) романында декадент мотивляр нязяря чарпыр. Експрессионизмин ян мяшщур нцмайяндяси П. ван Остайен олмушдур. Щ. Клаус, Щ. Мцлиш, Щ. Лампо, Г. Раса 20 ясрин 2-ъи йарысынын эюркямли йазычыларыдыр. Ш. Де Костерин “Уленшпиэел яфсаняси”, Е. Верщарнын бязи шеирляри Азярб. дилиня тяръцмя едилмиш, М. Метерлинкин “Эюй гуш” пйеси Азярб. Дювлят Драм Театрында тамашайа гойулмушдур (1936).
    Мемарлыг вя тясвири сянят
    Юлкя яразисиндя келтлярин вя гядим ромалыларын инъясянят абидяляри сахланылмышдыр. Орта ясрлярдя Б.-нын зянэин сянайе вя тиъарят шящярляри мцщцм бядии мядяниййят мяркязляри иди: 11–12 ясрлярдя роман [Лйеж вя Турнедя килсяляр, Фландрийа графларынын Эентдяки гала-донжону, Мйюз (Маас) чайы вадисиндя бядии металишлямя сяняти], 13–14 ясрлярдя ися кился вя дцнйяви мемарлыгда йцксяк инкишаф мярщялясиня чатмыш готик [Эент, Брцссел, Антверпен вя Мехелендя даш вя кярпичдян тикилмиш чохйаруслу квадрат гцлляли, мющкям сцтунлу, “брабант” капителля тамамланан зал вя базиликалы килсяляр; шящяр истещкамлары, гцлля-“бефруа” (Турне, Эент) вя с.] цслублу тикилиляр эениш йайылмышды. Готик портал вя гябирцстц китабя щейкялтярашлыьы, дивар вя дязэащ бо- йакарлыьы, китаб миниатцрц йцксяк бядии сявиййяйя чатмышды. 14 ясрин сону – 15 ясрин яввялляриндя Бургундийанын щакимиййяти алтында бирляшян Ъянуби вя Шимали Нидерландда формалашан Нидерланд мяктяби Ъянуби Нидерланд (Б.-нын мцасир яразиси) инъясянятиндя апарыъы рол ойнамышдыр. 15 яср – 16 ясрин 1-ъи йарысында рущян дцнйяви олан сон готика мемарлыг тикилиляри инша едилирди: эениш пянъяряляри, галерейалары, бязякли гцлляляри, чохлу ойма нахышлары олан язямятли бялядиййя биналары (Брцссел, Эент вя Лювендя). 15 ясрдя мцасир Б. яразисиндя Й. ван Ейк тяряфиндян ясасы гойулмуш Шимал Интибащы Нидерланд бойакарлыьынын ясас мяркязляри йаранды. 16 ясрдя мемарлыгда, щейкялтярашлыгда вя декоратив инъясянятдя Ренессанс формалары цстцнлцк тяшкил едирди. Б.-нын тарихи вилайятляриндя Нидерланд ингилабынын мяьлубиййятиндян сонра бурада инъясянят 17–18 ясрлярдя фламанд мяктяби ады иля танынан мцстягил мяктяб чярчивясиндя инкишаф етмяйя башлады. 17 яср фламанд барокко инъясянятиндяки дябдябяли, тямтяраглы декоративлик гядим Нидерланд яняняляри вя реалист халг тенденсийалары иля бирляширди. Антверпендя П.П. Рубенсин еви (ряссамын лайищясиня ясасян) вя бир нечя кился тикилиляриндя Италийа, ъянуб шящярляринин истещкамлары вя йашайыш евляриндя ися Франса мемарлыьынын тясири щисс олунур. 17 яср фламанд бойакарлыьында Рубенсин мцщцм ролу олмушдур; онун ясярляриндя ъошгун динамика образларын дольун щяйатилийи иля чульашыр. Задяэан портретляри устасы А. ван Дейк, образларыны кяндли вя бцрэер мцщитиндян эютцрян Й. Йорданс, натцрморт устасы Ф. Снейдерс вя б. Рубенсин шаэирдляри вя давамчылары иди. Фламанд реализми щямчинин кянд мяишят сящняляри вя мянзяря бойакарлыьы иля тямсил олунурду (А. Брауер, Кичик Д. Тенирс, Й. Сиберехтс, Й. Брейэел, Й. де Момпер вя б.). А. Йансес, Т. Ромбаутс вя б. М. да Караваъъонун давамчылары олмушлар. Щейкялтярашлыгда тямтяраглылыгла (А. Квеллин, Щ. Вербрцээен) йанашы реализмин никбин хцсусиййятляри дя тязащцр едирди (Ж. вя Ф. Дцкенуа, кичик ушаг фигурлары; Л. Файдщербенин релйефляри).
    18 яср фламанд бароккосуна классисизм тясир эюстярмишдир (мемарлар Й.П. Баурсщейдт, Л.Б. Девез; щейкялтярашлар Л. Делво, Ж.Л. Годшарл вя б.); Л. Деф- рансын мяишят сящняляри вя сянайе цсулы иля щазырланан интерйерляри йени реалист ъяряйанларын йаранмасына сябяб олду. Б. инъясяняти 19 ясрдя формалашмышдыр (Л. Руландтын классисизм цслубундаки тикилиляри, Ф. Ж. Навезин тарихи таблолары вя портретляри). 1830 ил буржуа ингилабы Б.-ны кяскин сосиал гаршыдурмаларла сяъиййялянян сянайе юлкясиня чеврилмясиня тякан верди. Шящярлярин язямятли мяркязи щиссяляри вя еклектизм цслцбунда тикилмиш тям- тяраглы биналары иля йанашы (мемарлар Й.П. Клюйсенар, Ж. Пуларт вя б.) йохсул мящялляляр дя йаранырды. Б. романтизми (Г. Вапперсин, Л. Галленин, щейкялтяраш В. Эефсин тарихи композисийалары, А. Виртсин фантастик аллегорийалары, Щ. Лейсин стилизя олунмуш мяишят сящняляри, Т. Фурмуанын мянзяряляри) тядриъян салон академизми сявиййясиня дцшцрдц. Бунунла беля Б. романтикляри 19 ясрин 2-ъи йарысында щям дя реализмин ъошгун инкишафынын (Ш. де Грунун, А. де Бракелерин кянд вя шящяр мяишят сящняляри, Л. Дцбуа, И. Буланже вя б.-нын мянзяряляри) тямялини гойдулар. К. Менйенин щейкялтярашлыг вя бойакарлыг ясярляри Б. фящля вя кяндлиляринин щяйатына щяср олунмушдур. 19 ясрин сонларында Б. мемарлыгда модерн цслубунун вятяниня чеврилди (Щ. ван де Велде, Б. Орта). Реализм яняняляри импрессионист мцшащидя анилийи (Е. Клаус, А. Евенепул, Т. ван Рейселбергдя), иронийа вя гротеск фантастика (Ъ. Енсор вя И. де Брейкердя) вя мистик символика иля (Е. Ларманс, Ф. Ропс вя хцсусиля щейкялтяраш Ж. Минненин башчылыг 
    етдийи Латем мяктяби усталары В. де Саделер, Г. ван де Вустейне йарадыъылыьында) бирляширди.

    “Ренессанс” цслубунда тохунмуш памбыг халча.



    Белчика кружевалары.



    1920–30 иллярин мемарлыьында неоклассисизм цстцнлцк тяшкил едирди; 1-ъи дцнйа мцщарибясиндян сонра конструктивизм цслубу инкишаф етмяйя башлады (Щ. Щосте, Л. ван дер Свалмен, Е. ван Авербеке вя б.). Мцасир Б. мемарлыьынын принсипляри 1945 илдян сонракы йашайыш биналарынын, няглиййат вя сянайе тикилиляринин, иътимаи биналарын (мемарлар Щ. ван Кюйк, Р. Брам, М. Бренфо вя б.) ин- шасында формалашды. Антверпен, Брцссел вя Лйеждя иътимаи мяркязляри олан, чохмяртябяли вя йа гарышыг тикилилярдян ибарят микрорайонлар салынды. 1958 ил Цмумдцнйа сярэисиндян сонра Брцсселдя йени иншаат материалларына (алцминиум, пластик кцтля, ламинат) вя иншаат технолоэийасына цстцнлцк верилди. 1990-ъы иллярдя тарихилийя мейил вя мцхтялиф цслубларын постмодернизм рущуна
    уйьунлашдырылмасы нязяря чарпырды.
    20 яср Б. тясвири сяняти Авропа експрессионизми, символизми (Л. вя Г. де Смет, Й. Брцсселманс), сцрреализми (П. Делво, Р. Магрит) вя диэяр авангардизм ъяряйанларынын тясириня мяруз галды. 1960-ъы иллярдя поп-артын милли варианты, 1980-ъи иллярин яввялляриндя ися щеппенинг вя флйук- сус кими бядии активлик формалары йаранды. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляри Б. инъясянятиндя полистилизмля йанашы постмодернизмин чохсайлы формалары мювъуддур.
    Мусиги
    Мцасир Б. мусигиси Нидерланд мядяниййяти яняняляри иля баьлы олан фламандларын вя франсыз мядяниййятинин тясириня мяруз галмыш валлонларын милли мусиги мядяниййяти ясасында йаранмышдыр. Орта ясрлярдя Б.-нын индики яразисиндя ясас мядяниййят мяркязи Лйеж иди. Йакоб Лйежли мусиги нязяриййясиня даир ири щяъмли “Мусиги айнасы” (1321–25) трактатыны йаратды. Интибащ дюврцндя халг мащны йарадыъылыьы ясасында формалашмыш Нидерланд полифонийа сяняти (бястякарлардан Ж. Беншуа, Г. Дцфаи, Ж. Депре, Й. Океэем, Й. Обрехт, О. Лассо) Гярби Авропа бястякарлыг мяктябляриня мцщцм тясир эюстярмишдир. 16 ясрдя Антверпен Авропа нот чапы мяркязиня чеврилди (нот няшринин баниляриндян бири Т. Сузато иди). 17 ясрдя Антверпендя клавесин истещсалы эениш вцсят алмышды. 19 ясрдя Б. мусигисиндя ики йарадыъылыг истигамяти – Антверпен (П. Бенуа, онун давамчылары Й. Блокс, Л. Дцбуа, Е. Тинел вя б.) вя валлон (Э. Лекю, Ж. Йонэен, О. Дцпон, Л. Йуберти вя б.) мусиги мяктябляри формалашды. Фламанд мяктяби алман мусиги яняняляриня вя ири сящня жанрларына мейилли иди (Бенуанын тарихи-гящряманлыг вя мяишят мювзусунда йаздыьы опералар, “Шелда” ораторийасы, 1868, “Рубенс” кантатасы, 1877; Й. Блоксун “Тил Уленшпиэел” операсы, 1900; Е. Тинелин “Фламанд мащнылары” силсиляси, 1883; Л. Дцбуанын “Юлцм мелодрамы”, 1894). Валлон мяктяби цчцн франсыз мусиги яняняляри юнямли олмуш, ясас диггят симфоник вя камера инструментал мусигисиня йюнялмишдир (Лекюнун скрипка цчцн соната вя симли квартетляри; Йонэенин орган иля симфоник оркестр цчцн “Арден тяяссцратлары”, 1913). 19–20 ясрлярдя Б. скрипка мяктяби (баниляри Ш. Берио, А. Вйютан, Е. Изаи вя б.) йцксяк сявиййяйя чатды. Бястякарлардан П. Жилсон, Ж. Абсил, Ф. Кине, П. Дефоссе вя б. 20 яср Б. мусигисинин эюркямли нцмайяндяляридир. Дирижорлардан Ф. Андре, Д. Дефо, пианочулардан Е. Боске, М. Маас, скрипкачылардан А. Грцмйо, К. ван Несте, мцьяннилярдян М.Д. Грот вя Ф. Анспах, мусигишцнаслардан А. Воткенн, Ш. ван ден Боррен, С. Клеркс вя б. Б.-нын мяшщур сянят хадимляридир. Брцсселдя “Ла Монне” театры (1700), Антверпендя Крал фламанд опера театры (1893), Лйеждя Валлонийанын Крал операсы (1820, 1967 иля гядяр Лйеж Крал театры) фяалиййят эюстярир. Ифачы коллективляр арасында милли симфоник оркестр (1936), гядим мусиги ансамблы “Про мусиъа Антигуа” (1933–67, йарадыъысы дирижор вя бястякар С. Кейп) сечилир. Щяр ил кечирилян Флан- дрийа фестивалы (1958 илдян) вя Валлонийа фестивалы (1971 илдян) Б.-нын ян мяшщур мусиги фестивалларыдыр. Муасир мусиги фестиваллары да кечирилир [(“Про арте” (1921–34), “Арс мусиъа” (1988 илдян)]. Брцсселдя мусиги ифачыларынын кралича Йелизавета ад. (1951 илдян; дцнйада ян нцфузлу мцсабигялярдян бири), Эентдя органчыларын С. Бах ад. (1958 илдян), Лйеждя симли квартетлярин (1951 илдян) вя с. бейнялхалг мцсабигяляр кечирилир. Брцссел консеварторийасынын музейиндя дцнйада ян бюйцк мусиги алятляри коллексийаларындан бири сахланылыр.
    Рягс вя балет
    Фландрийа вя Брабантын (мцасир Белчика яразисиндя) шящярляри щяля 14 ясрдян рягслярля мцшайият олунан байрамлары иля мяшщур иди. 15–16 ясрлярдя камер-риторлар (сех типли бирликляр) рягсля мцшайият олунан театр тамашалары тяшкил едирди. 17 ясрдя бу тамашалар опера-балет формасыны алды. 1700 илдя Брцсселдя “Ла Монне” театры ачылмышды (балет труппасы 1705 илдя). 18 ясрдя театр юз репертуарына франсыз бястякарларынын ясярлярини дахил едирди. Тамашаны франсыз вя италйан хореографлары щазырлайырды. Театрын инкишафында балетмейстер вя ряггас Ж.А. Петипанын мцщцм ролу олмушдур. Бурада мяшщур Авропа ряггаслары М. Талйони, Ф. Елслер вя б. чыхыш едирди. 1826–27 иллярдя Ж.А. Петипа рягс консерваторийасынын ясасыны гоймушдур. 1848 илдя Эент ш.- ндя рягс академийасы йарадылмышдыр. 1830–90 иллярдя Брцсселдя балет тамашаларыны Бартоломен, Анйел, Й. Щансен, Л. Петипа щазырламышлар. 20 ясрин яввялляриндя бурада балетмейстерлярдян Ъ.Ъ. Саракко вя Ф. Амброзини, ряггася К. Брианса чалышырдылар. 20 ясрин орталарында юлкянин бцтцн опера театрларында балет труппалары фяалиййят эюстярирди. Балетмейстерлярдян Ж. Брабантс Антверпендя, Ж. Лаззини Лйеждя ишляйирдиляр. 1953–59 иллярдя “Ла Монне”дя ишлямиш балетмейстер Ж. Ж. Ечеверинин театрын инкишафында ящямиййятли ролу олмушдур. 1941 илдя Брабантс Антверпендя балет мяктяби тяшкил етмишдир (1951 илдян Крал фламанд опера мяктяби, 1969 илдян Фландрийа балет труппасы). 1960 илдя М. Бежарын Брцсселя дявят олунмасы Б. балети цчцн мцщцм щадися олду. М. Бежар “ХХ ясрин балети” труппасыны (1960–87) вя “Мудра” мяктяб-студийасыны йаратмышдыр (1970). 1988–91 иллярдя “Ла Монне”дя Америка хореографы М. Моррисин сонрадан милли труппа статусу алмыш труппасы ишлямишдир. В. Вандекейбус, Й. Фабр, А.Т. де Керсмакер 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя мцстягил експериментал рягсляр сащясиндя апарыъы хореографлардыр.
    Театр
    Б. театр сянятинин тарихи орта ясрлярдян башланыр. 13–15 ясрлярдя литурэийа драмлары, моралите вя мистерийалар тамашайа гойулурду. 15 ясрин яввялляриндя Эент, Антверпен, Брцссел вя с. ш.-лярдя ядябиййат вя театр щявяскарлары ъямиййятляринин (ритор-камераларын) йаранмасы театр щяйатынын ъанланмасына сябяб олду. 1700 илдя Брцсселдя “Ла Монне” театры фяалиййятя башлады. Ж. Расин, Ж.Ф. Ренйар, П.Ж. Кребийон вя б. франсыз драматургларынын ясярляри тамашайа гойулурду. Драматург Ш. Фавар, актриса Монтансйе (М. Брцне) апарыъы театр хадимляри иди. Тякъя Брцсселдя тягр. 300 театр, о ъцмлядян “Водевил”, “Галери”, “Молйер театры” фяалиййят эюстярирди. Брцсселдя вя Антверпендя йарадылан театрларда тамашалар фламанд дилиндя эедирди.
    19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя символист драматурглардан М. Метерлинк, Ш. ван Лерберг, Ж. Роденбах, Е. Верхарн вя б.-нын ясярляринин театр сянятинин инкишафында мцщцм ролу олмушдур. 1895–97 иллярдя Брцсселдя “Инъясянят еви”нин театры (1897–99 иллярдя “Йени Театр”) фяалиййят эюстярирди. 1907–14 иллярдя “Галери” театрында мцнтязям олараг франсыз артистляри чыхыш етмишляр. 1920–30-ъу иллярдя Брцсселдя, Антверпендя вя б. ш.-лярдя фламанд милли театрлары йарадылмышдыр. 1925 илдя А. Ейэеспарс “Пролетар театры”нын (1940-ъы иллярдя “Команда театры” адланырды) ясасыны гоймушдур. 1943 илдя актйор вя режиссор К. Етйен Брцсселдя “Дц Ридо” театрыны йаратмыш, онун сящнясиндя Б.-нын эянъ мцяллифляринин (Ж. Сион, П. Уилемс) ясярлярини тамашайа гоймушдур. 1970–80-ъи иллярдя юлкядя франсыздилли драматурэийа инкишаф етмишдир (Р. Калиски, Ж. Луве, П. Вийем, Ж. Сигрид, В. ван ден Брюк, П. Кюк, Ж. М. Пйем, П. Емон, П. Вребо, Л. Вутер).
    20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя фламанд театрыны Л. Персевал, Л. ван Щов вя б. новатор режиссорлар тямсил едирди. 1959 илдян Спа ш.-ндя франсыздилли театрын патронажлыьы иля йай театр фестивалы кечирилир. Б.-да 1977 илдян фламанд театрынын да щяр ики илдян бир бейнялхалг фестивалы тяшкил олунур. 1994 илдян щяр ил “Инъясянят фестивалы” кечирилир.
    Кино
    Б.-да илк кцтляви киносеанс 1896 илдя Брцсселдя баш тутмушдур (О. вя Л. Лцмйер гардашларынын филмляри). 1908 илдя А. Машен Щарревелддя киностудийа йаратмышдыр (6 иля 20-йядяк филмя, о ъцмлядян 1912 илдя илк гысаметражлы “Мина Классенсин щекайяти” филми чякилмишдир). Биринъи дцнйа мцщарибяси, еляъя дя Америка вя Франса фирмалары тяряфиндян апарылан рягабят милли кинематографын тяшяккцлцнц йубандырды. 1920-ъи иллярдя актйор вя ссенаристляр даща ялверишли йарадыъылыг мцщити тапмаг цмидиля Франсайа эедирдиляр. 1921 илдя И. Де Кампенейерин Мещелендя тяшкил етдийи ири студийаларда Р.де Вавренин, Э. Шукенс вя б. реж.-ын филмляри (о ъцмлядян, илк сясли филмляр “Клептанс аиляси”, 1929; “Ян эюзял йуху”, 1930 вя с.) истещсал едилди. 1920–30-ъу иллярин сонларында сянядли, етнографик вя сянятшцнаслыьа даир филмляр чякян авангардист реж.-лар Ш. Декюкелер, А. Ковен Б. кинематорафына мцщцм тющфяляр вермишляр. 1936 илдя Крал синематекасынын йаранмасында импрессионист киноесселярин мцяллифи А. Сторкун (А. Тирифайс вя П. Вермейленля бирэя) бюйцк ролу олмушдур. Бу дюврцн реж.-ларыдан Й. Вандерщейден, В. Бенуа вя б. да сечилирдиляр. Фашист ишьалы заманы, ясасян, гысаметражлы филмляр чякилирди. Б. азад олдугдан сонра Е. де Мейстин “Мцлки эейимли ясэярляр” (1944) вя “1 №-ли барак” (1945) филмляри хцсуси йер тутурду. 
    Хариъи капиталын кюмяйиля 1950-ъи иллярдян филмлярин мцнтязям истещсалына башланылды. “Контрабандачыларын банкети” (1951, реж. А. Сторк), “Ъеймс Енсо- нун маскалары вя сифятляри” вя “Гызыл яср” (1950, 1953, щяр икисинин реж. П. Щасартс), “Гаьайылар лиманда юлцр” (1955, реж.-лар Р. Верщаверт, Р. Кюйперс вя И. Михилс), “Магрит” (1960, реж. Л. де Еш), “Ийероним Босх” (1963, реж. Ф. Вейерщанс), “Боринажын ушаглары” (1960, реж. П. Мейер) вя с. филмляр Б. киносунун ян йахшы нцмуняляри арасында иди. Б. кинематографчылары сийаси вя сосиал проблемляря тохунараг “Сизин щцгугларыныз уьрунда мцбаризя” вя “Ачыг диалог” (1961, 1971, Ф. Бценс), “Ъцмя ахшамы базар эцнцндя олдуьу кими охуйаъаьыг” (1967, де Еш), “Валлонийа” (1971, Ж. Громбер) филмлярини йаратмышлар. Б.-нын бейнялхалг нцфуз газанмыш реж.-ларындан бири А. Делвонун “Башы гырхылмыш адам” (1960) филмини эюстярмяк олар. 1960-ъы иллярдя Й. Пустийенс, П. Щелл, Р. Летем, Б. Лехман, Й.Декортун йарадыъылыьы иля тямсил олунан експериментал кино эениш йайылмышды. 1960–80-ъи иллярин реж.-ларындан Г. Кцммел, Ш. Аккерман, Б. Лами, М. Рабинович вя Ж.Ж. Андрийени дя эюстярмяк олар. 1980-ъи иллярдя “Бенвенута” (1983, А. Делво), “Гызыл сяксянинъи илляр” вя “Евя мяктублар” (1985, 1986, Ш. Аккерман) филмляринин мцвяффягиййят газанмасына вя йени реж.-лар няслинин (К. Верморщен, М. Щансел, М. Дидден, Ж. Корбйо, Р. де Щерт) мейдана чыхмасына бахмайараг, илдя 7–8 филм чякилирди.
    1990–2000-ъи илляр Б. милли киносунун дирчялиш дюврц олду: “Дцпон вя Дцпон филм чякир” (1990, реж. Р. де Щерт), “Йердя эюйдяки кими” вя “Иблис иля мави дяниз арасында” (1991, 1995, щяр икисинин реж. М. Щансел), “Крал рягс едир” (2000, реж. Ж. Корбйо), “Кцляк щяр тяряфя яся биляр” (2002, реж. Т. Барман), “Гышда 25 дяряъя” (2003, реж. С. Вцйе, Франса иля бирэя), “Рашевскинин тангосу” (2003, реж. С. Гарбарски) вя с. Б.-да анимасийа филмляринин мцнтязям истещсалына 1940-ъы иллярин сонларындан башланмышдыр. 1970-ъи иллярин анимасийа киносуна реж. Р. Сервенин бюйцк тясири олмушдур. О, Зяриф Сянятляр Крал Академийасында анимасийа кафедрасы йаратмыш, ушаг анимасийа студийаларына дястяк олмуш, “Пегас” (1973), “Гарпийа” (1979) вя с. филмляр чякмишдир. 1960–70-ъи иллярин анимасийа киносу реж.-ларындан Е. Риссак, Ж.П. Пиша, Б. Сулзинэери эюстярмяк олар. Б.-да бир нечя кинематографийа ин-туту фяалиййят эюстярир. 1962 илдя Синематека йанында кино музейи ачылмышдыр. 1974 илдян Брцссел вя Эентдя Бейнялхалг кинофестиваллар кечирилир.

