Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BELQRAD

    БЕЛГРÁД (Београд) – Сербийанын пайтахты. Ъянуби Авропанын ян ири шящярляриндян бири. Б. хцсуси инз.я.в. (сащ. 3224 км2) статусуна маликдир. 10 шящяр вя 6 шящярятрафы иъмадан ибарятдир. Ящ. 1,1 млн. (2005); шящярятрафы иъмаларла 1,7 млн. Орта Дунай дцзянлийинин ъ. кянарында, Сава чайынын Дунайа тюкцлдцйц йердя, 110 м-дян йухары щцнд.-дя йерляшир. Гярби Авропаны Еэей дянизи сащили, Кичик Асийа, Йахын вя Орта Шяргля ялагяляндирян мцщцм автомобил маэистралы вя д.й.-лары говшаьы. Дунай чайында ири порт (Рейн–Майн–Дунай каналы тикилдикдян сонра Шимал дянизи иля Гара дяниз арасында “чай-дяниз” типли эямилярин ишлядийи бирбаша су йолу ялагяси йаранмышдыр); Бейнялхалг аеропорт (“Белград”, Сурчиндя). СЕС (“Ъердап”) вар.

                    Белград шящяриндян эюрцнцш.


    Гядимдя Б. яразисиндя келтлярин Синэидунум адлы йашайыш мянтягяси, е.я. 1 яср – ерамызын 4 ясриндя Романын ейниадлы шящяри олмушдур. Рома империйасынын парчаланмасындан сонра (395) Бизанс империйасына гатылмыш; 6 ясрдя йенидян тикилмишдир. 6 ясрин сонларында аварлар тяряфиндян тутулмушдур. Сербъя ады (Белиград) иля илк дяфя 878 илдя гейд едилмишдир. 9–10 ясрлярдя булгарларын, 11–12 ясрлярдя йенидян Бизансын, сонралар ися ардыъыл олараг булгарлар, маъарлар вя серблярин щакимиййятиндя олмушдур. Стефан Лазаревичин [1403–27] щакимиййяти илляриндя Сербийанын пайтахты олан Б. чичяклянмя дюврцнц йашамышдыр. 1427 илдян маъарларын галасы иди. 1521 илдя тцркляр тяряфиндян тутулмуш, Белград пашалыьынын мяркязиня чеврилмишдир. 1688–90, 1717–39, 1789–91 иллярдя Австрийанын табелийиня кечмишдир. 1806 илдян Сербийа кнйазлыьынын (1882 илдян краллыг) пайтахты олмуш, 1813–30 иллярдя йенидян Османлы империйасына гатылмышдыр (шящярин мяркязиндяки гала ися 1867 илядяк тцрклярин ялиндя иди). Биринъи дцнйа мцщарибяси заманы 1914 вя 1915–18 илляр- дя Б.-ы Австрийа гошунлары ишьал етмишляр. 1918 илдян Серб, Хорват вя Словен Краллыьынын (1929–91 иллярдя Йугославийа) пайтахты олмушдур. 1941–44 иллярдя шящяр алман гошунлары тяряфиндян зябт едилмишдир. 1992 илдян Йугославийа Федератив Респ.-нын, 2003 илдян Сербийа вя Чер- ногорийа дювлят иттифагынын пайтахты олмушдур. 1999 илин март–ийун айларында НАТО авиасийасынын даьыдыъы бомбардманына вя ракет атяшиня мяруз галмышдыр.