    Лювен университетинин китабханасы.



    Беффруа гцлляси. Эент шящяри.



    Оммеганг байрамы. Брцссел.



    Яд.: Пантелеева С.В. Нидерланды и Бельгия. СПб., 1905; Лозинский С.Г. История Бельгии в новое время. СПб., 1908; Bragard R. Histoire de la musique belge. Brussel, 1946–49. Vol. 1–2; Lilar S. Soixante ans de thé- âtre belge. Brux., 1952; Courtens A. Belgique romane: architecture, art monumental. Brux., 1969; Малые страны Западной Европы. М., 1972; А ксенова Л.А. Бельгия. М., 1982; Le théâtre dans la communauté française de Belgique depuis 1945. Brux., 1991; Brism é e J. Cinéma: cent ans de cinéma en Belgique. Liège, 1995; П и - ренн А. Средневековые города Бельгии. СПб., 2001; Деловая Бельгия: Экономика и связи с Россией: Справочник, М., 2002–2004–.

     










    BELÇİKA

    BÉLЧИKA, Belчika Krallыьы (фр. Royaume de Belgiqуe, фламандъа Koninkrijk België).
    Цмуми мялумат
    Гярби Авропада дювлят. Шм.-да Нидерланд, ш.-дя АФР, ъ.-ш.-дя Лцксембург, ъ. вя ъ.-г.-дя Франса иля щямсярщяддир. Шм.-г.-дя Шимал дянизи иля ящатялянир. Сащ. 30,5 мин км2. Ящ. 10,9 млн. (2010). Пайтахты Брцссел ш.-дир. Рясми дилляр франсыз, Нидерланд вя алман дилляри, пул ващиди авродур. Б. цч реэиондан (Валлон, Фламанд, Брцссел) ибарят федератив дювлятдир. Инз. ъящятдян 10 яйалятя вя Брцссел агломерасийасына бюлцнцр. Б. БМТ-нин (1945), АИБ-ин (1957), Авропа Шурасынын (1949), АТЯТ-ин (1975), НАТО-нун (1949), Авропа кюмцр вя полад бирлийинин (АКПБ; 1951), Авратомун (1958), ЦТТ-нин (1995),
    БВФ-ин (1945), БЙИБ-ин (1945) цзвцдцр.
    Дювлят гурулушу
    Б. иъма бирликляриндян вя реэионлардан ибарят федератив дювлятдир. Конститусийасы 7.2.1831 илдя гябул едилмишдир (бирляшдирилмиш мятни 17.2.1994 илдя тяс- диглянмишдир). Идаряетмя формасы конститусийалы монархийадыр. 
    Дювлят башчысы кралдыр. Конститусийайа уйьун олараг о, ганунвериъи (парламентля бирликдя) вя иъраедиъи (щюкумятля бирликдя) щакимиййяти щяйата кечирир. Парламент ики палатадан ибарятдир. Нцмайяндяляр палатасы (150 цзв) ящали тяряфиндян пропорсионал нцмайяндялик ясасында бирбаша цмуми сясвермя йолу иля 4 ил мцддятиня сечилир. Палата цзвляринин сечилмяси вятяндашларын йалныз щцгугу дейил, щям дя вязифясидир. Диэяр палатанын – Сенатын тяркибиня 71 сенатор дахилдир: онлардан 25-и Нидерланд сечки коллеэийасы, 15-и франсыз сечки коллеэийасы тяряфиндян сечилир; Фламанд шурасы вя Франсыз иъма бирлийи шурасы щяр бири юз цзвляри арасындан 10 сенатор тяйин едир; алмандилли иъма бирлийи шурасы юз тяркибиндян 1 сенатор тяйин едир; 6 сенатору фламанд вя алмандилли ящалинин сечдийи вя тяйин етдийи сенаторлар тяйин едир; даща 4 сенатор франсыздилли, алмандилли вя фламанддилли ящали тяряфиндян тяйин едилир. Бундан ялавя, кралын ювладлары, ювлады олмадыгда ися онун тахт-таъына щцгугу олан диэяр бирбаша гощумлары 18 йашына чатдыгдан сонра сенатор олурлар.
    Иъраедиъи щакимиййят формал олараг крала мяхсусдур. Фактики олараг ону щюкумят – ейни сайда франсыздилли вя щолланддилли назирлярдян (баш назир дя дахил олмагла 15-дян чох дейил) ибарят олан Назирляр Шурасы щяйата кечирир; назирляри крал тяйин едир. Щюкумятин тяркибиня Назирляр Шурасынын цзвц олмайан федерал дювлят катибляри дя дахилдир. 
    Б.-да чохпартийалы систем мювъуддур. Ясас сийаси партийалар: Либерал ислащатлар Партийасы, Фламанд либераллары вя демократлары, Сосиалист Партийасы, Христиан Халг Партийасы, Сосиал-хрситиан Партийасы, Фламанд блоку.









    Тябият
    Релйеф. Б.-нын яразиси, ясасян, дцзянликдир. Ъ.-ш.-и айры-айры йцксякликлярдян, Шимал дянизи сащилляри алчаг дцзянликлярдян вя гум ваттлары иля щашийялянян дцн тиряляриндян (щцнд. 30 м-я гядяр) ибарятдир. Дцнляр вя ваттлар сащилбойу мцнбит торпаглар золаьыны (ени тягр. 15 км, мцтляг щцнд. – 2 м) габармадан горуйур. Б.-нын г.-ини Фландрийа овалыьы, шм.- ш.-ини Кампин овалыьы тутур. Фландрийа овалыьында щцнд.-ц 150–170 м-я чатан шащид тяпяликляря раст эялинир. Б.-нын орта щиссяси тяпяли дцзянлик вя алчаг йайла (щцнд. 80–180 м), ъ.-ш.-и гядим Арден массивидир. Массивдян г.-дя алчаг (щцнд.300 м-ядяк) Ерв вя Кондроз платолары, ш.-дя ися Тай вя Йцксяк Фенн (щцнд. 694 м-ядяк, Ботранж д. – юлкянин ян йцксяк нюгтяси) платолары йерляшир. Юлкянин уъгар ъ.-ш.-индя куест тиряляри (щцнд. 460 м-ядяк) йайылмышдыр.
    Эеоложи гурулуш вя файдалы газынтылар. Б.-нын шм. щиссяси ъаван Гярби Авропа платформасына аиддир; мяркязи щиссясини Каледон гырышыглыьынын Брабант массиви, ъ.-ш.-ини Сон Палеозойун юн чюкяйи иля бюлцнмцш Щерсин гырышыглыьынын Арден массиви тутур. Брабант массиви Кембри вя Силурун терриэен, карбонатлы вя вулканоэен сцхурларындан тяшкил олунмуш, Ордовикдян сонракы дюврдя диорит интрузийалары иля йарылмыш, Каледон епохасы тектоэенезиндя (Девонун яввялиндя) интенсив дислокасийайа уьрамышдыр. Массивин гырышыг юзцлц гисмян Орта Палеозой вя даща ъаван чюкмялярля юртцлмцшдцр. Арден массивиндя Каледон ямяляэялмяляри Девон-Карбон гырышыглыг комплексляри иля ящатялянмиш айры-айры юзяклярдян ибарятдир; Щерсин епохасы тектоэенезиндя дислокасийайа уьрамышдыр. Щерсин структурлары г. истигамятиндя Цст Табашир-Кайнозой чюкмяляринин алтына эюмцлмцшдцр. Б.-нын шм.-ында Гярби Авропа платформасынын гырышыг бцнювряси Мезозойун (ясасян, Табаширин) вя Кайнозойун, ясасян, терриэен чюкцнтцляри иля юртцлмцшдцр. Б. файдалы газынтылардан касаддыр; даш кюмцр истисна тяшкил едир. Тябии тикинти материаллары (ящянэдашы, мярмяр, гранит, гум, гумдашы, эил вя с.) йатаглары, минерал су мянбяляри вар.



    Иглим. Юлкянин яксяр щиссясиндя мцлайим дяниз иглими щакимдир; Арден йцксяклийиндя нисбятян континенталдыр. Гышда щава тутгун вя думанлы олур. Йанварын орта темп-ру сащил р-нларында 2–3°Ъ, мяркязи щиссянин дцзянликляриндя тягр. 0°Ъ, Арден йцксяклийиндя –1°Ъ-дир. Йайы сярин вя даим туфанлы-йаьышлыдыр. Ийулун орта темп-ру 18–19°Ъ, Арден йцксяклийиндя 14°Ъ-дир. Ян эцняшли айлар апрел вя сентйабрдыр. Йаьынтынын иллик мигдары 700–900 мм, Арден йцксяклийиндя 1500 мм-ядякдир.

    Сащилйаны дцнляр.



    Дахили сулар. Б.-нын сакит ахан сых чайлары чохсулудур; ясасян, ъ.-ш.-дян шм.- г.-я ахыр, гисмян астаналыдыр, шялаляляр вар. Ясас чайлары ъ.-да Мюз (Маас; голлары Самбра, Урт), шм.-да Шелдадыр (голлары Лейе, Дандр, Сенна). Яксяр чайлар эямичилийя йарарлыдыр, гышда донмур. Чайлар сцни каналлар васитясиля бирляшяряк ващид су йоллары системи йарадыр. Юлкянин иллик дахили су ещтийаты 18 км3-дир (2003). Бунун 40%-и сянайенин, к. т.- нын, коммунал-мяишят тясяррцфатынын тялябатына сярф олунур. Адамбашына иллик су тяминаты 1800 м3-дир.
    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Узунмцддятли вя интенсив истифадя нятиъясиндя Б. яразисинин бюйцк бир щиссясиндя мозаика шяклиндя салынмыш мешягоруйуъу золаглар, ъанлы чяпярляр, чямянляр, тарлалар вя баьларла мозаика шяклиндя тямсил олунан мядяни ландшафтлар – бокаж ландшафты цстцнлцк тяшкил едир. Сащилйаны овалыгларда чямян биткиляри иля зянэин олан гурудулмамыш торпаглар отлаг кими, гурудулмуш сащяляр (полдерляр) ися к.т. цчцн истифадя едилир. Б.-нын мяркязи щиссясиндяки дцзянликлярдя инкишаф етмиш мцнбит галыг-карбонатлы гонур торпаглар, ясасян, к. т. йерляридир. Б. яразисинин 24%-ини мешяляр тутур (2000). Фландрийанын тяпяли дцзянликляриндя гонур торпаг ларда фыстыг, гараьаъ вя фындыг аьаълары иля гарышыг битян икинъили палыд-тозаьаъы мешяляри фрагмент щалында тямсил олунмушдур. Кампин овалыьында наз гарышыг ерикакимилярдян ибарят хам йерляр вя подзоллашмыш гонур торпагларда шам
    аьаъындан ибарят сцни якинляр йайылмышдыр. Палыд-фыстыг мешя сащяляри иля бирляшян кцкнар мешяляринин ян бюйцк сащяси Арден йцксяклийиндядир. Б. мешяляриндя няъиб марал, ъцйцр, габан, мешяпишийи, мешядяляси, боз довшан олур. Эямириъилярин сайы чохдур (гонурдишлиляр, сцлейсинляр, тарла сичанлары). 190-дан артыг гуш нювц, о ъцмлядян гырговул, кяклик, мешя ъцллцтц вя с. вардыр. Б.-да цмуми сащ. 78,4 мин ща олан 4 тябии ярази, о ъцмлядян От-Фан тябият паркы мцщафизя едилир.

    Ашаьы Белчиканын типик ландшафты.




    Арден даьларындан эюрцнцш.



    Ящали
    Б. ящалисинин 56%-ини фламандлар (ясасян, Гярби Фландрийа, Шярги Фландрийа, Лимбург, Фламанд Брабанты яйалятляри, Антверпен ш.; Брцссел ящалисинин 10–20%- и), 32%-ини валлонлар (Ено, Намцр, Лйеж, Лцксембург, Валлон Брабанты яйалятляри, Брцсселин ясас ящалиси), 2%-ини франсызлар, 0,9%-ини алманлар (Алманийа иля сярщядйаны яразиляр), 2%-ини италйанлар, 2%-ини ярябляр (о ъцмлядян Мяракеш ярябляри – 1,5%), щямчинин португаллар, испанлар вя б. халглар тяшкил едир. Б. ящалиси (1950 илдя 8,7 млн. няфяр; 1970 илдя 9,7 млн. няфяр; 2000 илдя 10,3 млн. няфяр) цчцн 1960-ъы иллярин сонларындан тябии артымын ашаьы темпи сяъиййявидир. 1970 илдян 2005 илядяк юлкя ящалиси ъями 7% артмышдыр. Ясас демографик проблем доьум сявиййясинин ашаьы олмасыдыр (2005 илдя 1000 няфяря 10,5 няфяр); фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 1,6 ушагдыр. Юлцм сявиййяси 1000 няфяря 10,2 няфярдир; ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 4,8 няфярдир. Ящалинин тябии артым темпи 0,15%-дир. Ящали, ясасян, иммиграсийа щесабына артыр (миграсийа салдосу 1000 няфяря 1,23 няфярдир; Б.-нын йерли сакинляри арасында миграсийа салдосу даима мянфидир). Диэяр проблем миллятин “гоъалмасы”дыр. 15 йашадяк олан ушагларын хцсуси чякиси 16,9%, йашлы няслин ися (65 йаш вя ондан йухары) хцсуси чякиси 17,4%- дир. Бу, Авропа цзря орта эюстяриъидян хейли йцксякдир; ямяк габилиййятли ящалинин (15–65 йаш) хцсуси чякиси 65,7%-дир. Орта щесабла щяр 100 гадына 96 киши дцшцр. Орта юмцр мцддяти 78,6 илдир (кишилярдя 75,4; гадынларда 81,9 ил).
    Б., дцнйада ян сых мяскунлашан юлкялярдян биридир; ящалинин орта сыхлыьы 1 км2- дя 342 няфярдир (2005); Авропада (ъыртдан дювлятляр истисна олмагла) Нидерланддан сонра 2-ъи йердядир. Юлкянин мяркязи щиссяси (пайтахтдан 60 км радиусда аралы олан зона) даща сых мяскунлашмышдыр, бурада ящалинин сыхлыьы 1 км2-дя 1000 няфярдир. Шящяр агломерасийалары бир-бириня йахын йерляшир, беля ки, онларын сярщядляри бязи йерлярдя (башлыъа олараг, ясас нягл. маэистраллары бойунъа) цст-цстя дцшцр. Шящяр ящалиси 97% тяшкил едир (Авропадакы ян йцксяк эюстяриъилярдян бири). Ири ш.-ляри (2005): Брцссел (шящярятрафы иля бирликдя 1 млн. няфярдян чох; Б. ящалисинин тягр.1/10-и), Антверпен (460 мин), Эент (231 мин), Шарлеруа (200 мин), Лйеж (183 мин), Брцээе (117 мин), Намцр (106 мин), Лювен (93 мин), Монс (91 мин).
    Б.-да 900 миндян чох яъняби йашайыр (бцтцн юлкя ящалисинин тягр. 9%-и, 2000-ъи иллярин яввялляри); бунлар, ясасян, фящляляр, щямчинин гярарэащлары Брцсселдя йерляшян бейнялхалг тяшкилатларын мямурларыдыр (200 мин няфярдян чох); гейри-легал иммигрантларын сайы да чохдур. Б. ящалисинин тягр. 1/2-и игтисадиййат сащясиндя чалышыр. Сярщядйаны р-нларда йашайан тягр. 50 мин белчикалы гоншу юлкялярдя ишляйир.
    Тарихи очерк
    Белчика яразиси гядимдя вя орта ясрлярдя. Б. яразисиндяки ян гядим мядяниййят абидяляри Ашюл дюврцня аиддир. Неандертал адамынын галыглары Ла-Нолет, Спи вя с. яразилярдя ашкар олунмушдур; бунлардан бязиляринин дяфн йерляри олдуьу ещтимал едилир. Б.-да Мезолит дюврц Маглемозе, Тйонэер (Рейн чайынын ашаьы ахарында вя битишик яразилярдя) вя с. мядяниййятлярля тямсил олунур. Неолит дюврцндя Б.-нын ъ.- унда хятти-лентвары керамика мядяниййятинин тясири гейд олунур; ясас яразидя Михелсберг (Рейн вя Йухары Дунай щювзясини бирляшдирир) вя Сена–Уаза–Марна (мегалитик гябирляр мядяниййяти ареалына дахилдир) мядяниййятляриня аид абидяляр йерляшир. Енеолит вя Еркян Тунъ дюврцндя Б. яразисиндя зянэвары гядящляр мядяниййяти йайылмышдыр. Неолит мядяниййятляри яняняляри Тунъ дюврцндя дя давам етмишдир. Тунъ дюврцнцн сону – Дямир дюврцнцн яввялляриндя Б. Гярби Щалштат мядяниййяти зонасына дахил иди. Келтляр (Латен мядяниййятиня аид абидялярин йайылмасына ясасян) бурада тягр. е.я. 1-ъи миниллийин 2-ъи йарысынын яввялляриндя мяс- кунлашмышлар. Ерамызын 1 ясринин йазылы мянбяляриня эюря, онлар белгляр групуна аид идиляр. Е.я. 58–51 иллярдя Йули Сезар келтляри юзцня табе етмишди. Е.я. 16 илдя белглярин мяскунлашдыглары яразинин ъ.-г. щиссяси Романын Белэика (сонралар 2-ъи Белэика) яйалятинин, шм-ш. щиссяси ися Романын ерамызын 89 илиндя йарадылмыш Ашаьы Алманийа яйалятинин тяркибиня дахил едилмишдир. Ромалылар белглярин торпагларында бир сыра шящярляр салмыш, латын дили вя Рома щцгугуну тятбиг етмишляр. 3 ясрдя белглярин мяскунлашдыглары ъ. р-нларында интенсив романлашма просеси эедирди; сонралар бурада дил бахымындан франсыз- лара йахын олан валлон халгы формалашды. 3 ясрин 2-ъи йарысындан Белэиканын шм. вил.-ляриндя франклар, щямчинин фризляр, сакслар вя диэяр эерман тайфаларынын нцмайяндяляри яввялъя айры-айры гясябялярдя летляр, йахуд муздлу ясэярляр кими, сонралар ися федератлар гисминдя мяскунлашырдылар.
    5 ясрдя белглярин эялмяляр тяряфиндян ассимилйасийайа уьрамасы дил вя мядяниййят бахымындан нидерландлылара гощум олан йени халгын – фламандларын тяшяккцлцнцн башланьыъы иди. Беляликля, Кюлндян Булонадяк формалашмыш эерман-роман лингвистик сярщяди, демяк олар ки, дяйишикликлийя мяруз галмадан эцнцмцзядяк эялиб чатмышдыр. 5 ясрдя Б. яразиси Салик франклары бирлийинин юзяйи олмушдур. 5 ясрин 3-ъц рцбцндя крал Хилдерикин гярарэащы Турнедя йерляширди (1653 илдя бурада онун зянэин дяфн йери ашкар едилмишдир); 5 ясрин сонунда Б. Франк дювлятинин баниси Ы Хлодвигин илк йурцшляри цчцн базайа чеврилди. Ы Карлын дюврцндя (8 ясрин сону – 9 ясрин яввялляри) империйанын юзяйи олан Б. Верден мцгавиляси (843) вя сонракы сазишляря ясасян бюлцндц. Шелда чайындан г.-дя йерляшян яразилярдя яввялъя Гярби Франк, сонрадан Франса краллыьындан номинал асылы олан Фландрийа графлыьы йаранды. Шелда чайындан ш.-дяки яразиляр Алманийа краллыьынын (962 илдян Мцгяддяс Рома империйасынын) тяркибиня дахил олан Лотаринэийа щерсоглуьуна (959 илдян Ашаьы Лотаринэийа) гатылды. 11 ясрин сонларында Ашаьы Лотаринэийа щерсоглуьу даьылды. Онун ъ. щиссясиндя бир нечя дцнйяви вя кился феодал мцлкляри – пайтахты Брцссел олан Брабант щерсоглуьу, Эеннегау (Ено; 1051–1299 иллярдя Фландрийа иля бирляшмишди), Намцр (1262 илдя Фландрийайа гатылды), Лимбург (1288 илдян Брабантын тяркибиндядир), Лцксембург графлыглары вя Лйеж йепикоплуьу йаранды. 13 ясрдя бунлар Ъянуби Нидерланд, кечмиш Ашаьы Лотаринэийа вил.-ляри ися Нидерланд адландырылды.
    Ъянуби Нидерланд яразиляринин инкишафынын юзцнямяхсуслуьу бурада орта яср шящярляринин еркян вя сцрятли инкишафында иди. Артыг 10 ясрдя тиъарят йолларынын кясишдийи йерлярдя метал емалы вя йун парча истещсалы мяркязляри – Брцээе, Эент, Ипр, Намцр, Лйеж мейдана эялди. 11–12 ясрлярдя Лювен (Лувен), Брцссел, Антверпен вя с. шящярляр дя бу сырайа дахил олду. Ъянуби Нидерландда орта ясрляр Авропасынын ян инкишаф етмиш сяняткарлыг вя тиъарятин сех тяшкили системи формалашды. Мащудчулугла (Инэилтярядян эятирилян йун ясасында) баьлы олан сехляр вя таъир эилдийалары хцсусиля фярглянирди. 12–13 ясрлярдя Ъянуби Нидерланд яразиляри, илк нювбядя Фландрийа “Авропанын емалатханасына” чеврилди, Брцээе ися тиъарят вя кредит ямялиййатларынын ян ири бейнялхалг мяркязляриндян бири олду. Ъянуби Нидерланд шящярляринин таъир иттифаглары Щанзайа дахил олдулар вя юзляринин тиъарят иттифагыны йаратдылар; 13 ясрин сонларында 60 шящяр бу иттифагын цзвц иди.
    Шящярлярин инкишафы Ъянуби Нидерланд щяйатынын бцтцн сащяляриня тясир эюстярирди. Графларын щакимиййяти иля мцбаризядя артыг 11 ясрин 2-ъи йарысы – 12 ясрдя Фландрийа шящярляри онларын азадлыгларыны вя имтийазларыны тясдигляйян хартийалар ялдя етди. Шящярлярин юзцндя патрисиатла сехляр арасында щакимиййят уьрунда мцбаризя эедирди, кянд ящалиси ися феодаллара гаршы дяфялярля цсйан галдырырды [бах Фландрийа цсйаны (1323–28)]. 14 ясрин сонларында дахили мцнагишяляр графлыгда мяркязи щакимиййятин мювгейинин сарсылмасына эятириб чыхарды вя Фландрийанын зяифлямясинин сябябляриндян бири олду. Фландрийа шящярляриндян сонра инкишаф етмиш Брабант шящярляринин мювгейи даща зяиф иди. Брабант мащудчулар ъямиййятиндя тяшкилатланан патрисиат шящярлярдяки щакимиййяти мющкям сахламагла сехлярин фяалиййятиня нязарят едирди. Брабантда тядриъян “Фярящли башланьыъ” (“Жойеусе Ентрéе”) хартийасына (1356) ясасланан силки монархийа гурулушу формалашырды. 13–14 ясрлярдя ямтяя-пул мцнасибятляринин инкишафы кянддя дяйишикликляря сябяб олду. Ъянуби Нидер- ландда феодал мцнасибятляри Авропанын диэяр реэионларына нисбятян даща тез даьылмаьа башлады. Кяндлярин яксяриййяти хартийа вя юзцнцидаряетмя щцгугу ялдя етди. Лакин валлон районларындакы задяэанлар мювгелярини горуйа билдиляр.

    Самбра вя Маас чайларынын говшаьында Намцр галасы. 7 яср.





    Фландрийа графларынын гясри. Тягр. 867 ил. Эент шящяри.




    Бу дюврдя Ъянуби Нидерландын сийаси щяйаты даща чох Фландрийа иля Брабант арасындакы рягабят, щямчинин Франсанын, Инэилтярянин вя Мцгяддяс Рома империйасынын бу яразини юз нцфуз даирясиня дахил етмяк ъящдляри иля сяъиййялянирди. Империйанын Ъянуби Нидерланддакы мювгейи тядриъян зяифлядийи щалда (13 ясрин сонунда Брабант фактики олараг империйадан асылы дейилди), Франса Фландрийайа тязйигини даща да артырырды. 1180 илдя Фландрийанын бир щиссяси Франса кралынын домениня (бах Артуа) гатылды, 1300 илдя ися франсыз гошунлары тяряфиндян тамамиля ишьал едилди. “Брцээе сцбщ ибадяти” (1302) иля Фландрийада ишьалчылара гаршы башлайан халг мцбаризяси Куртре йахынлыьында Фландрийа шящярляринин гейри-низами гошунларынын гялябяси (бах “Мащмыз дюйцшц”) вя Франса гошунларынын юлкядян говулмасы иля баша чатды. Йцзиллик мцщарибя (1337–1453) башладыьы заман Брабант вя Эеннегау Инэилтярянин, Лйеж йепископлуьу ися Франсанын тяряфиня кечди. Фландрийада Франса кралынын мцттяфиги олан вя Инэилтяря иля тиъаряти гадаьан едян графын сийасяти шящярлярдя наразылыг доьурду. Шящярлярдя, о ъцмлядян Эентдя Й. ван Артевелденин (1338–45) вя онун оьлу Филиппин (1382) башчылыьы иля цсйанлар баш верди.
    14 ясрин сонларындан Нидерланд торпаглары тядриъян Бургундийа щерсогларынын щакимиййятиня кечди. 1384 илдя Ъясур Ы Филипп Фландрийа вя Артуаны юз мцлкиййяти етди, онун варисляри Хейирхащ ЫЫ Филипп вя Ъясур Карл ися Намцр (1421), Брабант вя Лимбург (1430), Лцксембург (1431) вя Эеннегауну (1433), ейни заманда Шимали Нидерланд графлыглары Щолландийа, Зеландийа, Эелдерн вя Зцтфени щерсоглуьун яразисиня гатдылар. 3 ясрдян артыг айры-айрылыгда
    инкишаф едян Нидерланд торпаглары сонрадан бир сцлалянин щаки- миййяти алтында бирляшди (бах Бургундийа щерсоглуьу). Бургундийа щакимиййяти дюврцндя мяркязляшдирилмиш Нидерланд дювлятинин ясасы гойулду, онун али нцмайяндяли органы олан Баш штатлар йарадылды, сех гурулушунун даьылмасы иля игтисадий- йатда ъанланма башланды. Бу, 16 ясрдя Ъянуби Нидерланд яразиляриндя кющня сех сяняткарлыьы мяркязляринин (Брцээе, Эент, Ипр) ящямиййятини итирмясиня, истещсал вя тиъарятин еркян капиталист формаларынын щаким олдуьу йени мяркязлярин йаранмасына эятириб чыхартды. 16 ясрин орталарында Ъянуби Нидерландын ясас тиъарят вя малиййя мяркязи Антверпен олду. Бургундийа дюврцндя Нидерландын Ренессанс бядии мядяниййяти (бах Шимал Ренессансы) формалашмаьа башлады.
    Ъясур Карлын юлцмцндян сонра онун гызы Бургундийалы Марийа 1477 илдя Ы Максимилиан Щабсбург (эяляъякдя Мцгяддяс Рома империйасынын императору) иля никащ баьламыш, нятиъядя (гяти сурятдя 1482 илдя) Нидерланд торпаглары Щабсбургларын мцлкляринин тяркиб щиссяси олмушдур. Мцгяддяс Рома империйасынын тяркибиндя Нидерланд кнйазлыглары силки нцмайяндяликляр сахланылмагла яйалятляря чеврилмиш, баш статщаудеря табе олан статщаудерляр тяряфиндян (Брабант истина олунмагла) идаря едилирди. 1548 илдя Мцгяддяс Рома империйасынын императору, щямчинин Испанийанын кралы олан В Карлын щакимиййяти илляриндя 17 Нидерланд яйаляти (о ъцмлядян Брабант, Лимбург, Лцк- сембург, Фландрийа, Артуа, Эеннегау, Намцр, Малин вя Лилл) Бургундийа мащалында бирляшдирилди. Мащала бюлцнмяз ирси мцлк статусу верилди. 1555 илдя щакимиййятдян имтина едян В Карл Испанийа тахт-таъыны вя бир сыра мцлкц оьлу ЫЫ Филиппя верди. Беляликля, Нидерланд Испанийанын щакимиййятиня кечди.
    ЫЫ Филиппин верэиляри артырмаг вя калвинистляри тягиб етмяк сийасяти Нидерландда наразылыг йаратды; феодаллара вя Испанийа щюкмранлыьынын ясас дайаьы олан католик килсясиня гаршы мцбаризя азадлыг мцбаризяси иля бирляшди вя онун инкишафына тякан верди. Бу щадисяляр тарихдя Нидерланд буржуа ингилабы (16 яср) кими гейд олунур. Икона ялейщдарлары цсйаны (1566) ингилабын башланьыъы олду. 1572 илдя Шимали Нидерландда Испанийа аьалыьы вя феодаллара гаршы баш вермиш цсйан гялябя иля нятиъялянди. 1576 илдя шм. яйалятляри иля сазиш (бах “Эент барышы”) баьлайан Ъянуби Нидерланд яразиляри дя Испанийа щакимиййятиня гаршы мцбаризяйя гошулду. Лакин Ъянуби Нидерландын валлон районлары (Артуа, Эеннегау, Дуе вя с.) тезликля бу сазишдян имтина едяряк Испанийа кралынын щакимиййятини таныдылар (бах Аррас унийасы). Бу щадися Шимали Нидерланд яйалятлярини юз араларында няинки Испанийайа гаршы, щятта дахили феодал-католик иртиъайа гаршы йюнялмиш щярби-сийаси иттифаг (бах Утрехт унийасы) баьламаьа вадар етди; иттифаг Шимали Нидерланд яразисиндя эяляъяк мцстягил дювлятин – Бирляшмиш яйалятляр респ.-нын юзцлц олду. 1585 илдя Испанийа гошунлары Фландрийаны, Брабанты вя диэяр Ъянуби Нидерланд вил.-лярини ишьал етди. Бу яразиляр йенидян Испанийа кралынын вя католик килсясинин табелийиня гайтарылды. ЫЫ Филиппин юлцмцндян (1598) сонра Ъянуби Нидерланд формал олараг суверен дювлят кими онун гызы Изабелланын вя кцрякяни Австрийалы ВЫЫ Албрехтин щакимиййятиня кечди. Сонунъунун юлцмцндян сонра ися билаваситя Испанийа монархийасынын тяркибиня дахил едилди (1621), ъанишинин идарячилийиня верилди вя Испанийа Нидерланды адландырылды.

    Намцр шящяриндян эюрцнцш.



    Белчика торпаглары Вестфалийа сцлщцндян (1648) мцстягил Белчика дювлятинин йаранмасынадяк (1830). 1579 ил щадисяляри Нидерландын шм. вя ъ. вил.-ляринин сийаси, дини, мядяни вя игтисади ъящятдян айрылмасына эятириб чыхартды. Бирляшмиш яйалятляр сцрятли инкишаф дюврцня гядям гойду, Испанийа иля яввялъя Бирляшмиш яйалятляр, сонралар Франса арасында чохсайлы мцщарибялярин мейданына чеврилян Испанийа Нидерланды ися тяняззцля уьрады. Испанийанын бу мцщарибялярдяки мяьлубиййятляри вязиййяти даща да мцряккябляшдирди. Весфалийа сцлщцня (1648) эюря, Фландри
    йанын, Брабантын, Лимбургун шм. районлары вя Маастрихт галасы Испанийа Нидерландындан алынараг Бирляшмиш яйалятляря верилди (бах “Эенералитет торпаглары”). 1609 илдян Бирляшмиш яйалятляр донанмасы тяряфиндян Шелда чайынын мянсябиндя эямилярин эедиш-эялишинин баьланмасы Испанийа Нидерландынын игтисадиййатына аьыр зярбя вурду вя Антверпенин мювгейини сарсытды. 1659, 1668, 1678 иллярдя баьланан сцлщ мцгавиляляринин шяртляриня эюря, Артуанын яксяр щиссяси, Фландрийанын, Намцрцн, Эен- негаунун вя Лцксембургун ъ. р-нлары Франсайа бирляшдирилди. Испанийа ирси (1701–14) уьрунда мцщарибя нятиъясиндя Испанийа Нидерланды йенидян ярази иткисиня мяруз галды вя Австрийа Щабсбургларынын щакимиййяти алтына кечяряк [бах Утрехт сцлщц (1713), Раштатт сцлщ мцгавиляси (1714)] Австрийа Нидерланды адландырылды.
    Яразинин Франсанын щакимиййятиня кечмясинин гаршысыны алмаг мягсяди эцдян Бюйцк Британийа вя Бирляшмиш Яйалятлярин тяшяббцсц иля Испанийа Нидерланды Австрийайа верилмишди. Испанийа Нидерланды Нидерланд респ.-нын тящлцкясизлик зонасы ролуну ойнамалы иди. “Барйер мцгавиляси” (1715) Бирляшмиш яйалятлярин Франса иля сярщяддя йерляшян Ъянуби Нидерландын сяккиз галасында гарнизон сахламаг щцгугуну тясдиг етди. Мцгавиля фактики олараг эяляъяк Б. дювлятинин ъ. сярщядини мцяййянляшдирди [шм. сярщяди Вестфалийа сцлщцня (1648) эюря тяйин едилмишди].
    Император ВЫ Карл вя онун вариси Марийа Терезийа Нидерланд мцлкляриня Австрийа хязиняси цчцн ялавя эялир мянбяйи кими бахыр вя щямин яразилярин игтисадиййатынын дирчялмясиндя мараглы идиляр. Бу мягсядля онлар Австрийа Нидерландында сярт протексионизм сийасяти йеридирдиляр. Шелда чайында эямичилийя бейнялхалг гадаьанын гойулдуьу бир шяраитдя Остенде эенишляндирилмиш вя юлкянин ясас дяниз портуна чеврилмиш, бунунла ялагядар дахили йоллар вя каналлар шябякяси, щямчинин Австрийа Нидерландыны алман дювлятляри иля баьлайан коммуникасийалар йарадылмышды. 18 ясрдя узунмцддятли сцлщ шяраити Австрийа Нидерландында игтисадиййатын бярпасы цчцн мцщцм рол ойнады. Йалныз Австрийа ирси уьрунда мцщарибя (1740–48) илляриндя Фландрийа гыса мцддятя Франса тяряфиндян ишьал олунду. Йеддииллик мцщарибянин (1756–63) вя Инэилтяря-Франса мцщарибясинин (1778–83) Австрийа Нидерландына щеч бир тясири олмады. Щятта сонунъу мцщарибянин эедиши заманы Австрийа Нидерланды бир мцддят Авропанын васитячи вя транзит тиъарятинин мяркязи кими хейли дивиденд газанды. 18 ясрин икинъи йарысында Ъянуби Нидерланд торпаглары йенидян игтисади ъящятдян ян чох инкишаф етмиш Авропа вил.-ляриндян бири олду. Яняняви малларын (мащуд, кятан парча, кружева) мануфактура истещсалы иля йанашы, кюмцр щасилаты, металлурэийа, шцшя истещсалы да сцрятля инкишаф едирди. Капиталист мцнасибятляринин сянайейя нисбятян сцрятля инкишаф етдийи к.т.-нда бюйцк наилиййятляр мцшащидя олунурду.
    Щабсбурглар Ъянуби Нидерланд яразилярини орадакы мювъуд режими дяйишмяйяъякляри шярти иля ялдя етмишдиляр. Игтисади ъящятдян ялверишли ярази олса да, ъоьрафи бахымдан Австрийадан узагда йерляшдийи цчцн Щабсбурглар бу мцлкц дяфялярля Алманийадакы торпаглара, хцсусиля, Баварийайа дяйишдирмяйя ъящд эюстярмишдиляр. Ващид гурулушлу яйалятляря малик бюйцк империйа йаратмаг мягсядини гаршысына гойан ЫЫ Иосифин тякбашына щюкмранлыьынын башланмасы иля Австрийа Нидерланды яввялки статусуну итирди. 1780 илдян сонра император тяряфиндян щяйата кечирилян маарифчи мцтлягиййят ислащатлары бу яразийя дя шамил едилди. Лакин ЫЫ Иосифин Австрийа Нидерландында дахили идаряетмя вя мящкямя системини дяйишдирмяк, азадлыглары, имтийазлары, айры-айры вил.-лярин нисби мухтариййятини ляьв етмяк, патрисиатын вя сех корпорасийаларынын мювгейини зяифлятмяк, щямчинин католик килсясини дини, сийаси вя игтисади щакимий- йятдян мящрум етмяк ъящдляри эениш мцхалиф щярякатын йаранмасына вя нятиъядя Бюйцк Франса ингилабынын (18 яср) тясири иля баш верян Брабант ингилабына (1789–90) эятириб чыхарды. Брабант ингилабынын эедишиндя Ъянуби Нидерланд торпаглары яъняби аьалыьындан азад олунду вя юз дювлятини – Белчика Бирляшмиш Штатларыны йаратды. Лакин бу дювлятин юмрц чох гыса олду. 1790 илин сонунда Австрийа аьалыьы йенидян бярпа едилди.
    1789 илдян даща чох Белчика торпаглары адландырылан Ъянуби Нидерландын мцгяддяратына Бюйцк Франса ингилабы (18 яср) ъидди тясир эюстярди. Жемап йахын- лыьында австрийалылары мяьлуб едян (1792, 6 нойабр) Франса гошунлары Б. яразисини ишьал етди. 1793 илин мартында Австрийа бир мцддят Б.-ны юз нязаряти алтына гайтара билди. Лакин Флюрцс йахынлыьында (26.6. 1794) Австрийа ордусуну дармадаьын едян Франса бу яразиляри йенидян ишьал етди вя юз яразисиня бирляшдирди; бу, 1795 ил октйабрын 1-дя Конвентин акты иля рясмиляшдирилди вя Кампоформио сцлщц (1797) иля тясдиглянди. 20 ил ярзиндя Франсанын яввялъя республика, сонра ися Наполеон щюкумяти Б. торпагларында феодализмин галыгларыны, реэионал вя силки имтийазларын чохуну ляьв етди, католик килсясинин мювгейини зяифлятди, ващид идаряетмя цсцлцнц тятбиг етди. 1798 илдя бир сыра цсйанлара эятириб чыхаран кющня гайдаларын ляьвиня гаршы мцгавимят ъящдляри амансызъасына йатырылды. Кечмиш Лйеж йепископлуьунун (1477 илдян мцстягил олмуш; 1794 илдян сонра ися Франсайа бирляшдирилмишдир) яразиси дя дахил олмагла Б. торпаглары 9 мащала бюлцндц. 1804 ил Франса мцлки кодекси Б.-да да гцввядя иди. Бцтцн бунлар бу торпаглары даща сых бирляшмяйя вадар етди. Франса аьалыьы дюврцндя Б.-да илк ири сянайе мцяссисяляри мейдана эялди. 1815 илдя Б. яразиси йенидян бир мцддят щярби ямялиййатлар мейданына чеврилди: ийунун 18-дя Ватерлоо йахынлыьында баш верян вурушмада Инэилтяря-Нидерланд вя Пруссийа гошунлары Ы Наполеонун ордусуну гяти мяьлубиййятя уьратдылар.
    Наполеон империйасынын сцгутундан сонра Вйана конгресинин (1814–15) гярары иля Б. торпаглары вя 1795 илдя Ы Наполеон тяряфиндян дармадаьын олунан вя ляьв едилян Бирляшмиш яйалятляр респ.-нын торпаглары ващид дювлятдя бирляшди [бах Нидерланд краллыьы (1815–30)]. Статщаудер В Вилщелмин оьлу Оран шащзадяси вя Нассау графы Вилщелм (о, Нидерланд тахтына Ы Вилщелм ады иля чыхмышдыр) бу дювлятин кралы олду. Шяхси унийа ясасында Нидерланд краллыьына Бюйцк Лцксембург щерсоглуьу бирляшдирилди. Б. яйалятляри йени дювлятдя асылы вязиййятдя иди: кечмиш Бирляшмиш яйалятлярин дювлят боръунун бюйцк щиссясинин юдянилмяси онларын цзяриня гойулмушду, парламентин ашаьы палатасында ися юз ящалисинин сайына ряьмян гейри-пропорсионал сурятдя тямсил олунмушдулар. Краллыгдакы бцтцн мцщцм дювлят вязифяляри, демяк олар ки, нидерландлыларын ялиндя иди. Щюкумят органлары католик дюври мятбуатыны вя либераллары тягиб едир, Нидерланд дилини юлкянин йеэаня рясми дилиня чевирмяйя чалышырды. Сянайе ингилабы дюврцнц йашайан вя щимайячи тарифляря сон дяряъя
    ещтийаъы олан Б. яйалятляринин игтисади мараглары ъидди шякилдя сыхышдырылырды. Крал щюкумяти онларын ещтийаъларыны нязяря алмайараг шм. яйалятляри цчцн ял- веришли олан игтисади сийасят щяйата кечирирди. 1820-ъи иллярин яввялляриндян Б. торпагларында Нидерланд краллыьындан айрылмаг уьрунда щярякат эцълянмяйя башлады. Щяряката 1828 илдя юз араларында сийаси иттифаг баьламыш Либерал вя Католик партийалары башчылыг едирди.
    Авропада ингилаби щярякатын йени йцксялишиня эятириб чыхаран Франсадакы Ийул ингилабы (1830) Б. яйалятляриня даща эцълц тясир эюстярди. 1830 ил августун 25-дя Брцсселдя баш верян цсйан аз сонра Б.- нын, демяк олар ки, бцтцн ири шящярлярини ящатя етди. 1830 ил Белчика ингилабынын гялябяси нятиъясиндя Авропанын хяритясиндя йени мцстягил дювлят – Белчика краллыьы мейдана эялди. 1830 ил декабрын 20-дя Б.Британийа, Русийа, Франса, Австрийа вя Пруссийанын иштиракы иля кечирилян Лондон конфрансы Б.-ны мцстягил дювлят кими таныды вя 1831 илдя онун даими битяряфлийини елан етди [бах Лондон мцгавиляси (1831)]. 1831 илин ийулунда Б. тахтына Ы Леополд ады иля алман шащзадяси Саксен-Кобурглу Леополд чыхды. Ы Вилщелм конфрансын гярарларыны рядд етди вя Б. торпагларыны силащ эцъцня Нидерланд краллыьынын тяркибиня гайтармаьа ъящд эюстярди, лакин Белчика-Нидерланд мцщарибяси (1831–33) эедишиндя мяьлубиййятя уьрады. Нидерланд Б.-нын мцстягиллийини танымаьа мяъбур олду. Ики дювлят арасындакы мцнасибятляр 1839 илдя гяти сурятдя тянзимлянди. Белчика 1830–1919 иллярдя. Мцстягиллийин ялдя олунмасы Б. игтисадиййатынын сцрятли инкишафына имкан йаратды. Артыг 1830-ъу иллярдя Б. щюкумяти дювлят д.й.- ларынын тикинтиси иля баьлы эенишмигйаслы програм щяйата кечирмяйя башлады. Завод аваданлыьы, релсляр, паровоз вя вагонлар цчцн сифаришляр кюмцрчыхарма, металлурэийа вя машынгайырма сянайесинин инкишафына сябяб олду. 1822–30 иллярдя Б. милли банкы йарадылды. 1842 илдя Нидерланд иля баьланан сазишя эюря, Мюз (Маас) вя Шелда чайларында Б. эямичилийиня иъазя верилмяси вя Шелда чайында тиъарят етмяк щцгугунун 1863 илдя Б. щюкумяти тяряфиндян Нидерланддан сатын алынмасы Б.-нын игтисади инкишафы цчцн бюйцк ящямиййят кясб етди, еляъя дя Авропанын ири тиъарят мяркязи кими Антверпенин ящя- миййятинин йенидян бярпасына сябяб олду. 19 ясрин орталарында Б. дцнйанын сянайе ъящятдян инкишаф етмиш юлкяляри сырасында илк йерлярдян бирини тутурду.
    19 ясрин 2-ъи йарысында – 20 ясрин яввялляриндя дя Б. йцксяк игтисади инкишаф темпини горуйуб сахлады. Щасилат вя емал сянайеси сащяляри, д.й. тикинтиси сцрятля инкишаф едир (Б. дцнйада ян сых д.й.-лары шябякясиня малик олан юлкяйя чеврилди), д.й. аваданлыьынын ихраъы артырды. Эениш васитячилик тиъаряти апаран Б. дцнйанын капитал ихраъ едян апарыъы юлкяляриндян бириня чеврилди. 19 ясрин сонларында Б.-да ири инщисарчы бирликлярин формалашмасы, к.т.- нда ися ири капиталист тясяррцфатларынын тяшяккцлц башлады. Бунунла йанашы Б.-нын аграр гурулушу яввялки кими иъаря торпагларында хырда ямтяя истещсалынын цстцнлцйц иля сяъиййялянирди. Юлкядя сянайе истещсалынын щяъми 1830 илдян 1913 илядяк 12 дяфя артмышды. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя Б. эениш мцстямлякя яразиляри олан юлкяйя чеврилди. Берлин конфрансында (1884–85) Б.Британийанын вя Франсанын дястяйи иля ЫЫ Леополд “Мцстягил Конго дювлятинин” онун шяхси мцлкиййятиня верилмясиня наил олду. 1908 илдя о, Конго цзяриндяки щцгугларыны дювлятя эцзяштя эетди (бах Белчика Конгосу).
    1830 ил ингилабы баша чатдыгдан сонра либераллар вя католикляр арасында зиддиййятляр артмаьа башлады, 1847 илдя онларын иттифагы тамамиля даьылды. Щям Либерал, щям дя Католик партийасында дахили парчаланма баш верди, демократик вя мцщафизякар груплашмалар мейдана эялди. Либераллар сянайе ъящятдян инкишаф етмиш Валлон яйалятляриндяки сянайе вя тиъарят буржуазийасынын марагларыны ифадя едирдиляр; шящяр ящалисинин варлы тябягяляри 
    онлара сяс верирди. Католикляр задяэанлара вя рущаниляря архаланыр, кянд ящалиси, хцсусиля Фламанд районларындакы сакинляр тяряфиндян даща чох дястяклянирдиляр. Онларын арасында мяктяб тядрисинин ислащаты (либераллар мяктябляри килсянин нязаряти алтындан чыхармаьа чалышырдылар) вя дил мясяляси (католикляр фламанд дилинин фран- сыз дили иля ейни щцгуга малик олмасына ъящд эюстярирдиляр) иля баьлы кяскин мцбаризя эедирди. Б. щюкумятинин сийаси чыхышларын гаршысыны алмаг мягсядиля эюрдцйц тядбирляр – сечки сензинин ашаьы салынмасы, йыьынъагларын гадаьан олунмасы вя с. 1848 илдя Авропада баш верян ингилабларын юлкядя йайылмасына имкан вермяди.