    Сава чайынын саь сащилиндя йерляшян Калемегдан (Галамейдан) паркындакы Йухары вя Ашаьы галалар Б.-ын тарихи мяркязидир. Бурайа Рома вя орта яср истещкамларынын галыглары, Небойша бцръц (15 ясрин орталары, 18 ясрдя йенидян тикилмишдир), Диздаревы (15 ясрин яввяли), 16–17 ясрляря аид Османлы тцрбяси вя Карловы (17–18 ясрляр) дарвазалары, Сащат галасы (18 яср), Ружитса килсяси (1867–69), Мцг. Петка кичик килсяси (1937) вя с. дахилдир. Байраглы Ъаме (1690) вя Доситей Обрадовичин лисейи (18 ясрин орталары) тарихи мемарлыг абидяляридир. Земун р-ндакы орта яср Гардош галасы йахынлыьында Мцг. Николай (1725–45) вя Мярйям (1776–80) килсяляри, Раковитса монастыры (16 яср; 1861–65 иллярдя йенидян тикилмишдир) йерляшир. Лйубитсы (1829–31) вя Милош (1831) кнйазларынын йашайыш евляри балкан цслубунда тикилмишдир. 19 ясрин 2-ъи йарысы – 20 ясрин 1-ъи йарысында Б.-ын мяркязи мцнтязям план ясасында салынмышдыр (Республика вя Теразийе мейданлары). Ясас тикилиляри Алекс Крсмановичин еви (1885), халг скупшинасынын (1906–37, мемарлар Й. вя П. Илкич), Милли театрын (1868–69), “Москва” мещманханасынын (1906, мемар Й. Илкич), Смедерев банкынын (1910, мемар М. Рувидич) биналарыдыр. Мцг. Александр Невски (1912–30, мемарлар Е. Начич, П.Й. Попович, В. Андросов), Дашмейдандакы Апостол Марк (1931–40), Врачарда Мцг. Савва (1935–39; 2004 илдя онун йахынлыьында мющтяшям Мцг. Савва килсясинин тикинтиси баша чатдырылмышдыр) килсяляринин иншасында серб монастыр мемарлыьы принсипляриндян истифадя едилмишдир. Рус Троитса килсяси Новгород мемарлыьы яняняляриня уйьун тикилмишдир (1924–25, мемар В.В. Сташевски). Н. Добрович вя М. Сомборскинин планы (1947–50) ясасында Сава чайынын сол сащилиндя Йени Белград р-ну салынмышдыр. Кнйаз М. Обреновичин абидяси (1882, щейкялтяраш Е. Патси) вя “Гялябя мцждячиси” щейкяли (1913, щейкялтяраш И. Мештрович) гойулмушдур. Шящяр ятрафында, орта яср Жрнов шящяринин йериндя, Авала даьында Намялум Ясэяря абидя учалдылмышдыр (1934–38, щейкялтяраш Мештрович).


    Серб елм вя инъясянят академийасы (1886 илдя тяшкил едилмишдир), кимйа (1897), эеолоэийа (1891), ъоьрафийа (1910) вя с. елми ъямиййятляри, рясядхана, Белград ун-ти (1863; тяркибиня 8 ин-т дахилдир), Инъясянят ун-ти (1937), Али игтисад мяктяби (1856), Театр вя кино академийасы (1950, щазырда драм сяняти факцлтяси), Мусиги академийасы (1937) фяалиййят эюстярир. Ясас китабханалары: Сербийа халг китабханасы (1832), Академик китабхана (1842 илдя серб тящсил
    ъямиййяти кими йаранмышдыр), ун-т (1844 илдя Серб лисейинин китабханасы кими тяшкил едилмишдир) вя Белград (1929) китабханалары. 40-адяк музей, о ъцмлядян Милли музей (1844 илдя йарадылмышдыр; бина 1903–06, мемарлар А. Стефанович, Н. Нестерович), онун филиаллары: Фрескалар галерейасы (1953), Серб православ килсяси музейи (1856), етнографик (1901), театр (1950), тятбиги (1950) вя мцасир инъясянят (1958) музейи; бундан башга, щярби (1878), Б. шящяри (1903), Сербийанын тарихи (1963) вя с. музейляр фяалиййят эюстярир. Милли театр (1868 илдя йарадылмышдыр; опера, балет, драматик тамашалар гойулур), Йугославийа драматик театры (1948), “Ателйе-212” театры (1956), Филармонийа орк.-и (1923 илдян); Б. ун-тинин хор ъямиййяти (1945 илдян) вар. Щяр ил Б. бейнялмилял театр фестивалы (1967 илдян) вя бейнялхалг кинофестивал (1971 илдян) кечирилир.

                Калемегдан (Галамейдан) паркындан эюрцнцш.