    Г. Банне. “1830 ил Белчика ингилабы”. 1834. Антик Инъясяняти Музейи. Брцссел.



    19 ясрин орталарындан Б.-да фящля щярякаты башланды, илк фящля тяшкилатлары йаранды. Фящлялярин гятиййятли чыхышлары нятиъясиндя Б. щюкумяти тятил щцгугуну танымаьа, фящля коалисийаларыны гадаьан едян гануну ляьв етмяйя, фабрик ганунвериъилийиндя мцяййян эцзяштляря эетмяйя мяъбур олду. 1885 илдя реэионал сосиалист тяшкилатлар ясасында Белчика Фящля Партийасы (БФП; 1940 илдян БСП – Белчика Сосиалист Партийасы) тясис едилди. 1890-ъы иллярин орталарындан БФП-йя Е. Вандервелде рящбярлик едирди. 19 ясрин сонларындан БФП ингилаби мцбаризядян имтина етди, сосиализм мягсядляриня парламент йолу иля наил олмаг тактикасыны сечди. Б. сечки системинин ислащаты уьрунда мцбаризядя БФП-нин бюйцк ролу олмушдур. 1892 илдя сечки щаггында ганун гябул олунду вя 25 йашдан башлайараг бцтцн кишиляр сясвермя щцгугу алдылар.
    19 ясрин орталарындан Б.-да “фламанд мясяляси” даща да кяскинляшди. Наполеонун щакимиййяти дюврцндя Б. вил.-ляринин франсызлашдырылмасы сийасятиня ъаваб олараг йарадылан вя Нидерланд краллыьы дюврцндя тяняззцл едян фламанд милли щярякаты 1830–31 иллярдян сонра Б. щюкумятинин франсыз дилини (даща дягиг, онун валлон диалектини) юлкянин йеэаня дювлят дили етмяк сийасятини йеритмяси иля баьлы йенидян ъанланды. Фламандлар 1831 илдя гябул олунмуш конститусийада фламанд (Нидерланд дилинин диалекти) дилинин франсыз дили иля бярабярщцгуглу олмасы щаггындакы мцддяаларын щяйата кечирилмясини тяляб едирдиляр. 1873, 1878 вя 1898 иллярдя гябул олунмуш ганунлар Б.-да икидиллилик принсипини тясдиг етди. 20 ясрин яввялляриндя фламандларын сийаси фяаллыьынын артмасына ъаваб олараг франсыздилли ящалинин мядяни, сийаси вя игтисади марагларыны горумаг мягсядини эцдян валлон милли щярякаты формалашды.
    19 яср – 20 ясрин яввялляриндя Б. щюкумяти игтисади вя сийаси мцнасибятлярдя Франса вя Б.Британийайа мейилли олса да, бейнялхалг аренада ардыъыл битяряф сийасят йеридирди. Биринъи дцнйа мцщарибяси яряфясиндя бейнялхалг вязиййятин кяскинляшмяси Б. щюкумятини 1913 илдя цмуми щярби мцкялляфиййят щаггында ганун гябул етмяйя вя юлкянин мцдафиясини мющкямляндирмяк мягсядиля тядбирляр эюрмяйя мяъбур етди. 1914 ил августун 4-дя Алманийа гошунлары Б.-нын битяряфлийини позараг онун яразисиня сохулду. Крал Ы Албертин башчылыг етдийи ордунун инадлы мцгавимятиня бахмайараг, Б. ордусу Гярби Фландрийайа, Изер чайы иля Шимал дянизи арасындакы яразийя сыхышдырылды вя мцщарибянин сонунадяк бурада блокадада галды. 1918 илин нойабрында Б. яразиси ишьалдан тамамиля азад олунду. Версал сцлщ мцгавилясиня (1919) эюря, Алманийанын Ейпен вя Малмеди даиряляри, щямчинин Битяряф Морене вя Пруссийа Моренеси Б.-йа бирляшдирилди. Б.-йа Алманийадан тязминат алмаг щцгугу вя кечмиш Алманийа Шярги Африкасынын (бах Руанда-Урунди) бир щиссясини идаря етмяк мандаты верилди.
    Белчика Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра. Мцщарибя илляриндя Б.-нын ъидди зийан чякмиш игтисадиййатынын бярпасы цчцн кцлли мигдарда вясаит тяляб олунурду. 1919–21 иллярдя бир чох Авропа юлкясиндя олдуьу кими, Б.-да да инфлйасийа вя кцтляви ишсизлик вар иди. Игтисади чятинликлярля мцбаризя мягсядиля Б. 1921 илдя Лцксембургла, 1932 илдя ися Нидерландла эюмрцк иттифагы щаггында сазиш баьлады. 1920-ъи иллярин орталарында игтисадиййатын бярпа дюврц баша чатди; 1929 илдя Б.-нын сянайе истещсалынын щяъми мцщарибяйягядярки сявиййяни хейли цстяляди. Тясяррцфат мясяляляринин щялли вя йцксяк игтисади инкишаф темпинин тямин олунмасы гисмян мцстямлякялярдя истисмарын эцълянмяси иля баьлы иди: Б. фирмалары бурадан мис, кобалт, галай, синк, манган, алмаз, гызыл, каучук, тахта-шалбан, какао, памбыг вя с. хаммал вя материал дашыйырдылар. Дцнйа игтисади бющраны диэяр Авропа юлкяляриня нисбятян Б.-йа эеъ тясир етди (Б.-да бющранын ян йцксяк щядди 1932–33 илляря тясадцф едир). 1935 илдя П. ван Зеландын (Католик партийасы) коалисийа щюкумяти игтисадиййаты сабитляшдирмяйя мцвяффяг олду, лакин 1939 илдя дя игтисади эюстяриъиляр бющранагядярки сявиййясиня чатмады. Бцтцн бунлар Икинъи дцнйа мцщарибясинин башланмасына гядяр Б.-нын полад, бязи машынгайырма мящсуллары вя силащ нювля- ринин дцнйадакы апарыъы
    ихраъатчыларындан бири кими галмасына мане олмады.
    Б.-нын мцщарибядян сонракы илк иллярдя дахили сийаси инкишафы Русийадакы Октйабр чеврилиши (1917) вя Алманийадакы Нойабр ингилабынын (1918) тясири алтында фящля вя демократик щярякатын йцксялмяси иля сяъиййялянир. 1919 илдя бцтцн кишиляря вя гадынларын бязи категорийаларына (гадынлара гойулан мящдудиййятляр 1949 илин апрелиндя тамамиля арадан галдырылды) цмуми сечки щцгугунун верилмяси щаггында ганун гябул едилди. 1921 илин феврал айында Б. щюкумяти тятилляря гойулан мящдудиййятляри арадан галдырмаьа, 8 саатлыг иш эцнц щаггында ганун гябул етмяйя мяъбур олду. 1936 илдя Б. фящляляри кюмцрчыхарма, аьыр вя кимйа сянайеси сащяляриндя 40 саатлыг иш щяфтясинин тятбигиня вя юдянишли мязуниййят верилмясиня наил олдулар.
    Мцщарибялярарасы дюврдя Б.-да “милли-лингвистик” зиддийятлярин кяскинляшмяси саь радикал тяшкилатларын сийаси сящняйя чыхмасы иля мцшайият олунурду. 1922–38 иллярдя фламанд милли щярякаты фламанд дилинин статусуну йцксялдян йени ганунларын гябул едилмясиня наил олду; 1930 илдя Эент Ун-тиндя тядрис фламанд дилиндя апарылмаьа башлады. 1933 илдя “Бюйцк Нидерланд” шцары иля чыхыш едян ифрат саьчы Фламанд Милли Иттифагы йарадылды. Бунун гаршылыьында валлон милли щярякаты (валлонганлар) Б.-нын франсыздилли вил.-ляринин Франсайа бирляшдирилмяси тялябини иряли сцрдц. 1930 илдя Б.-да Л.Дегрелин башчылыьы иля, ясасян, валлон яйалятляриня архаланан фашист щярякаты (бах Рексистляр) формалашды. 1936 илдя фламанд вя валлон саьчылары парламентя юз депутатларынын сечилмясиня наил олдулар (йерлярин тягр. 18%-и). Парламентдя онлар Католик партийасы иля бирликдя Б.-нын федератив дювлят кими йенидян гурулмасына чалышырдылар.
    Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра битяряфликдян имтина едян Б. 1919 илдя Миллятляр Ъямиййятиня дахил олду, 1920 ил сентйабрын 7-дя Франса иля щярби конвенсийа баьлады. 1923 илдя Б. гошунлары Рур вил.-нин ишьалында иштирак етди. Б. щюкумяти Локарно мцгавиляляриня (1925) гошулду. Алманийада Щитлер диктатурасы бяргярар олдугдан (1933) сонра Б. щюкумяти тяъили сурятдя сярщяддя ялавя истещкамларын иншасына башлады. Франса вя Б.Британийанын мцгавимяти иля гаршылашмайан Алманийа гошунларынын 1936 илдя демилитаризасийа едилмиш Рейн вил.-ня йеридилмяси Б.-нын хариъи сийасятиндя гяти дюнцш йаратды. 1936 ил октйабрын 14-дя Б. кралы ЫЫЫ Леополд Франса иля баьланмыш щярби конвенсийанын ляьвини вя Б.-нын битяряфлик сийасятиня гайытмасыны елан етди. Бунунла беля, Икинъи дцнйа мцщарибясинин башланьыъында битяряфлик мювгейинин крал тяряфиндян тясдиглянмяси Б.-ны ишьалдан хилас едя билмяди.
    1940 ил майын 10-да Алманийа гошунлары Б.-йа сохулду. ЫЫЫ Леополдун команданлыьы алтында Б. ордусу бу щцъумун гаршысыны ала билмяди. 1940 ил майын 28-дя Б. тяслим олду. Крал вя онун аиляси алманлар тяряфиндян Брцсселдя щябся алынды, 1944 илин ийунунда ися Алманийайа депортасийа олунду. Й. Пйерлонун(Католик партийасы) башчылыьы иля Лондонда мцщаъирятдя олан Б. щюкумяти тяслим актыны танымады вя Африкадакы мцстямлякяляриня архаланараг Алманийайа гаршы мцщарибяни давам етдирди, Б.-нын дахiлиндя ися Мцгавимят щярякаты вцсят алды. Ейни заманда алманлар юлкядяки фламанд вя валлон миллятчиляриндян дястяк алырдылар. Б. миллятчиляри ишьалчы щюкумятля няинки сых ямякдашлыг едир, щятта Алманийа ордусунун тяркибиндя щярби ямялиййатларда (“Валлонийа” СС дивизийасы, “Фламанд леэиону”) иштирак едирдиляр. 1944 илин сентйабрында Гярб мцттяфигляринин ордулары Б. яразисиня дахил олду. 1944 ил сентйабрын 20-дя Б. щюкумяти Брцсселя гайытды.

    Сенкатонер музейи. 1835. Брцссел.



    Белчика Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра. Б. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян тясяррцфат потенсиалыны вя ихтисаслашмыш исчи ещтийатыны ящямиййятли дяряъядя горуйуб сахлайараг чыхмышды. Сянайе (валлон) районлары гисмян АБШ вя Канададан алынан кредитляр, гисмян дя Маршалл планына уйьун олараг 1948 илдян дахил олан вясаитляр (113 млн. доллар) щесабына сцрятля бярпа едилди вя модернляшдирилди. Мцстямлякялярин мадди ресурсларындан истифадя дя мцщцм рол ойнады. 1950-ъи иллярин 2-ъи йарысындан фламанд вил.-ляринин сянайеляшдирилмяси просеси башлады вя бурада емал сянайесинин ян мцасир мцяссисяляри тикилди. 1970-ъи иллярин яввялляриндя бу вил.- лярин игтисадиййаты Б.-нын халг тясяррцфатында апарыъы рол ойнамаьа башлады. Цмумиййятля, 20 ясрин
    сонунда Б. дцн- йанын йцксяк инкишаф етмиш сянайе юлкяляри арасында юз мювгейини даща да мющкямляндирди. Цмуми милли мящсулун (ЦММ) адамбашына дцшян щяъминя эюря Б. дцнйада 6-ъы (1988), сянайедя ямякщаггы сявиййясиня эюря 4-ъц (1997), дювлят хяръляринин сявиййясиня эюря (о ъцмлядян сосиал тялябатын юдянилмяси) 5-ъи йеря чыхды (2000).
    Мцщарибялярарасы дюврдя олдуьу кими 1945 илдян сонра да Католик партийасы [1945 илдян Сосиал-Христиан партийасы (СХП)], щямчинин онунла сых ямякдашлыг едян Либерал партийасы [1961 илдян Азадлыг вя Тярягги партийасы (АТП)] вя БСП Б.-нын сийаси щяйатында апарыъы рол ойнайырды. 1945–49 иллярдя тяшкил едилян коалисийа кабинетляриня сосиалистляр А. ван Акер (1954–58 иллярдя дя баш назир), П.А. Спаак вя К. Эуисманс башчылыг едирдиляр. 1949 илдян 1999 илядяк олан мцддятдя коалисийа щюкумятляринин яксяриййятиня христиан сийасятчиляр рящбярлик едирди: Г. Ейскенс (1949–50, 1958–61, 1968–72), Т. Лефевр (1961–65), П. Армел (1965–66), П.В. Буйнантс (1966–68, 1978–79), Л. Тиндеманс (1974–78), В. Мартенс (1979– 92, 1981 ил истсна олмагла), Ж.Л. Дещане (1992–99).
    Б. 1945 илдя БМТ-йя дахил олду, щямчинин Гярби Авропа вя Атлантика игтисади, сийаси вя щярби иттифаглары системиня интеграсийа истигамятини сечди. Щяля 1944 илдя Бенилцксун (Белчика, Нидерланд вя Лцксембургун эюмрцк иттифагы) йарадылмасы щаггында гярар гябул едилмишди. 1958–60 иллярдя бу иттифагын ясасында цч дювлятин игтисади иттифагы йаранды. Б. 1951 илдя Авропа Кюмцр вя Полад Бирлийинин (АКПБ), 1957 илдя Авропа Игтисади Бирлийинин (АИБ), 1958 илдя Авропа Атом Енержиси Бирлийинин (Авратом) тясисчиляриндян бири олду. 1948 илдя Гярби Авропа иттифагынын йарадылмасынын (1955) ясасыны гойан Брцссел пактыны имзалады, 1949 илдя Авропа Шурасына вя НАТО-йа дахил олду. Бу тяшкилатларын яксяриййятинин мянзил-гярарэащлары Брцсселдя йерляшир. Б. сийасятчиляри П.А. Спаак вя В. Клас (мцвафиг олараг 1957–61 вя 1994–95 иллярдя) НАТО-нун баш катиби олмушлар. 1999 ил йанварын 1-дя Б. Авропа Валйута Иттифагына (“Авро зонасы”) дахил олду.
    Икинъи дцнйа мцщарибяси баша чатдыгдан сонра Б. ъямиййяти мцряккяб проблемлярля цзляшди. Ишьалчыларла ямякдашлыг етмиш шяхслярин ъязаландырылмасы биринъи дяряъяли мясяля иди. Б.-нын мящкямя органлары тягр. 500 мин коллаборасионизм щадисясинин тящгигатыны апарды; 53 мин няфяр мящкум олунду, тягр. 20 мин няфяр мцлки щцгуглардан мящрум едилди, 2900 няфяря юлцм щюкмц чыхарылды (242 щюкм йериня йетирилди). Алманларла ялбир оланларын ъязаландырылмасы иля ялагядар 1940 илдя юлкяни тярк етмякдян бойун гачырмагда иттищам олунан ЫЫЫ Леополда етимад барядя мясяля галдырылды. 1945 ил ийулун 19-да Б. парламенти кралы коллаборасионист елан етди вя онун вятяня гайытмасыны гадаьан етди. Б.-да “кечмишин унудулмасы” иля баьлы мясяляляр цзря сийаси мцбаризя башланды.Юлкядяэенишамнистийаларынвя ЫЫЫ Леополда бяраят верилмясини тяляб едян СХП 1950 илдя “крал мясяляси” иля баьлы референдум кечирилмясиня наил олду. Референдумда ящалинин яксяриййяти (фламандларын 72%, валлонларын 42%) кралы дястякляди. Лакин ЫЫЫ Леополдун юлкяйя гайытмасы Б.-да кяскин етиразлара сябяб олду. Бцтцн бунлар кралы юз оьлу Ы Бодуенин хейриня тахт-таъдан ял чякмяйя мяъбур етди.

    Крал сарайы. Брцссел.


     
    Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра мцстямлякялярдя милли азадлыг щярякатынын йцксялмяси Б. щаким даирялярини “дянизашыры мцлкляри” иля баьлы сийасяти дяйишдирмяк зяруряти иля цзляшдирди. 1954 илдя Б. щюкумяти метрополийадан асылылыьы сахламаг шяртиля Белчика Конгосуна мярщялялярля мухтариййятин верилмяси планыны иряли сцрдц. Бу план конголулар тяряфиндян рядд едилди. Узунмцддятли мцстямлякя мцщарибясиня ъялб олунмагдан ещтийатланан Б., 1960 илдя Конгойа (индики Конго Демократик Респ.), 1962 илдя ися Руанда-Урундийя (бах Руанда, щямчинин Бурунди) мцстягиллик верди. Лакин Б. фирмалары кечмиш мцстямлякялярин игтисадиййатында юзляринин мцщцм мювгелярини горуйуб сахлады, Б. щюкумяти ися сонракы иллярдя дяфялярля онларын дахили ишляриня гарышды, щямин яразилярдя Б. ордусунун иштиракы иля “полис аксийалары” (о ъцмлядян 1978 илдя “аь ящалинин” мцдафиясини бящаня едяряк) кечирди. Мцстямлякялярин итирилмяси Б.-да кяскин дахили сийаси бющрана эятириб чыхарды. 1960 илин нойабрында щюкумятин малиййя иткилярини бярпа етмяк мягсядиля верэиляри артырмаг вя сосиал хяръляри азалтмаг щаггында ганун гябул етмяк ъящдляри Б. тарихиндя ян ири цмуми тятиля (1960, декабр – 1961, йанвар), щюкумятин истефа вермясиня вя нювбядянкянар парламент сечкиляринин кечирилмясиня сябяб олду.

    Гранд-Плас мейданында (Брцссел) эцл байрамы.



    1945 илдян сонра Б.-нын дахили сийаси инкишафы “милли-лингвистик” зиддиййятлярин эетдикъя кяскинляшмяси иля сяъиййялянирди. 1950-ъи иллярин орталарында фламанд вя валлон щярякатлары юз мювгелярини бярпа етди. 1954 илдя Б. яразисиндя дил сярщядляринин ганунла тясбит олунмасыны вя фламанд вил.-ляриндя щяйатын бцтцн сащяляринин фламандлашмасыны тяляб едян фламандларын Халг Иттифагы партийасы йарадылды (2004 илин нойабрындан Фламанд мянафейи). Юз нювбясиндя, Франкофонларын Демократик Ъябщяси (1965 илдя йарадылмышды), Валлон Бирлийи (1968–80) вя диэяр валлон тяшкилатлары франсыздилли азлыьын марагларынын горунмасы, о ъцмлядян Валлонийайа мцстягиллик верилмяси тялябини иряли сцрцрдц. 1960-ъы иллярин яввялляриндян “милли-лингвистик” зиддиййятлярин дювлятин парчаланмасына эятириб чыхаран миллятлярарасы мцнагишяйя чеврилмясинин реал тящлцкяси йаранды. Вязиййятин эярэин олмасы щаким даиряляри Б.-ны унитар дювлятдян федератив дювлятя чевирмяк истигамятиндя ислащатлар кечирмяйя мяъбур етди. 1963 илин августунда франсыз, фламанд вя алман дилляринин йайылма ареалына йенидян бахылмасы щаггында ганун гябул едилди, Брцсселин хцсуси (икидилли) статусу тясдиг олунду. 1970 илин декабрындан Б. дювлятинин йени субйектляринин формалашдырылмасы вя онлара эениш сащяляри ящатя едян мясяляляри мцстягил щялл етмяк сялащиййяти вермяк мягсядиля дювлят ислащатына башланылды. Бу иш 1988 илдя кечирилян конститусийа ислащаты иля тамамланды. Б.-да дювлятин йенидян гурулмасы просеси 1994 илин февралында крал ЫЫ Алберт тяряфиндян йени конститусийанын имзаланмасы иля баша чатды. Б. 4 лингвистик вил.-я (Фламанд, Валлон, Алман вя Икидилли Брцссел) бюлцнян, щямчинин паралел олараг ики нюв федерасийа субйектинин – реэионларын (Фламанд, Валлон, Брцссел) вя иъма бирликляринин (фламанд, франсыз вя алмандилли) мювъуд олдуьу федератив дювлятя чеврилди. Реэионлара вя иъма бирликляриня юз ганунвериъи вя иъраедиъи щакимиййят органларыны йаратмаг щцгугу, щямчинин тясяррцфат, мядяниййят, тящсил вя с. мясяляляринин щяллиндя мухтариййят верилди. 1970–90-ъы иллярин ислащатлары Б. дювлятинин мющкямлянмяси цчцн ящямиййятли олду.
    Федераллашма просеси эедишиндя Б.- нын апарыъы сийаси партийалары дахилиндя парчаланма баш верди. 1968–69 иллярдя СХП валлон СХП-на вя фламанд Христиан Халг партийасына бюлцндц. 1970–72 иллярдя АТП-дян Фламанд Либераллар вя Демократлар партийасы айрылды; АТП-нин валлон ганады олан Либерал Ислащатчылар партийасы ися 1976 илдя Валлон иттифагы иля бирляшяряк Валлонийада Ислащатлар вя Азадлыг Уьрунда партийа адланды. 1978 илдя БСП-дян франсыздилли Сосиалист партийасы айрылды; 1980 илдян онун фламанд ганады да Сосиалист партийасы адландырылды. Б.-нын сийаси сящнясиня чыхан еколожи щярякат да “милли-лингвистик” яламятляря эюря бюлцндц: 1980 илдя валлонларын Еколо партийасы, 1982 илдя ися фламандларын Агалев партийасы тяшкил едилди. 
    “Милли-лингвистик” мясялянин кяскинляшмяси Б.-нын сийаси щяйатында саь радикал мейиллярин артмасына сябяб олду. 1978 илдя тяшкил едилмиш ифрат саьчы Фла- манд блоку сечкилярдя мцяййян уьурлар газанды (2003 илдя 11,6%). Сийаси фяаллыгларыны артыран антииммиграсийа тяшкилатлары Авропа Иттифагына гейри-цзв юлкялярдян ишлямяк мягсядиля Б.-йа эялян шяхслярин юлкяйя дахил олмасыны чятинляшдирян ганунун гябулуна (1984) наил олдулар.
    Федерасийалашма просесинин баша чатмасы иля Б.-нын сийаси щяйатында щцгуг гайдаларынын тямин олунмасы вя коррупсийа иля мцбаризя мясяляляри юн плана чыхды. “СХП-нин щакимиййят дюврцня” сон гойан сяс-кцйлц галмагаллар силсиляси юлкяни сарсытды. 1999 илин ийунунда кечирилян парламент сечкиляриндя СХП мяьлубиййятя уьрады. Сечкилярин нятиъяляриня эюря фламанд либералларынын лидери Э. Верщофстадын башчылыьы иля сол мяркязчи щюкумят (либераллар, сосиалистляр, еколожи щярякатын тямсилчиляри) формалашдырылды. Б.-нын Африкада йцрцтдцйц мцстямлякя сийасятинин айры-айры аспектляринин, щямчинин 2000 илин майында мцстягил Конго дювлятинин илк щюкумят башчысы П. Лумумбанын юлдцрцлмясинин арашдырылмасы цзря парламент комиссийасынын йарадылмасы щаггында йени щюкумятин гярар гябул етмяси иътимаиййятдя бюйцк якс-сяда доьурду. 2001 илин ийунунда Б. мящкямяляри 1994 илдя Руандада щяйата кечирилян эеносидин тяшкилиндя иштирак едян шяхслярин бюйцк бир групуну узунмцддятли щябс ъязасына мящкум етди. 2002 илин августунда истещлакчы щцгуглары, сящиййя вя ятраф мцщит назири М. Алвутун (Агалев партийасы) Непалын Б. силащы иля тяъщиз едилмясиня етираз яламяти олараг истефа вермяси Верщофтстад щюкумятиндя бющран йаратды. 2003 илдя кечирилян парламент сечкиляриндян сонра Верщофтстадын фламанд вя валлон либералларынын, щямчинин сосиалистляринин нцмайяндяляриндян ибарят йени щюкумяти формалашдырылды. 2007 илин ийунунда кечирилян сечкилярдян сонра либералларын вя христиан-сосиалистля- рин милли (федерал) щюкумят формалашдырмаг ъящдляри баш тутмады. 2008 илин мартында 5 партийанын нцмайяндяляриндян ибарят йени коалисийа щюкумятиндя баш назир И. Летерм олду. Щямин илин декабрында Б.-нын ян ири малиййя ширкяти “Фортис”ин сатышы иля баьлы баш верян галмагал нятиъясиндя Летерм истефа верди. Фламанд христиан-демократларын лидери Щ. ван Ромпюй баш назир олду. 2010 ил ийунун 13-дя нювбядянкянар парламент сечкиляри кечирился дя, щюкумятин формалашдырылмасы баш тутмады.

    Кянд мянзяряси. Непрю коммунасы. Лйеж.




    Тясяррцфат
    Б. йцксяк инкишаф етмиш кичик Авропа дювлятляри групуна аиддир. ЦДМ-ин щяъми 316,2 млрд. доллардыр (алыъылыг габилиййятинин паритети цзря, 2004) – дцнйанын бцтцн дювлятляринин ЦДМ-инин тягр. 0,7%-идир; ящалинин адамбашына дцшян щяъминя эюря (30 600 доллар) Б. дцнйада 9-ъу йердядир. Инсан инкишафы индекси 0,942-йя бярабярдир (2002; дцнйанын 177 юлкяси арасында 6-ъы йер).
    Ян кющня сянайе юлкяляриндян бири олан Б.-да сянайеляшдирмя просеси Авропанын диэяр дювлятляриндян яввял башламышдыр. Б. сянайесинин сцрятли инкишафына онун ялверишли нягл.-ъоьрафи мювгейи, шящярляр шябякясинин хейли сыхлыьы, сяняткарлыьын вя тиъарятин гядим яняняляри сябяб олмушдур. Аьыр сянайенин йарадылмасынын базасы кюмцр щасилаты (юлкянин ъянубундакы вя шималындакы даш кюмцр щювзяляри), йерли дямир вя синк филизляри йатагларынын ишлянилмяси олмушдур. Игтисади инкишафына эюря, 20 ясрин яввялиндя Б. Авропада апарыъы йерлярдян бирини тутмуш, ири капитал ихраъатчысына чеврилмишди. 20 ясрдя, хцсусиля 2-ъи дцнйа мцщарибясиндян сонра юлкянин игтисади инкишаф сцряти ашаьы дцшмцшдц. Сянайе истещсалынын вя ямяк мящсулдарлыьынын артым темпляриня, елми тядгигатлар вя тяърцби-конструктор ишлянилмяляриня (ЕТТКИ) эюря Б.-нын иг- тисадиййаты Авропанын йцксяк инкишаф етмиш диэяр юлкяляриндян эери галмаьа башламышды. 1920–60-ъы иллярдя Б. щюкумятинин узунмцддятли игтисади стратеэийасынын ясасыны идхал олунан уъуз хаммалын, о ъцмлядян Африкадакы ян ири мцстямлякяси олан Белчика Конгосундан (щазырда Конго Демократик Респ.) эятирилян хаммалын емалы тяшкил едирди. 1960-ъы иллярин яввялинядяк юлкя сянайесинин ясас сащяляри кюмцрчыхарма, металлурэийа вя тохуъулуг, енерэетиканын ясасы ися даш кюмцр иди. Б. сянайесинин яняняви сащяляринин вя кющня сянайе р-н-ларынын (ясасян, Валлонийанын Ъянуб даш кюмцр щювзясинин) бющраны 1970-ъи иллярдя, Гярб юлкяляриндя игтисадиййатын эе- нишмигйаслы структур-сащя ислащатынын башландыьы дюврдя хцсусиля айдын нязяря чарпырды. Бющрандан чыхмаг цчцн Б. щюкумятинин игтисади сийасятинин приоритет вязифяляриндян бири кими йалныз эялирли мцяссисяляря йардым едилмяси, ямякщаггы артымынын дайандырылмасы, Б. трансмилли корпорасийасынын дястяклянмяси, хариъи инвестисийаларын ъялб едилмяси елан олунду. 20 ясрин ахырынъы рцбцндя игтисадиййатын цчцнъц секторунун сащяляри – хидмят сферасы сцрятля инкишаф едирди; йанаъаг-енерэетика комплекси ясаслы шякилдя дяйишилди; йени сащялярин (атом енерэетикасы, нефт-кимйа вя с.) инкишафы иля йанашы истещсалатын модернляшдирилмяси вя сянайенин яняняви сащяляриндя (машынгайырмада, металлурэийада вя с.) йени мцасир мцяссисялярин йарадылмасы щяйата кечирилди. 20 ясрин ахырынадяк тясяррцфатын структур-сащя ислащатында ялдя олунмуш мцяййян мцвяффягиййятляр юлкянин игтисади инкишафына мцсбят тясир эюстярди. 1990–2002 ил- лярдя ЦДМ-ин ортаиллик артым сцряти 2,1% (2004 илдя 2,6%) олду.
    Б. игтисадиййатынын структуру ян габагъыл постсянайе дювлятляри цчцн сяъиййявидир: ЦДМ-ин 73%-и хидмят сферасында, 25,7%-и сянайедя вя тикинтидя, 1,3%-и кянд вя мешя тясяррцфатында, балыгчылыгда йарадылыр (2004). Юлкянин игтисади структурунун ян мцщцм хцсусиййяти кими банк капиталынын цстцнлцйц галыр. Б.-нын 12 габагъыл малиййя-сянайе корпорасийасынын [“Фортис”, “Дексиа” (“Дехиа”), “Интербрц” (“Interbrew”), “Електробел” (“Елеc-тробел”), “КБС Банк” (“КБC Банк”), “Брцссел Ламбер Групу” (“Эроупе Брухеллес Ламберт”), “Алманий” (“Almanij”) вя с.] бцтцн активляринин 60%-индян чоху банк сферасына мяхсусдур. Б.-нын игтисадиййатында, хцсусиля нягл.-да, коммунал вя йанаъаг-енерэетика тясяррцфатында дювлят секторунун хцсуси чякиси бюйцкдцр. Дювлят мцяссисяляринин еффективлийи кифайят гядяр олмадыьындан, 2000-ъи иллярин яввялиндя 150 ири ширкят юзялляшдирилди. Б.-да ящалинин сосиал тяминатынын ян габагъыл системляриндян бири фяалиййят эюстярир. Дювлят хяръляри ЦДМ- ин 50%-индян йухарыдыр (2004 илдя 174,8 млрд. доллар). 2000 илдя ютян 50 ил ярзиндя илк дяфя дювлят бцдъясинин таразлашдырылмасы тямин олунду (мянфи 0,1%), 2001 илдя ися азаъыг профисит ялдя едилди (мцсбят 0,3%; 2004 илдя мянфи 0,6%). Игтисадиййатын ясас проблемляриндян бири дахили дювлят боръунун йцксяк олмасыдыр. 1980-ъи иллярин яввялиндян бу боръ йа ЦДМ-ин иллик щяъминдян цстцн, йа да онунла бир сявиййядядир (2004 илдя 96,2%, 2003 илдя 102%, 1993 илдя 135%).
    Сянайе Б. игтисадиййатынын ясас секторларындан биридир; цстцнлцк йени технолоэийалара, ихраъын стимуллашдырылмасына, сянайе потенсиалынын ясасыны тяшкил едян кичик вя орта мцяссисялярин инкишафына, щямчинин дювлят кредитляри вя верэи эцзяштляри васитясиля хариъи капиталын ъялб едилмясиня верилир. 1970-ъи иллярдян юлкя сянайеси лянэ темплярля инкишаф едир, мцряккяб структур ислащаты мярщялясиндя вя илк нювбядя бейнялхалг ямяк бюлэцсц системиндя йени сянайе ихтисаслашмасынын ахтарышы просесиндядир. Ясас сянайе сащяляри: машынгайырма, кимйа вя нефт-кимйа, гара вя ялван металлурэийа, шцшя, семент, йейинти. 1990-ъы иллярдя кимйа, нефт емалы вя шцшя сянайесинин истещсал щяъми артыр, бир сыра металлурэийа, автомобилйыьма вя тохуъулуг мцяссисяляринин баьланмасы давам едирди. АИ-нин “сянайе нцвясинин” тяркиб щиссяси кими Б.-нын ъоьрафи мювгейинин хцсусиййяти гоншу Алманийанын, Франсанын, Лцксембургун, Нидерландын вя Б. Британийанын сянайе р-нларынын з-длары иля кооперасийада ишляйян мцяссисялярин бурада йерляшдирилмясиня зямин йарадыр.
    Б.-нын минерал-хаммал ресурслары аздыр. Кюмцр щасилаты (1950-ъи иллярин орталарында щяр ил тягр. 30 млн. т) артыг дайандырылмышдыр. Ъянуб щювзясинин шах- талары (“гара кямяр” р-ну – Франса иля сярщяддян Лйеж ш.-нядяк золаг) 1980-ъи иллярин ахырында там баьланмышды. Шимал щювзясинин сонунъу мядяни (Лимбург яйаляти, Кампин р-ну) 1992 илдя баьланмышдыр.
    Енержи истещлакынын ясасы идхал карбощидроэен хаммалы вя атом енержисидир. Енержи истещлакынын 35%-и нефтин, 24%-и тябии газын, 23%-и атом енержисинин вя диэяр мянбялярин, 18%-и кюмцрцн пайына дцшцр (2003). Нефт идхалынын 1/2 щиссясиндян чоху Йахын Шярг юлкяляриндян; тябии газ Нидерланддан, майеляшдирилмиш формада ися Ялъязаирдян; уран консентратлары Франсадан, АБШ-дан, Канададан вя ЪАР-дан, зянэинляшдирилмиш уран АБШ-дан вя Франсадан, кюмцр, ясасян, АБШ-дан вя ЪАР-дан эялир. Електрик стансийаларынын мцяййян едилмиш эцъц 13,6 млн. кВт (2002). Електрик енержисинин истещсалы 76,6 млрд. кВт·саат, истещлакы 78,8 млрд. кВт·саат; истещсалын 58%-и АЕС-лярин, 40%-и – ИЕС-лярин, 2% – СЕС-лярин вя с. (о ъцмлядян кцляк енержиси гурьуларынын) пайына дцшцр. Електро-енерэетиканын структурунда АЕС-лярин хцсуси чякисиня эюря Б. дцнйада 2-ъи йери (Франсадан сонра) тутур. 3 АЕС-дя 7 енержи блоку фяалиййят эюстярир. Мол ш.-ндя (юлкянин шм.-ында) 3, о ъцмлядян сцрятли нейтронларла ишляйян реактору олан ири бейнялхалг Нцвя Тядгигатлары Мяркязи йерляшир (Б. Британийа вя Франса иля бирэя тядгигатлар); бурада щямчинин Авратомун атом тядгигатларынын мяркязи бцросу вя Гярби Авропанын бир сыра дювлятляринин енерэетика реакторларындан алынан шцаланмыш нцвя йанаъаьынын емалы цзря ири мцяссися йерляшир. Ири ИЕС-ляр (ясасян, тябии газла ишляйян) Брцсселин, Антверпенин вя Эентин ятрафында, щямчинин кечмиш кюмцр щасилаты р-нларынын щцдудларында йерляшир. Б.-нын ян ири СЕС-ы Ар- дендяки 750 МВт эцъц олан сутоплайан електрик ст.-дыр.

    “Тойота”нын Белчикадакы заводу.



    Б. АИ-дя апарыъы полад истещсалчыларындан биридир (2001 илдя тягр. 11,3 млн. т). Бу сащянин мцяссисяляри автомобил прокаты, пасланмайан полад, пястащ, полад мяфтил вя с. щазыр полад мящсуллары истещсалы цзря ихтисаслашыр. Б.-нын гара металлурэийасынын йенидян формалашмасы хариъи ширкятлярля сых алйанс шяраитиндя баш верирди. Пасланмайан поладын апарыъы истещсалчысы олан “Кокери-Самбр” (“Ъоъ- керилл-Самбре”) фирмасынын сящмляринин нязарят пакети “Йузинор” (“Усинор”) франсыз ширкятиня мяхсусдур; там тсиклля ишляйян ири мцасир “Сидмар” комбинаты (назик полад тябягя вя с. истещсалы; Эент-Тернюзен каналы сащилиндя, Зелзатда) Лцксембургун “АРБЕД” консернинин тяркибиня дахилдир. Мцяссисялярин яксяриййяти яняняви олараг Шарлеруа вя Лйеж ш.-ляринин ятрафында йерляшир. Ясас хаммал дямир филизи (Исвечдян идхал олунур) вя кокслашан кюмцрдцр (АБШ-дан).
    Ялван вя надир металларын истещсалына вя ихраъына эюря Б. АИ-дя апарыъы йерлярдян бирини тутур. 400 мин т-дан чох сафлашдырылмыш мис (АИ-дя Алманийадан, Полшадан вя Испанийадан сонра 4-ъц йердядир), 250 мин т гурьушун, 120 мин т- адяк синк, щямчинин кобалт, эерманиум, тантал, ниобиум, селен вя с. истещсал олунур (2000–03 иллярдя, орта щесабла ил ярзиндя). Сащянин ясас з-длары Антверпен вя Лйеж шящярятрафларында (бура хариъдян хаммал, о ъцмлядян ялван метал туллантылары эятирилир) вя онларын арасындан кечян эямичилик йоллары бойунъа йерляшир.
    Машынгайырма Б. сянайесинин апарыъы сащясидир; яняняви олараг металлурэийа вя кимйа сянайеси цчцн аваданлыьын, нягл. васитяляринин, електротехника мящсулларынын истещсалына йюнялмишдир. 20 ясрин орталарындан автомобилгайырма мцщцм йер тутур (2000-ъи иллярин яввялляриндя илдя тягр. 1 млн. миник автомобили); Антверпендяки [“Ъенерал моторс” (“Эенерал Моторс”)] вя Лимбург яйалятинин Эенк ш.-дяки з-длары [Кюлндяки “Форд верке” (“Форд Wерке”) мцяссисясинин филиалы] иля тямсил олунмушдур. Електротехника сянайеси мцяссисяляри эенераторлар, турбинляр, трансформаторлар, АЕС-ляр, космик тядгигатлар вя с. цчцн аваданлыг бурахыр. Ъищазгайырма вя електрон сянайеси (телекоммуникасийа аваданлыьы, нагил рабитя васитяляри вя с.) мцяссисяляри Антверпен, Эент, Брцээе, Руселар, Брцссел вя Лювендя, еляъя дя Нидерландла сярщяд йахынлыьында [“Филипс” (“Пщилипс”) консернинин Щасселт, Тцрнщаут вя Тессендерлодакы з- длары] йерляшир. Б. мцяссисяляри дямирчи-прес аваданлыьынын истещсалы вя ихраъы цзря (“ЛФТ” фирмасы) яввялляр олдуьу кими АИ-дя лидердир. Кимйа, металлурэийа, тохуъулуг, йейинти вя с. сянайе сащяляри цчцн аваданлыьын, щямчинин метал конструксийаларын, к.т. вя йол машынларынын, тепло- возларын вя вагонларын истещсалы (ясас мяркязляри – Лйеж, Антверпен, Брцссел, Шарлеруа) юз ящямиййятини сахлайыр. Антверпендя вя Эентдя эямигайырма вя эями тямири тярсаняляри йерляшир, лакин бу сащя дярин структур бющраны кечирир. Ян кющня сащялярдян бири Лйеждяки атыъы силащларын истещсалыдыр, бурада дцнйанын бир чох юлкясинин ордулары цчцн хейли сайда автомат силащла йанашы, ов тцфянэляринин (о ъцмлядян ядяди вя надир) яняняви истещсалы сахланылмышдыр.
    Нефт емалы сянайеси цмуми эцъц илдя 31,5 млн. т хам нефт олан Антверпендяки цч вя Роденщойздакы (Эент–Тернюзен каналы сащилиндя) бир з-дда ъямлянмишдир. Кимйа сянайеси (мящсулун дяйяриня эюря машынгайырмадан сонра 2-ъи йери тутур) илкин олараг домна истещсалы туллантыларынын истифадяси ясасында йарадылмышды. 19 ясрин ортасында белчикалы Е. Солве тяряфиндян соданын уъуз йолла алынмасынын ихтирасы азот, кцкцрд вя с. туршуларын вя минерал эцбрялярин истещсалынын инкишафына имкан вермишдир. Б. АИ-дя гейри-цзви кимйа мящсулларынын ян ири истещсалчысы вя ихраъатчысы кими галмагдадыр. Сащянин яняняви лидери олан “Солве” (“Солвай”) консерни ейни заманда Б.-да [Йу-Ес-Би (“УСБ”) консерни иля йанашы] яъзачылыг препаратларынын ян ири истещсалчыларындан бириня чеврилмишдир. Цзви кимйа мцяссисяляринин бюйцк яксяриййяти хариъи консернлярля тяряфдашлыг едир. Дцнйанын 20 апарыъы кимйа корпорасийасындан 10-у [“Би-Пи” (“БП”), “Доу кемикалс” (“Доw Ъщемиъалс”), “Йунион карбайд” (“Унион Ъарбиде”), “БАСФ” вя с.] Антверпен порту р-нда юз бюлмяляри иля тямсил олунмушдур; бурада АИ-дя ян ири кимйа, илк нювбядя нефт-кимйа истещсалы (пластик кцтляляр, полиетилен, полихлорвинил, синтетик каучук, капролактам вя с.) мяркязи формалашмышдыр. АИ-дя бу сащядя апарыъы йердя олан “Агфа-Эеварт” (“Аэфа-Эеваерт”) Б. фирмасы тяряфиндян Мортселдя (Антверпен йахынлыьында) кинофотоплйонка вя фотокаьыз истещсал олунур.

    Щейсел паркындакы “Атомиум” абидясиндян (солда) “Мини-Авропа” паркынын (саьда) эюрцнцшц. Брцссел.






    Орта ясрлярдян Б.-нын йун вя кятан парчалары (о ъцмлядян тохунма йун халчалар, мебел парчалары, гобеленляр, сцфря вя йатаг кятаны, мяхмяр вя кружева) бцтцн дцнйада шющрят газанмышдыр. Тохуъулуг (памбыг, йун, кятан) яняняви олараг Фландрийада (Эент, Руселаре, Кортрейк, Мускрон, Ронсе вя Турне) ъямлянмишдир; синтетик лиф ясасында ипяк парчалары Антверпен, Брцссел, Алст вя Эентдяки ф-кляр истещсал едир. Йун сянайесинин апарыъы мяркязи Вервйе ш.-дир (Лйеж йахынлыьында).
    Б.-нын сянайе истещсалы структурунда шцшя (витринляр, эцзэцляр, бцллур), семент, эюн-дяри-айаггабы, мебел вя йейинти (шякяр, пендир, шоколад, маргарин, кяря йаьы, щямчинин тцтцн мямулатлары, пивя, шяраблар вя с.) сянайеси мцщцм йер тутур. Б. игтисадиййатында алмазларын ъилаланмасы (дцнйа истещсалынын тягр. 1/2 щиссяси) хцсуси йер тутур. Бу сащя щяля мцстямлякя дюврцндя Конго хаммалы ясасында йаранмышды. Антверпен дцнйада алмаз ъилаланмасы вя брилйант тиъарятинин ян ири мяркязидир.
    Кянд тясяррцфаты йцксяк интенсивлийи иля фярглянир, лакин юлкя игтисадиййатында мцщцм рол ойнамыр. К.т. сащяляри яразинин 1/4 щиссясини тутур, о ъцмлядян йем биткиляри вя отлаглар 65%, дянли биткиляр 15% (тахыла олан тялябатын 1/2 щиссяси идхал щесабына юдянилир). Фермер тясяррцфатлары цстцнлцк тяшкил едир, лакин к.т. сащяляринин йарысындан чоху иъаря ясасында истифадя олунур (хырда кяндли тясяррцфатлары, ясасян, Арден даьларында галмышдыр). Мцасир к.т. техникасындан (8 ща шум йериня орта щесабла 1 трактор, 2002), минерал эцбрялярдян (1 ща-а 342 кг) вя муздлу ямякдян (хцсусиля 50–200 ща-лыг ири тясяррцфатлары иля сяъиййялянян мяркязи Б.-нын Ено, Брабант яйалятляриндя) эениш истифадя олунур. Бязи ярзаг нювляринин (тярявяз, йумурта, ят, сцд вя кяря йаьы) истещсалы юлкянин тялябатындан йцксякдир. Бунунла беля, зярури к.т. мящсулунун тягр. 1/5 щиссяси (бярк буьда, йемляр, сойа ъеъяси, тропик мейвяляр вя с.) идхал олунур .
    Апарыъы сащя ят-сцд щейвандарлыьыдыр (аграр мящсулу дяйяринин 70%-дян чоху онун пайына дцшцр): гарамал 3,1, донуз 6,8-дян чох, тойуг 56 (млн. баш, 2002); ясасян, брабансон ъинсиндян аьырйцкдашыйан атлар (75 мин баш) йетишдирилир. Йаьлы иняк сцдц 3350, донуз яти 1080, тойуг яти 304, мал яти 255, тойуг йумуртасы 179 (мин т, 2004) вя с. истещсал олунур. К.т. мящсулунун дяйяринин тягр. 20%-и тярявязчилик вя бостанчылыьын пайына дцшцр. Фараш тярявязляр 385, помидор 250, кюк 230, йашыл нохуд 190, кялям 150, эцл кялям 95 вя с., щямчинин алма 280, армуд 170 (мин т, 2004), эавалы, албалы вя с.
    йыьылыр. Эцл вя декоратив биткиляр беъярилир (Эент вя Брцээе ятрафындакы сащялярдя). Бюйцк истихана тясяррцфаты (Брцссел ятрафында) вар; ясасян, Франсайа вя Б. Британийайа ихраъ мягсядиля цзцм, чийяляк вя шампинйон эюбялякляри беъярилир. Тарлачылыг щейвандарлыг сащясини тямин едир: мящсулун бир щиссяси мал-гара цчцн йем кими истифадя олунур; мядяниляшдирилмиш отлагларда эцбрялярдян истифадя етмякля йцксяк мящсулдарлыг ялдя едилир. Чямянляр вя отлаглар Б.-нын шм.-ш. вя ъ. щиссяляриндя эениш яразиляр тутур. Ясас якинчилик району юлкянин мяркяз вя г. щиссяляридир. 2004 илдя 2,7 млн. т тахыл йыьылмышдыр (о ъцмлядян буьда 68,3%, гарьыдалы 20,3%, арпа 11,4%). Шякяр чуьундуру (5,9 млн. т), картоф (3 млн. т), йем биткиляри, рапс, кятан беъярилир.
    Юлкянин щяр бир р-нда к.т. юзцнямяхсус хцсусиййятляря маликдир. Фландрийа сцдлцк-ятлик малдарлыьын ясас р-нудур; бурада щямчинин кятан, тцтцн, шякяр чуьундуру, мейвя, тярявяз вя эцл беъярилир. Арден даьларында (човдар, йулаф, картоф вя йем биткиляринин якилдийи Кондроз мящсулдар платосу истисна олмагла) щейвандарлыг (гойун вя гарамал) цстцнлцк тяшкил едир. Ено вя Брабант яйалятляринин эилли торпагларында буьда вя шякяр чуьундуру якинляри вар. Бюйцк шящярлярин ятрафларында тярявязчилик вя бостанчылыг инкишаф етмишдир.
    Хидмят сферасы Б. игтисадиййатынын ян ири секторудур; 1983 илдян 2004 илядяк олан дюврдя онун ЦДМ структурундакы пайы 60%-дян 73%-ядяк артмышдыр. Хидмят сферасынын ян мцщцм сащяляри тиъарят (ЦДМ-ин 17,5%-и), нягл., о ъцмлядян бейнялхалг транзит дашымалары (8,9%), банк-кредит системидир (5,1%). Сыьорта бизнеси, ишэцзар вя пешякар хидмятляр (менеъмент, реклам, маркетинг, лизинг, мяслящят, аудитор-мцщасибат, гейри-техники бизнес-хидмятляри) комплекси, информасийа инфраструктуру, телекоммуникасийалар вя рабитя, ЕТТКИ вя тящсил, щямчинин бейнялхалг тясисатлара хидмят эюстярилмяси вя рекреасийа хидмятляри кими сащяляр дя мцщцм рол ойнайыр.
    Б. игтисадиййатында бу секторун спесифик хцсусиййяти бейнялхалг тясисатлара хидмят сащясинин йцксяк хцсуси чякисидир. Б. яразисиндя 850-дян чох даими фяалиййят эюстярян, йахуд вахташыры сессийалары чаьырылан бейнялхалг тяшкилатларын мянзил-гярарэащы, игамятэащы вя нцмайяндялийи йерляшир. Онларын ъямлянмясиня эюря Брцсселин Пайтахт реэиону вя бцтювлцкдя юлкянин Авропа вя бцтцн дцнйа юлкяляри арасында аналогу йохдур. Брцсселдя, Ан- тверпендя, Лйеждя вя Б.-нын диэяр ири шящярляриндя чохлу сайда ири милли вя транс-милли малиййя-сянайе корпорасийаларынын мянзил-гярарэащлары вя офисляри йерляшир.
    Б.-нын бейнялхалг ихтисаслашманын сащяси рекреасийа хидмятляридир. Туристляри вя истиращят едянляри чохсайлы музейляр вя мемарлыг абидяляри, рянэарянэ карнаваллар вя йармаркалар, Шимал Дянизи сащилиндяки курортлар (сащил бойунъа Франса иля сярщяддян Нидерландла сярщядядяк бейнялхалг трамвай хятти кечир), Спа курортунун мцалиъяви сулары, Арден 
    йцксяклийинин ландшафты вя щямчинин Б. мятбяхинин хцсусиййятляри дя ъялб едир. Щяр ил юлкяйя, ясасян, АИ юлкяляриндян, илк нювбядя Нидерланд, Алманийа, Б. Британийа вя Франсадан 6 млн. турист эялир (2002 илдя 6724 мин).
    Няглиййат. Б. Гярби Авропа коммуникасийаларынын ян мцщцм говшагларындан биридир, дцнйада ян сых д.й. вя автомобил йоллары шябякясиня маликдир; дахили су йолларынын сыхлыьына эюря йалныз Нидерланддан эери галыр. Йцкдашымаларын цмуми щяъминин (2003 илдя тягр. 53 млрд. т/км) 71%-индян чоху автомобил, 14%-и д.й., 12%-и дахили су йоллары, 3%-и бору кямяри нягл.-нын пайына дцшцр. 
    Автомобил йолларынын цмуми уз. 149 мин км-дир (2002). Авропанын ян мцасир автомобил маэистраллары Белчикададыр. Д.й.-рынын уз. 3518 км-дир (2003); 2631 км-и електрикляшдирилмишдир. Б. яразисиндян бир нечя бейнялхалг ящямиййятли д.й. маэистраллары кечир.
    Б.-да сых дахили су йоллары шябякяси мювъуддур (2043 км, онлардан 1528 км-и мцнтязям эямичилик цчцн истифадя олунур), демяк олар ки, донмайан чай- лардан вя чохсайлы каналлардан ибарятдир. Ясас чай портлары: Лйеж, Щасселт, Монс, Намцр.
    Юлкянин хариъи йцк дювриййясинин 1/3- индян чоху дяниз нягл. васитясиля щяйата кечирилир. Ян ири дяниз порту Антверпендир (Авропада Роттердамдан сонра 2-ъи йердядир). Маэистрал бору кямярляринин уз. 2178 км-дир, о ъцмлядян газ кямярляринин уз. 1485 км, нефт мящсуллары кямярлярининки 535 км-дир (2004).
    Б.-да 43 аеропорт вар, онлардан 25-и бярк юртцклц учуш-ениш золаглары иля (2004), о ъцмлядян 5-и бейнялхалгдыр (Брцссел, Антверпен, Лйеж, Шарлеруа вя Остенде). Ян ири аеропорту Завентемдядир (Брцсселин шящярятрафы). Апарыъы авиаширкяти – “Сабена” (1923 илдя йарадылмышдыр) дцнйанын ири шящярляринин як- сяриййяти иля ялагя йарадыр. Брцсселля юлкянин диэяр шящярляри арасында мцнтязям фяалиййят эюстярян щеликоптер нягл. вар.
    Хариъи игтисади ялагяляр юлкя тясяррцфатынын инкишафында олдугъа мцщцм рол ойнайыр. Б. 100 илдян артыгдыр ки, дцнйа ямтяя вя капитал ихраъчыларынын биринъи онлуьуна дахилдир. Ихраъын дяйяри 255,7 млрд. доллар, идхалын дяйяри ися 235 млрд. доллардыр (2003). Б.-нын пайына дцнйа мал дювриййясинин 3%-и дцшцр, бу ися юлкянин цмуми дцнйа мящсулундакы вя дцнйа сянайе истещсалындакы пайындан хейли йцксякдир. 2003 илдя ихраъ квотасы (ихраъын ЦДМ-дяки пайы) 85%-дян чох олмушдур (АИ юлкяляри арасында 1-ъи йер). Адамбашына дцшян хариъи тиъарят дювриййясиня эюря Б. дцнйада 1-ъи йери тутур. Ямтяя дювриййяси структурунда щазыр маллар цстцнлцк тяшкил едир. Ихраъат щяъминин йарысындан чоху машынгайырма (36–37%), кимйа вя кимйа-яъзачылыг (14– 15%) сянайесинин пайына дцшцр. Ихраъатын ясас ямтяя груплары: миник автомобилляри, онларын говшаг вя агрегатлары (10%); гиймятли дашлар, о ъцмлядян брилйантлар (5,7%), дярманлар (2%). Кимйяви препаратларын мцхтялиф нювляринин, машын вя аваданлыгларын, гара вя ялван метал йайыгларынын, метал мямулатларынын, ярзаьын, шцшя вя тохуъулуг мямулатларынын ихраъы да ящямийййятлидир. Гиймятли дашларын дцнйа ихраъынын 18–20%,-и полад йайыьынын 10–11%-и, дюшямя юртцкляринин ися 20%-и Б.-нын пайына дцшцр. Ясас идхал маллары машын вя аваданлыглар, кимйяви хаммал, емал олунмамыш алмаз вя брилйантлар (сонракы реекспорт цчцн), яъзачылыг препаратлары, ярзаг, нягл. аваданлыьы (о ъцмлядян автомобиллярин йыьылмасы цчцн говшаглар вя агрегатлар), нефт вя нефт мящсулларыдыр. Хариъи ямтяя дювриййясинин 3/4 щиссяси АИ юлкяляринин, ясасян, Алманийанын (ихраъ щяъминин 19,9%-и, идхал щяъминин ися 18,4%-и, 2003), Франсанын (17,2% вя 12,5%), Нидерландын (11,8% вя 17,0%) вя Б.Британийанын (8,6% вя 6,8%) пайына дцшцр. Б.-нын хариъи тиъарятиндя гейри-Ав- ропа юлкяляриндян АБШ, Йапонийа вя Конго Демократик Респ. мцщцм йер тутур.
    Б. капиталларын бейнялхалг щярякятиндя чох бюйцк рол ойнайыр. Онун хариъдя топланмыш бирбаша сярмайяляринин щяъми 397 млрд. доллар, юлкя игтисадиййатына гойулан бирбаша хариъи сярмайялярин цмуми дяйяри ися 350 млрд. доллардыр.  
    Силащлы гцввяляр
    Силащлы гцввялярин (СГ) цмуми сайы 40,8 мин няфярдир (2004); гуру гошунлары (ГГ), ЩЩГ вя ЩДГ-дян ибарятдир. Конститусийайа ясасян, СГ-ин али баш ко- манданы кралдыр. СГ-я цмуми рящбярлийи Мцдафия Назирлийи вя Мцдафия гярарэащы васитясиля мцдафия назири (мцлки шяхс) щяйата кечирир. СГ-ин гуруъулуьу онун узунмцддятли (2015 илядяк) тякмилляшдирилмя програмына ясасян щяйата кечирилир. СГ-ин ясас вязифяляри бющран шяраитиндя НАТО-нун бирляшмиш СГ-нин тяркибиндя фяалиййят эюстярмякдян вя Шимал дянизиндя, щямчинин Ла-Манш боьазы зонасында гайыгялейщиня вя минаялейщиня мцдафиядян ибарятдир. ГГ (32 мин няфяр) 2 механикляшдирилмиш вя 1 аеромобил бригададан, орду авиасийасы бюлмяляриндян, юн вя арха ъябщяни тяъщиз едян щиссялярдян ибарятдир. ГГ 130-дан чох дюйцш танкы, тягр. 120 сяййар зенит-ракет комплекси (ДЗРК), 700-дян чох зирещли дюйцш машыны, 350-дян чох сящра артиллерийа топу, тягр. 400 танк ялейщиня ракет комплекси (ТЯРК), 70-дян чох орду авиасийа щеликоптери, о ъцмлядян тягр. 40 щцъум щеликоптери иля силащланмышдыр. Ескадрилйалардан тяшкил олунан ЩЩГ-дя (6,4 мин няфяр) тягр. 120 дюйцш тяййаряси, о ъцмлядян 18 нцвя силащы дашыйан тяййаря, 80-дян чох йардымчы авиасийа тяййаряси, о ъцмлядян 10 йардымчы щеликоптер вардыр. Б. яразисиндя диэяр НАТО юлкяляринин ЩЩГ-нин дя истифадя етдийи 14 щярби-щава базасы йерляшир. Онлардан мцщцмляри: Бйерсе (Лйеж), Клейне-Броэел, Флорен. ЩДГ-нин (2,4 мин няфяр) тяркибиндя 11 эями, 2 дюйцш катери, 14 йардымчы эями, 3 щеликоптер вардыр. Ясас щярби дяниз базалары: Зебрцээе, Остенде. СГ-ин сырави тяркибинин комплектляшдирилмяси мцгавиля ясасында щяйата кечирилир. Забит вя унтер-забит корпуслары, ясасян, щярби мяктяблярин мязунларындан – пешякар щярби гуллугчулардан тяшкил олунур. 
    Сящиййя
    Б.-да 20 миндян чох цмуми практикалы щяким вя 19 мин ихтисаслашмыш щяким вар (2002). Хястяхана йардымы юзял гейри-коммерсийа (60%) вя дювлят (40%) хястяханалары тяряфиндян эюстярилир. Ящалинин щяр 100 мин няфяриня 699 хястяхана чарпайысы дцшцр (2001). Вярямля хястялянмя ящалинин щяр 100 мин няфяриня эюря 12,87 олмушдур (2001). Юлцмцн ясас сябябляри ган дювраны органлары хястяликляри, бядхассяли шишляр, травмалар вя зящярлянмялярдир. Сящиййяйя гойулан хяръ ЦДМ-ин 8,7%-ни тяшкил етмишдир (2000). Курортла- ры: Зебрцээе, Остенде, Спа вя с.
    Идман
    Юлкядя бядян тярбийяси вя идманын инкишафынын тяшкилиня Белчика Бядян Тярбийяси Федерасийасы (1961 илдя Милли бядян тярбийяси лигасы вя Б. Тядрис эим- настикасы федерасийасы иля бирляшяряк тясис едилмишдир) ъавабдещдир. Б. Милли Олимпийа Комитяси 1906 илдя йарадылмышдыр. Принс А. де Мерод узун илляр БОК-ун цзвц олмушдур. Б. идманчылары 1900 илдян бцтцн Йай Олимпийа Ойунлары (1904 илдян башга) вя Гыш Олимпийа Ойунларында (1960, 1968 иллярдян башга) иштирак етмишляр. 1920 илдя Антверпендя Олимпийа Ойунлары кечирилмиш, Б. идманчылары юлкя тарихиндя ян бюйцк уьурларыны газанмышлар (14 гызыл, 11 эцмцш, 11 бцрцнъ медал). Цмумиликдя Б. идманчылары Олимпийа Ойунларында (1900–2008) 38 гызыл, 52 эцмцш, 57 бцрцнъ медал, о ъцмлядян мцвафиг олараг Гыш Олимпийа Ойунларында 1 гызыл, 1 эцмцш, 3 бцрцнъ медал ялдя етмишляр. Йеэаня гызыл медалы Гыш Олимпийа Ойунларында (1948) М. Ланнуа вя П. Бонйе гоша фигурлу конкисцрмядя газанмышлар. Щ. ван Иннис Олимпийа Ойунларында (1900 вя 1920) камандан охатма нювц цзря ян уьурлу чыхышыны етмишдир (6 гызыл вя 3 эцмцш медал). 1960-ъы иллярин яввялляриндя йцнэцл атлет Г. Рулантс бюйцк наилиййятляр газанмышдыр (Авропа чемпиону, 1962; Олимпийа Ойунлары чемпиону, 1964). Диэяр идман нювляриндян велосипед идманы (Е. Меркс, “Тур де Франс”ын бешгат галиби; И. Рейндерс, дяфялярля дцнйа чемпиону), теннис (Ж. Енен-Арден, 2004 ил Олимпийа Ойунлары чемпиону вя К. Клистерс, 2000-ъи иллярин яввялляриндя дцнйа гадын теннисинин лидерляри), футбол (Брцсселин “Андерлехт”, Лйеж шящяринин “Брцээе”, “Стандард” командалары Авропанын 3 танынмыш футбол клубларыдыр; Л. Нилис, Ж.Н. Пфафф, Е. Шифо,Й. Кулеманс, мяшгчи Р. Гуталс дцнйа футболу тарихиня дахил олмушлар), атчылыг идманы, ъцдо, академик аварчякмя, бокс, йелкянли гайыг идманы, атыъылыг идманы, йцнэцл вя аьыр атлетика инкишаф етмишдир. 1950–2002 иллярдя “Спа-Франкоршам” автодромунда “Формула-1”-ин Гранпри мярщяляляриндян бири кечирилмишдир. 1980-ъи иллярдя Брцсселдя дцнйанын ян эцълц гроссмейстерляринин иштиракы иля бюйцк бейнялхалг шащмат турнирляри, о ъцмлядян 1988 илдя Дцнйа кубоку йарышларынын турнирляриндян бири кечирилмишдир.
    Тящсил вя елм. Мядяниййят мцяссисяляри
    Б.-нын тящсил системи 6 йашадяк ушаглар цчцн мяктябягядяр мцяссисяляри, 6 иллик ибтидаи мяктябляри (6–11 йаш щядди), 6 иллик там орта мяктябляри (3 икииллик мярщялядян ибарятдир), орта ихтисас (там орта мяктяб базасында техники, бядии, тибби, кянд тясяррцфаты вя с. тядрис мцяссисяляри) вя али тящсил мцяссисялярини ящатя едир. Тящсил 6 йашдан 16 йашадяк, ахшам мяктябляриндя ися 18 йашадяк бцтцн ушаглар цчцн иъбари вя пулсуздур. Б.-да 3 дил-мядяни бирлийи вар: фламанд (ящалинин 57,5 %-и; Нидерланд дилли), валлон (42%; франсыздилли) вя алман (0,5%). Икидилли реэион статусу алмыш пайтахт Брцссел хцсуси йер тутур (мяктяблярдя дярсляр шаэирдлярин доьма дилиндя – франсыз вя йа Нидерланд дилляриндя апарылыр). 1989 илдян башлайараг франсыз, фламанд вя алмандилли иъмаларын юз тящсил системляри вардыр. Федерал щюкумят йалныз иъбари тящсилин йаш щяддини вя мяктяби битирмяк щаггында йекун шящадятнамясини (диплому) алмаг цчцн минимум тялябляри мцяййянляшдирир. Бцтцн бунлар Б. Баш назири йанында Елми-техники вя мядяниййят мясяляляри цзря хидмят тяряфиндян щялл едилир. 2 тящсил системи мювъуддур: дювлят вя юзял.
    Демяк олар ки, бцтцн юзял мяктябляр дювлятдян малиййя йардымы алыр. 
    Б.-да 3 тип али тящсил мцяссисяси: ун- тляр (тящсил мцддяти 5 ил вя даща артыгдыр), 4 иллик тящсил мцддяти олан али мяктябляр (ин-тлар, али мяктябляр) вя гысалдылмыш тядрис програмы олан али мяктябляр (3 ил) мювъуддур. Б.-да тягр. 180 али мяктяб (280 мин тялябя) фяалиййят эюстярир (2000). Ян бюйцк али мяктябляри: Лювендя (1425 илдя йарадылмыш, фасилялярля фяалиййят эюстярмишдир; 1970 илдя 2 ун-тя бюлцнмцшдцр), Брцсселдя (1834) католик ун-тляри; Лйеждя (1817), Эентдя (1817) ун-тляр, Антверпендя (1852), Лимбургда (1971) ун-т мяркязляри. 2-ъи тип али мяктябляр: тибб вя байтарлыг али мяктябляри (Кцрегщаймда), агрономийа ин-ту (Жамблуда) вя с. Елми дяряъя вермяк щцгугуна малик тягр. 10 мцстягил ун-т факцлтяси дя фяа- лиййят эюстярир. Ири елми мцяссисяляри: Елм, Ядябиййат вя Зяриф Сянятляр Крал Академийасы ( (1772), Тибб Крал Академийасы (1841), Алман Дили вя Ядябиййаты Крал Академийасы (1886), Франсыз Дили вя Ядябиййаты Крал Академийасы (1920), Крал Рясядханасы (1827), Тябиййат Елмляри Крал Ин-ту (1846) вя с. 100-дян чох елми ъямиййят вя елми тядгигат мцяссисяси вар. Б. сянайесинин бцтцн сащяляриндя сянайе тядгигатлары цзря сащя ассосиасийалары (вя йахуд мяркязляри) фяалиййят эюстярир. Бунлардан ян мяшщур лары: Металлурэийа тядгигатлары елми мяркязи, Белчика тохуъулуг сянайеси елми вя техники мяркязи, Шцшя милли ин-ту вя с.
    Ясас музейляри: Антверпендя Зяриф Сянятляр Крал музейи (1890 илдя йарадылмышдыр), Плантен-Моретус (1876), Майер Ван ден Берг (1904) вя с.; Брцсселдя Б.-нын Зяриф Сянятляр Крал музейляри (1795 илдя йарадылмышдыр, о ъцмлядян гядим инъясянят, мцасир инъясянят вя с.), Инъясянят вя Тарих Крал музейляри (1835), Мяркязи Африка Крал музейи (1897; Брцссел йахынлыьында, Тервцрендя); Брцээедя Щ. Мемлинг музейи (1150 илдян мяшщурдур), Ряссамлыг галерейасы (1930) вя с. Ири китабханалары: Брцсселдя Милли (1837), парламент (1831), Тящсил Назирлийинин (1879); Лювен, Эент, Лйеж, Брцссел вя с.- дя университет китабханалары фяалиййят эюстярир.

    Мцгяддяс Урсуланын сяндугяси. Мемлинг музейи. Брцээе.



    П.П. Рубенс. “Мярйямя таъгойма мярасими”. 17 ясрин биринъи йарысы. Крал Инъясянят Музйеи. Брцссел.



    Кцтляви информасийа васитяляри
    Б.-да гязет вя журналлар алман, франсыз вя Нидерланд дилляриндя чыхыр. “Россел”, “Медиабел”, “ВУМ”, “Перс-груп” (“Де Персэроеп”), “РУЭ” кими ири няшриййатлар тяряфиндян 33 эцндялик, 28 щяфтялик гязет бурахылыр. Франсыз дилиндя “Суар” (“Ле Соир”), “Нувел газет” (“Ла Ноувелле Эазетте”), “Либр белжик” (“Да Либре Белэигуе”); Нидерланд дилиндя “Стандард” (“Де Стандаард”), “Щет нйусблад” (“Щет Ниеуwсблад”), “Щет фолк” (“Щет Волк”), “Финансиел-економише Тайд” (“Де Финанъиеел Еъономисъще Тижд”); алман дилиндя “Гренс-ехо” (“Эренз Еъщо”). БЕЛЭА милли информасийа аэентлийи фяалиййят 
    эюстярир. РТБФ (5 радио вя 3 телеканал, франсыз дилиндя) вя ВРТ (5 радио вя 2 телеканал, Нидерланд дилиндя) мяркязи иътимаи телерадио ширкятляри вардыр. РТЛ-ТВИ мцштяряк Белчика-Лцксембург телеканалы, щямчинин 30-дан артыг юзял телевизийа вя 800 радиостансийа фяалиййят эюстярир (2005).
    Ядябиййат
    Б. ядябиййаты ики дилдя – ъ. яйалятляриндя франсыз, шм. яйалятляриндя ися Нидерланд дилиндя инкишаф едир. 
    Франсыз дилиндя ядябиййат. Илк йазылы ядяби абидяляр 13 ясрин яввялляриня аиддир (“Гафийяли хроника”, Ф.Муске вя с.). 13– 14 ясрлярдя куртуаз ядябиййаты инкишаф етмишди (“Окассен вя Николет”, 13 ясрин орталары вя с.). Орта ясрлярин сонларында театрын репертуарына моралите (А. Гребан) вя фарслар (“Эянъ оьлан вя кор киши щаггында фарс”, 13 ясрин сонунда Турне шящяриндя сящняйя гойулмушдур) дахил едилмишди. Сатирик “Тцлкц щаггында роман”ын фламанд вариантлары (“Тцлкцнцн таъгойма мярасими”, тягр. 1280) мювъуд иди. 14 ясрдя Ж. ле Бел, Ж. Фруассар вя Ж. Шатленин тарихи салнамяляри мяшщур иди. 15 ясрдян новелла жанры инкишаф етмишдир (А. де ла Сал вя б.). 16 ясрдя лирикада “Плейада“ поетик яняняляринин тясири щисс олунурду (Ф. де Марникс де Сент-Алдегонд, Ж.Лемер де Белж вя б.). 17 ясрдя Б. яразисиндя эедян мцщарибяляр ядябиййатын бющранына сябяб олмушдур. 18 ясрин 2-ъи йарысында Лйеж шящяри юлкянин ядяби щяйатынын вя маарифчилик щярякатынын мяркязиня чеврилмишди; бурада “Енсиклопедик журнал” (1756 илдян), Волтерин ясярляри чап олунурду. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя ядяби дярняк вя ъямиййятляр (1800 илдян “Брцссел ядяби ъямиййяти” вя с.) тяшкил едилир, иллик “Поетик алманахлар” (1801–18) дяръ едилирди. Бу дюврдя даща чох тяглиди характер дашыйан романтизм эениш вцсят алмышды. Ф. Лебруссар, А. ван Щасселт, Ж. де Сен-Женуа, Ж.Б. Команс, А. Мок, Ф. Богартс, Ш. Потвен 19 ясрин романтик шаирляри иди. Театрларда Ж. Эийо- мун тарихи драмлары вя яхлаги комедийалары тамашайа гойулурду. 1850-ъи иллярдя Е. Грейсон, Е. Жан, Е. Леклерк сентиментал романлары иля шющрят газанмышды. 1867 илдя Ш. Де Костерин “Белчиканын библийасы” адландырылан “Тил Уленшпиэел щаггында яфсаня” романы чап олунмушду. 1880-ъи иллярин яввялляриндян “Эянъ Белчика” журналы иля ямякдашлыг едян йазычылар (М. Валлер, И. Жилкен, А. Жиро) ядябиййатда орижиналлыг йаратмаьа чалышырдылар. 19 ясрин 90-ъы илляриндян Б. ядябиййатында символизм йайылды. М. Метерлинкин символист драмлары (“Корлар”, 1890; “Орада, ичяридя”, 1894 вя с.) дцнйа шющряти газанды. Е. Верщарнын поезийасы символизм поетикасына йахын иди вя ящвали-рущиййясиня эюря оптимист характер дашыйырды.
    20 ясрин яввялляриндя реализмин эцълянмяси иля ялагядар Б. ядябиййатында юлкянин мцхтялиф реэионларынын адят-янянялярини вя мяишятини якс етдирян мящялли роман апарыъы рол ойнамаьа башлады (М. дез Омбио, Ж. Виррес, Й. Кренс). 1920– 40 иллярдя шаирлярдян М. Карем, Ж. Норж, А. Бернйе, М. Тиринин йарадыъылыьы популйар иди. Ф. Елленс, Ж.П. Ремдонк, Д. Малинусун фантастик романлары эениш йайылмышды. 20 ясрин 1-ъи йарысында Верщарн, Ф. Кроммелинк, М. де Эелдерод вя б. драматургларын йарадыъылыьы Б. щцдудларындан кянарда да танынырды. Брцсселдя сцрреалистлярин (М. Леконт, Р. Десмет, Р. Вилем) Р. Магритля фяалиййяти эениш якс-сяда йаратмышды. Детектив роман жанры мяшщур иди (Ж. Сименон, Ж. Рей, С.А. Стиман). 2-ъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Т. Кйениг, Ж. Лакомблез вя б.-нын йарадыъылыьында авангардизм мейилляри эцълянирди. 1960-ъы иллярдя П. Виллемс вя Г. Весин фантастик романлары эениш шющрят газанды: Б. “йени роман”ы (Д. Ролен, Й. Жуен) йаранырды. Йазычылар- дан Ф. Даннемарк, Ж.П. Верщеэен, П. Едмон вя б. мцасир Б. ядябиййатынын эюркямли нцмайяндяляридир.
    Нидерланд дилиндя ядябиййат. 17 ясрядяк Нидерланд ядябиййаты чярчивясиндя инкишаф етмиш, узун мцддят фолклор яняняляри иля баьлы олмушдур. 17 ясрдя В. Оэирин сатирик-мяишят комедийалары мяшщур иди. Й. Щардюйнцн (“Аллаща мядщиййя”, 1620) вя А. Пойртерсин (“Дцнйанын эюзц гаршысында маскасы йыртылды” романы, 1644) йарадыъылыьында дини мотивляр цстцнлцк тяшкил едирди. 19 ясрин яввялляриндя милли мядяниййятдя дирчялиш нязяря чарпырды. Й.Ф. Виллемс фламандларын гящряманлыг тарихиня даир “Белчикалылара” (1818) топлусуну чап етдирди. Бу яняняни давам етдирян фламанд йазычысы Щ. Консианс (“Фландрийа шири”, 1838) ядябиййатда реализмин баниляриндян иди. 19 яср драматурэийасында Щ. Тейрлинк, А. Роденбах, А. Щеэенсэейт, С. Ферскаф вя П. Ферщцлстцн йарадыъылыглары фярглянирди. К.Л. Ледеганкын поезийасы халг мащны яняняляриндян бящрялянирди. 19 ясрин сонларында сосиал мязмунлу роман вя драмлар йаранды (В. Ловелинг, А. Бергман вя б.). “Кянд” мювзусу К. Бейссе вя С. Стрюйвелсин еркян йарадыъылыьы цчцн сяъиййяви иди.
    Символизм 19 ясрин сонларында П. де Монт, А. Роденбах, А. Вермейлен, К. ван де Вустейнин йарадыъылыьында юз яксини тапды. Щ. Тейрлинкин “Иощанн Докс” (1917) романында декадент мотивляр нязяря чарпыр. Експрессионизмин ян мяшщур нцмайяндяси П. ван Остайен олмушдур. Щ. Клаус, Щ. Мцлиш, Щ. Лампо, Г. Раса 20 ясрин 2-ъи йарысынын эюркямли йазычыларыдыр. Ш. Де Костерин “Уленшпиэел яфсаняси”, Е. Верщарнын бязи шеирляри Азярб. дилиня тяръцмя едилмиш, М. Метерлинкин “Эюй гуш” пйеси Азярб. Дювлят Драм Театрында тамашайа гойулмушдур (1936).
    Мемарлыг вя тясвири сянят
    Юлкя яразисиндя келтлярин вя гядим ромалыларын инъясянят абидяляри сахланылмышдыр. Орта ясрлярдя Б.-нын зянэин сянайе вя тиъарят шящярляри мцщцм бядии мядяниййят мяркязляри иди: 11–12 ясрлярдя роман [Лйеж вя Турнедя килсяляр, Фландрийа графларынын Эентдяки гала-донжону, Мйюз (Маас) чайы вадисиндя бядии металишлямя сяняти], 13–14 ясрлярдя ися кился вя дцнйяви мемарлыгда йцксяк инкишаф мярщялясиня чатмыш готик [Эент, Брцссел, Антверпен вя Мехелендя даш вя кярпичдян тикилмиш чохйаруслу квадрат гцлляли, мющкям сцтунлу, “брабант” капителля тамамланан зал вя базиликалы килсяляр; шящяр истещкамлары, гцлля-“бефруа” (Турне, Эент) вя с.] цслублу тикилиляр эениш йайылмышды. Готик портал вя гябирцстц китабя щейкялтярашлыьы, дивар вя дязэащ бо- йакарлыьы, китаб миниатцрц йцксяк бядии сявиййяйя чатмышды. 14 ясрин сону – 15 ясрин яввялляриндя Бургундийанын щакимиййяти алтында бирляшян Ъянуби вя Шимали Нидерландда формалашан Нидерланд мяктяби Ъянуби Нидерланд (Б.-нын мцасир яразиси) инъясянятиндя апарыъы рол ойнамышдыр. 15 яср – 16 ясрин 1-ъи йарысында рущян дцнйяви олан сон готика мемарлыг тикилиляри инша едилирди: эениш пянъяряляри, галерейалары, бязякли гцлляляри, чохлу ойма нахышлары олан язямятли бялядиййя биналары (Брцссел, Эент вя Лювендя). 15 ясрдя мцасир Б. яразисиндя Й. ван Ейк тяряфиндян ясасы гойулмуш Шимал Интибащы Нидерланд бойакарлыьынын ясас мяркязляри йаранды. 16 ясрдя мемарлыгда, щейкялтярашлыгда вя декоратив инъясянятдя Ренессанс формалары цстцнлцк тяшкил едирди. Б.-нын тарихи вилайятляриндя Нидерланд ингилабынын мяьлубиййятиндян сонра бурада инъясянят 17–18 ясрлярдя фламанд мяктяби ады иля танынан мцстягил мяктяб чярчивясиндя инкишаф етмяйя башлады. 17 яср фламанд барокко инъясянятиндяки дябдябяли, тямтяраглы декоративлик гядим Нидерланд яняняляри вя реалист халг тенденсийалары иля бирляширди. Антверпендя П.П. Рубенсин еви (ряссамын лайищясиня ясасян) вя бир нечя кился тикилиляриндя Италийа, ъянуб шящярляринин истещкамлары вя йашайыш евляриндя ися Франса мемарлыьынын тясири щисс олунур. 17 яср фламанд бойакарлыьында Рубенсин мцщцм ролу олмушдур; онун ясярляриндя ъошгун динамика образларын дольун щяйатилийи иля чульашыр. Задяэан портретляри устасы А. ван Дейк, образларыны кяндли вя бцрэер мцщитиндян эютцрян Й. Йорданс, натцрморт устасы Ф. Снейдерс вя б. Рубенсин шаэирдляри вя давамчылары иди. Фламанд реализми щямчинин кянд мяишят сящняляри вя мянзяря бойакарлыьы иля тямсил олунурду (А. Брауер, Кичик Д. Тенирс, Й. Сиберехтс, Й. Брейэел, Й. де Момпер вя б.). А. Йансес, Т. Ромбаутс вя б. М. да Караваъъонун давамчылары олмушлар. Щейкялтярашлыгда тямтяраглылыгла (А. Квеллин, Щ. Вербрцээен) йанашы реализмин никбин хцсусиййятляри дя тязащцр едирди (Ж. вя Ф. Дцкенуа, кичик ушаг фигурлары; Л. Файдщербенин релйефляри).
    18 яср фламанд бароккосуна классисизм тясир эюстярмишдир (мемарлар Й.П. Баурсщейдт, Л.Б. Девез; щейкялтярашлар Л. Делво, Ж.Л. Годшарл вя б.); Л. Деф- рансын мяишят сящняляри вя сянайе цсулы иля щазырланан интерйерляри йени реалист ъяряйанларын йаранмасына сябяб олду. Б. инъясяняти 19 ясрдя формалашмышдыр (Л. Руландтын классисизм цслубундаки тикилиляри, Ф. Ж. Навезин тарихи таблолары вя портретляри). 1830 ил буржуа ингилабы Б.-ны кяскин сосиал гаршыдурмаларла сяъиййялянян сянайе юлкясиня чеврилмясиня тякан верди. Шящярлярин язямятли мяркязи щиссяляри вя еклектизм цслцбунда тикилмиш тям- тяраглы биналары иля йанашы (мемарлар Й.П. Клюйсенар, Ж. Пуларт вя б.) йохсул мящялляляр дя йаранырды. Б. романтизми (Г. Вапперсин, Л. Галленин, щейкялтяраш В. Эефсин тарихи композисийалары, А. Виртсин фантастик аллегорийалары, Щ. Лейсин стилизя олунмуш мяишят сящняляри, Т. Фурмуанын мянзяряляри) тядриъян салон академизми сявиййясиня дцшцрдц. Бунунла беля Б. романтикляри 19 ясрин 2-ъи йарысында щям дя реализмин ъошгун инкишафынын (Ш. де Грунун, А. де Бракелерин кянд вя шящяр мяишят сящняляри, Л. Дцбуа, И. Буланже вя б.-нын мянзяряляри) тямялини гойдулар. К. Менйенин щейкялтярашлыг вя бойакарлыг ясярляри Б. фящля вя кяндлиляринин щяйатына щяср олунмушдур. 19 ясрин сонларында Б. мемарлыгда модерн цслубунун вятяниня чеврилди (Щ. ван де Велде, Б. Орта). Реализм яняняляри импрессионист мцшащидя анилийи (Е. Клаус, А. Евенепул, Т. ван Рейселбергдя), иронийа вя гротеск фантастика (Ъ. Енсор вя И. де Брейкердя) вя мистик символика иля (Е. Ларманс, Ф. Ропс вя хцсусиля щейкялтяраш Ж. Минненин башчылыг 
    етдийи Латем мяктяби усталары В. де Саделер, Г. ван де Вустейне йарадыъылыьында) бирляширди.

    “Ренессанс” цслубунда тохунмуш памбыг халча.



    Белчика кружевалары.



    1920–30 иллярин мемарлыьында неоклассисизм цстцнлцк тяшкил едирди; 1-ъи дцнйа мцщарибясиндян сонра конструктивизм цслубу инкишаф етмяйя башлады (Щ. Щосте, Л. ван дер Свалмен, Е. ван Авербеке вя б.). Мцасир Б. мемарлыьынын принсипляри 1945 илдян сонракы йашайыш биналарынын, няглиййат вя сянайе тикилиляринин, иътимаи биналарын (мемарлар Щ. ван Кюйк, Р. Брам, М. Бренфо вя б.) ин- шасында формалашды. Антверпен, Брцссел вя Лйеждя иътимаи мяркязляри олан, чохмяртябяли вя йа гарышыг тикилилярдян ибарят микрорайонлар салынды. 1958 ил Цмумдцнйа сярэисиндян сонра Брцсселдя йени иншаат материалларына (алцминиум, пластик кцтля, ламинат) вя иншаат технолоэийасына цстцнлцк верилди. 1990-ъы иллярдя тарихилийя мейил вя мцхтялиф цслубларын постмодернизм рущуна
    уйьунлашдырылмасы нязяря чарпырды.
    20 яср Б. тясвири сяняти Авропа експрессионизми, символизми (Л. вя Г. де Смет, Й. Брцсселманс), сцрреализми (П. Делво, Р. Магрит) вя диэяр авангардизм ъяряйанларынын тясириня мяруз галды. 1960-ъы иллярдя поп-артын милли варианты, 1980-ъи иллярин яввялляриндя ися щеппенинг вя флйук- сус кими бядии активлик формалары йаранды. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляри Б. инъясянятиндя полистилизмля йанашы постмодернизмин чохсайлы формалары мювъуддур.
    Мусиги
    Мцасир Б. мусигиси Нидерланд мядяниййяти яняняляри иля баьлы олан фламандларын вя франсыз мядяниййятинин тясириня мяруз галмыш валлонларын милли мусиги мядяниййяти ясасында йаранмышдыр. Орта ясрлярдя Б.-нын индики яразисиндя ясас мядяниййят мяркязи Лйеж иди. Йакоб Лйежли мусиги нязяриййясиня даир ири щяъмли “Мусиги айнасы” (1321–25) трактатыны йаратды. Интибащ дюврцндя халг мащны йарадыъылыьы ясасында формалашмыш Нидерланд полифонийа сяняти (бястякарлардан Ж. Беншуа, Г. Дцфаи, Ж. Депре, Й. Океэем, Й. Обрехт, О. Лассо) Гярби Авропа бястякарлыг мяктябляриня мцщцм тясир эюстярмишдир. 16 ясрдя Антверпен Авропа нот чапы мяркязиня чеврилди (нот няшринин баниляриндян бири Т. Сузато иди). 17 ясрдя Антверпендя клавесин истещсалы эениш вцсят алмышды. 19 ясрдя Б. мусигисиндя ики йарадыъылыг истигамяти – Антверпен (П. Бенуа, онун давамчылары Й. Блокс, Л. Дцбуа, Е. Тинел вя б.) вя валлон (Э. Лекю, Ж. Йонэен, О. Дцпон, Л. Йуберти вя б.) мусиги мяктябляри формалашды. Фламанд мяктяби алман мусиги яняняляриня вя ири сящня жанрларына мейилли иди (Бенуанын тарихи-гящряманлыг вя мяишят мювзусунда йаздыьы опералар, “Шелда” ораторийасы, 1868, “Рубенс” кантатасы, 1877; Й. Блоксун “Тил Уленшпиэел” операсы, 1900; Е. Тинелин “Фламанд мащнылары” силсиляси, 1883; Л. Дцбуанын “Юлцм мелодрамы”, 1894). Валлон мяктяби цчцн франсыз мусиги яняняляри юнямли олмуш, ясас диггят симфоник вя камера инструментал мусигисиня йюнялмишдир (Лекюнун скрипка цчцн соната вя симли квартетляри; Йонэенин орган иля симфоник оркестр цчцн “Арден тяяссцратлары”, 1913). 19–20 ясрлярдя Б. скрипка мяктяби (баниляри Ш. Берио, А. Вйютан, Е. Изаи вя б.) йцксяк сявиййяйя чатды. Бястякарлардан П. Жилсон, Ж. Абсил, Ф. Кине, П. Дефоссе вя б. 20 яср Б. мусигисинин эюркямли нцмайяндяляридир. Дирижорлардан Ф. Андре, Д. Дефо, пианочулардан Е. Боске, М. Маас, скрипкачылардан А. Грцмйо, К. ван Несте, мцьяннилярдян М.Д. Грот вя Ф. Анспах, мусигишцнаслардан А. Воткенн, Ш. ван ден Боррен, С. Клеркс вя б. Б.-нын мяшщур сянят хадимляридир. Брцсселдя “Ла Монне” театры (1700), Антверпендя Крал фламанд опера театры (1893), Лйеждя Валлонийанын Крал операсы (1820, 1967 иля гядяр Лйеж Крал театры) фяалиййят эюстярир. Ифачы коллективляр арасында милли симфоник оркестр (1936), гядим мусиги ансамблы “Про мусиъа Антигуа” (1933–67, йарадыъысы дирижор вя бястякар С. Кейп) сечилир. Щяр ил кечирилян Флан- дрийа фестивалы (1958 илдян) вя Валлонийа фестивалы (1971 илдян) Б.-нын ян мяшщур мусиги фестивалларыдыр. Муасир мусиги фестиваллары да кечирилир [(“Про арте” (1921–34), “Арс мусиъа” (1988 илдян)]. Брцсселдя мусиги ифачыларынын кралича Йелизавета ад. (1951 илдян; дцнйада ян нцфузлу мцсабигялярдян бири), Эентдя органчыларын С. Бах ад. (1958 илдян), Лйеждя симли квартетлярин (1951 илдян) вя с. бейнялхалг мцсабигяляр кечирилир. Брцссел консеварторийасынын музейиндя дцнйада ян бюйцк мусиги алятляри коллексийаларындан бири сахланылыр.
    Рягс вя балет
    Фландрийа вя Брабантын (мцасир Белчика яразисиндя) шящярляри щяля 14 ясрдян рягслярля мцшайият олунан байрамлары иля мяшщур иди. 15–16 ясрлярдя камер-риторлар (сех типли бирликляр) рягсля мцшайият олунан театр тамашалары тяшкил едирди. 17 ясрдя бу тамашалар опера-балет формасыны алды. 1700 илдя Брцсселдя “Ла Монне” театры ачылмышды (балет труппасы 1705 илдя). 18 ясрдя театр юз репертуарына франсыз бястякарларынын ясярлярини дахил едирди. Тамашаны франсыз вя италйан хореографлары щазырлайырды. Театрын инкишафында балетмейстер вя ряггас Ж.А. Петипанын мцщцм ролу олмушдур. Бурада мяшщур Авропа ряггаслары М. Талйони, Ф. Елслер вя б. чыхыш едирди. 1826–27 иллярдя Ж.А. Петипа рягс консерваторийасынын ясасыны гоймушдур. 1848 илдя Эент ш.- ндя рягс академийасы йарадылмышдыр. 1830–90 иллярдя Брцсселдя балет тамашаларыны Бартоломен, Анйел, Й. Щансен, Л. Петипа щазырламышлар. 20 ясрин яввялляриндя бурада балетмейстерлярдян Ъ.Ъ. Саракко вя Ф. Амброзини, ряггася К. Брианса чалышырдылар. 20 ясрин орталарында юлкянин бцтцн опера театрларында балет труппалары фяалиййят эюстярирди. Балетмейстерлярдян Ж. Брабантс Антверпендя, Ж. Лаззини Лйеждя ишляйирдиляр. 1953–59 иллярдя “Ла Монне”дя ишлямиш балетмейстер Ж. Ж. Ечеверинин театрын инкишафында ящямиййятли ролу олмушдур. 1941 илдя Брабантс Антверпендя балет мяктяби тяшкил етмишдир (1951 илдян Крал фламанд опера мяктяби, 1969 илдян Фландрийа балет труппасы). 1960 илдя М. Бежарын Брцсселя дявят олунмасы Б. балети цчцн мцщцм щадися олду. М. Бежар “ХХ ясрин балети” труппасыны (1960–87) вя “Мудра” мяктяб-студийасыны йаратмышдыр (1970). 1988–91 иллярдя “Ла Монне”дя Америка хореографы М. Моррисин сонрадан милли труппа статусу алмыш труппасы ишлямишдир. В. Вандекейбус, Й. Фабр, А.Т. де Керсмакер 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя мцстягил експериментал рягсляр сащясиндя апарыъы хореографлардыр.
    Театр
    Б. театр сянятинин тарихи орта ясрлярдян башланыр. 13–15 ясрлярдя литурэийа драмлары, моралите вя мистерийалар тамашайа гойулурду. 15 ясрин яввялляриндя Эент, Антверпен, Брцссел вя с. ш.-лярдя ядябиййат вя театр щявяскарлары ъямиййятляринин (ритор-камераларын) йаранмасы театр щяйатынын ъанланмасына сябяб олду. 1700 илдя Брцсселдя “Ла Монне” театры фяалиййятя башлады. Ж. Расин, Ж.Ф. Ренйар, П.Ж. Кребийон вя б. франсыз драматургларынын ясярляри тамашайа гойулурду. Драматург Ш. Фавар, актриса Монтансйе (М. Брцне) апарыъы театр хадимляри иди. Тякъя Брцсселдя тягр. 300 театр, о ъцмлядян “Водевил”, “Галери”, “Молйер театры” фяалиййят эюстярирди. Брцсселдя вя Антверпендя йарадылан театрларда тамашалар фламанд дилиндя эедирди.
    19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя символист драматурглардан М. Метерлинк, Ш. ван Лерберг, Ж. Роденбах, Е. Верхарн вя б.-нын ясярляринин театр сянятинин инкишафында мцщцм ролу олмушдур. 1895–97 иллярдя Брцсселдя “Инъясянят еви”нин театры (1897–99 иллярдя “Йени Театр”) фяалиййят эюстярирди. 1907–14 иллярдя “Галери” театрында мцнтязям олараг франсыз артистляри чыхыш етмишляр. 1920–30-ъу иллярдя Брцсселдя, Антверпендя вя б. ш.-лярдя фламанд милли театрлары йарадылмышдыр. 1925 илдя А. Ейэеспарс “Пролетар театры”нын (1940-ъы иллярдя “Команда театры” адланырды) ясасыны гоймушдур. 1943 илдя актйор вя режиссор К. Етйен Брцсселдя “Дц Ридо” театрыны йаратмыш, онун сящнясиндя Б.-нын эянъ мцяллифляринин (Ж. Сион, П. Уилемс) ясярлярини тамашайа гоймушдур. 1970–80-ъи иллярдя юлкядя франсыздилли драматурэийа инкишаф етмишдир (Р. Калиски, Ж. Луве, П. Вийем, Ж. Сигрид, В. ван ден Брюк, П. Кюк, Ж. М. Пйем, П. Емон, П. Вребо, Л. Вутер).
    20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя фламанд театрыны Л. Персевал, Л. ван Щов вя б. новатор режиссорлар тямсил едирди. 1959 илдян Спа ш.-ндя франсыздилли театрын патронажлыьы иля йай театр фестивалы кечирилир. Б.-да 1977 илдян фламанд театрынын да щяр ики илдян бир бейнялхалг фестивалы тяшкил олунур. 1994 илдян щяр ил “Инъясянят фестивалы” кечирилир.
    Кино
    Б.-да илк кцтляви киносеанс 1896 илдя Брцсселдя баш тутмушдур (О. вя Л. Лцмйер гардашларынын филмляри). 1908 илдя А. Машен Щарревелддя киностудийа йаратмышдыр (6 иля 20-йядяк филмя, о ъцмлядян 1912 илдя илк гысаметражлы “Мина Классенсин щекайяти” филми чякилмишдир). Биринъи дцнйа мцщарибяси, еляъя дя Америка вя Франса фирмалары тяряфиндян апарылан рягабят милли кинематографын тяшяккцлцнц йубандырды. 1920-ъи иллярдя актйор вя ссенаристляр даща ялверишли йарадыъылыг мцщити тапмаг цмидиля Франсайа эедирдиляр. 1921 илдя И. Де Кампенейерин Мещелендя тяшкил етдийи ири студийаларда Р.де Вавренин, Э. Шукенс вя б. реж.-ын филмляри (о ъцмлядян, илк сясли филмляр “Клептанс аиляси”, 1929; “Ян эюзял йуху”, 1930 вя с.) истещсал едилди. 1920–30-ъу иллярин сонларында сянядли, етнографик вя сянятшцнаслыьа даир филмляр чякян авангардист реж.-лар Ш. Декюкелер, А. Ковен Б. кинематорафына мцщцм тющфяляр вермишляр. 1936 илдя Крал синематекасынын йаранмасында импрессионист киноесселярин мцяллифи А. Сторкун (А. Тирифайс вя П. Вермейленля бирэя) бюйцк ролу олмушдур. Бу дюврцн реж.-ларыдан Й. Вандерщейден, В. Бенуа вя б. да сечилирдиляр. Фашист ишьалы заманы, ясасян, гысаметражлы филмляр чякилирди. Б. азад олдугдан сонра Е. де Мейстин “Мцлки эейимли ясэярляр” (1944) вя “1 №-ли барак” (1945) филмляри хцсуси йер тутурду. 
    Хариъи капиталын кюмяйиля 1950-ъи иллярдян филмлярин мцнтязям истещсалына башланылды. “Контрабандачыларын банкети” (1951, реж. А. Сторк), “Ъеймс Енсо- нун маскалары вя сифятляри” вя “Гызыл яср” (1950, 1953, щяр икисинин реж. П. Щасартс), “Гаьайылар лиманда юлцр” (1955, реж.-лар Р. Верщаверт, Р. Кюйперс вя И. Михилс), “Магрит” (1960, реж. Л. де Еш), “Ийероним Босх” (1963, реж. Ф. Вейерщанс), “Боринажын ушаглары” (1960, реж. П. Мейер) вя с. филмляр Б. киносунун ян йахшы нцмуняляри арасында иди. Б. кинематографчылары сийаси вя сосиал проблемляря тохунараг “Сизин щцгугларыныз уьрунда мцбаризя” вя “Ачыг диалог” (1961, 1971, Ф. Бценс), “Ъцмя ахшамы базар эцнцндя олдуьу кими охуйаъаьыг” (1967, де Еш), “Валлонийа” (1971, Ж. Громбер) филмлярини йаратмышлар. Б.-нын бейнялхалг нцфуз газанмыш реж.-ларындан бири А. Делвонун “Башы гырхылмыш адам” (1960) филмини эюстярмяк олар. 1960-ъы иллярдя Й. Пустийенс, П. Щелл, Р. Летем, Б. Лехман, Й.Декортун йарадыъылыьы иля тямсил олунан експериментал кино эениш йайылмышды. 1960–80-ъи иллярин реж.-ларындан Г. Кцммел, Ш. Аккерман, Б. Лами, М. Рабинович вя Ж.Ж. Андрийени дя эюстярмяк олар. 1980-ъи иллярдя “Бенвенута” (1983, А. Делво), “Гызыл сяксянинъи илляр” вя “Евя мяктублар” (1985, 1986, Ш. Аккерман) филмляринин мцвяффягиййят газанмасына вя йени реж.-лар няслинин (К. Верморщен, М. Щансел, М. Дидден, Ж. Корбйо, Р. де Щерт) мейдана чыхмасына бахмайараг, илдя 7–8 филм чякилирди.
    1990–2000-ъи илляр Б. милли киносунун дирчялиш дюврц олду: “Дцпон вя Дцпон филм чякир” (1990, реж. Р. де Щерт), “Йердя эюйдяки кими” вя “Иблис иля мави дяниз арасында” (1991, 1995, щяр икисинин реж. М. Щансел), “Крал рягс едир” (2000, реж. Ж. Корбйо), “Кцляк щяр тяряфя яся биляр” (2002, реж. Т. Барман), “Гышда 25 дяряъя” (2003, реж. С. Вцйе, Франса иля бирэя), “Рашевскинин тангосу” (2003, реж. С. Гарбарски) вя с. Б.-да анимасийа филмляринин мцнтязям истещсалына 1940-ъы иллярин сонларындан башланмышдыр. 1970-ъи иллярин анимасийа киносуна реж. Р. Сервенин бюйцк тясири олмушдур. О, Зяриф Сянятляр Крал Академийасында анимасийа кафедрасы йаратмыш, ушаг анимасийа студийаларына дястяк олмуш, “Пегас” (1973), “Гарпийа” (1979) вя с. филмляр чякмишдир. 1960–70-ъи иллярин анимасийа киносу реж.-ларындан Е. Риссак, Ж.П. Пиша, Б. Сулзинэери эюстярмяк олар. Б.-да бир нечя кинематографийа ин-туту фяалиййят эюстярир. 1962 илдя Синематека йанында кино музейи ачылмышдыр. 1974 илдян Брцссел вя Эентдя Бейнялхалг кинофестиваллар кечирилир.

    Лювен университетинин китабханасы.



    Беффруа гцлляси. Эент шящяри.



    Оммеганг байрамы. Брцссел.



    Яд.: Пантелеева С.В. Нидерланды и Бельгия. СПб., 1905; Лозинский С.Г. История Бельгии в новое время. СПб., 1908; Bragard R. Histoire de la musique belge. Brussel, 1946–49. Vol. 1–2; Lilar S. Soixante ans de thé- âtre belge. Brux., 1952; Courtens A. Belgique romane: architecture, art monumental. Brux., 1969; Малые страны Западной Европы. М., 1972; А ксенова Л.А. Бельгия. М., 1982; Le théâtre dans la communauté française de Belgique depuis 1945. Brux., 1991; Brism é e J. Cinéma: cent ans de cinéma en Belgique. Liège, 1995; П и - ренн А. Средневековые города Бельгии. СПб., 2001; Деловая Бельгия: Экономика и связи с Россией: Справочник, М., 2002–2004–.