    Б. юлкянин ясас игтисади мяркязляриндян биридир; йахынлыгдакы Смедерово, Панчево шящярляри вя Дунай сащилляри бойунъа яразилярля (цмуми сащ. тягр. 2 мин км2) бирликдя азад игтисади зона статусуна маликдир. Сербийа вя Черногорийанын ЦДМ-нин 1/4-дян чоху пайтахт реэионунда йарадылыр (Сербийанын ЦДМ-нин тягр. 30%-и). Муздлу ишчилярин 66,4%- и хидмят сферасында, 24,5%-и сянайедя, 7,3%-и тикинтидя, 1,8%-и кянд вя мешя тясяррцфатында мяшьулдур (2003). Шящяр игтисадиййатынын ясасыны сянайе тяшкил едир. Машынгайырма вя металлурэийа: сянайе аваданлыглары (енерэетика, мядянчыхарма вя йейинти мящсуллары сянайеси цчцн), дязэащ вя алятляр (“Иво Лола Рибар” з-ду, вя с.), тахылйыьан комбайнлар, тракторлар вя диэяр к.т. техникасы (“Змай” з-ду вя с.), автобуслар (“Икарбус” з-ду), дахилийанма мцщяррикляри, телекоммуникасийа аваданлыглары (“Телеоптик” з-ду), микроелектрон ъищазлар вя гурьулар, мяишят техникасы (“Белим” з-ду) вя с. истещсалы; эямигайырма вя эями тямири. Кимйа, о ъцмлядян нефт-кимйа (пластик кцтля, синтетик каучук вя с.) сянайеси, щямчинин лак, бойа вя полимер юртцкляр (“Дуга” з-ду), мяишят кимйасы васитяляри (“Беохемийа” з-ду), косметика, яъзачылыг препаратлары (“Галеника” з-ду вя с.) мцяссисяляри фяалиййят эюстярир. Йцнэцл (йун, памбыг вя диэяр парчалар, трикотаж, тикиш вя галантерейа мямулатлары, айаггабы вя с.), аьаъ емалы, каьыз, полиграфийа сянайеси инкишаф етмишдир, тикинти материаллары истещсал олунур. Йейинти сянайеси башлыъа олараг, йерли к.т. хаммалынын емалына ясасланыр вя ун, чюряк-булка, гяннады вясцд мящсуллары, шякяр, битки йаьы, ят вя тярявяз консервляри, щямчинин тязя дондурулмуш мящсуллар, ичкиляр вя с. истещсалы мцяссисяляри иля тямсил олунур. 2000-ъи иллярин яввялляриндя истещсал щяъминин хейли азалмасы зямининдя мцяссисялярин юзялляшдирилмяси апарылмыш, бир сыра сянайе обйектляринин профили дяйишдирилмиш вя йа баьланмышдыр. Пайтахт реэионунун игтисадиййатында тикинти сянайеси мцщцм йер тутур. Б.-дакы тяшкилатлар бцтцн Сербийада, щямчинин бир чох хариъи юлкялярдя нягл., сянайе, иътимаи вя йашайыш обйектляринин лайищяляндирилмясини вя тикинтисини щяйата кечирир.

                                    Мцгяддяс Савва бюйцк килсяси.


    Б.-нин яразисинин тягр. 45%-ини к.т.-на йарарлы торпаглар (шящярятрафы тярявязчилик, баьчылыг, щейвандарлыг; дянли вя йем биткиляринин беъярилмяси вя с.) тутур.

                                  Белград авиасийа музейи.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BELQRAD

    БЕЛГРÁД (Београд) – Сербийанын пайтахты. Ъянуби Авропанын ян ири шящярляриндян бири. Б. хцсуси инз.я.в. (сащ. 3224 км2) статусуна маликдир. 10 шящяр вя 6 шящярятрафы иъмадан ибарятдир. Ящ. 1,1 млн. (2005); шящярятрафы иъмаларла 1,7 млн. Орта Дунай дцзянлийинин ъ. кянарында, Сава чайынын Дунайа тюкцлдцйц йердя, 110 м-дян йухары щцнд.-дя йерляшир. Гярби Авропаны Еэей дянизи сащили, Кичик Асийа, Йахын вя Орта Шяргля ялагяляндирян мцщцм автомобил маэистралы вя д.й.-лары говшаьы. Дунай чайында ири порт (Рейн–Майн–Дунай каналы тикилдикдян сонра Шимал дянизи иля Гара дяниз арасында “чай-дяниз” типли эямилярин ишлядийи бирбаша су йолу ялагяси йаранмышдыр); Бейнялхалг аеропорт (“Белград”, Сурчиндя). СЕС (“Ъердап”) вар.

                    Белград шящяриндян эюрцнцш.


    Гядимдя Б. яразисиндя келтлярин Синэидунум адлы йашайыш мянтягяси, е.я. 1 яср – ерамызын 4 ясриндя Романын ейниадлы шящяри олмушдур. Рома империйасынын парчаланмасындан сонра (395) Бизанс империйасына гатылмыш; 6 ясрдя йенидян тикилмишдир. 6 ясрин сонларында аварлар тяряфиндян тутулмушдур. Сербъя ады (Белиград) иля илк дяфя 878 илдя гейд едилмишдир. 9–10 ясрлярдя булгарларын, 11–12 ясрлярдя йенидян Бизансын, сонралар ися ардыъыл олараг булгарлар, маъарлар вя серблярин щакимиййятиндя олмушдур. Стефан Лазаревичин [1403–27] щакимиййяти илляриндя Сербийанын пайтахты олан Б. чичяклянмя дюврцнц йашамышдыр. 1427 илдян маъарларын галасы иди. 1521 илдя тцркляр тяряфиндян тутулмуш, Белград пашалыьынын мяркязиня чеврилмишдир. 1688–90, 1717–39, 1789–91 иллярдя Австрийанын табелийиня кечмишдир. 1806 илдян Сербийа кнйазлыьынын (1882 илдян краллыг) пайтахты олмуш, 1813–30 иллярдя йенидян Османлы империйасына гатылмышдыр (шящярин мяркязиндяки гала ися 1867 илядяк тцрклярин ялиндя иди). Биринъи дцнйа мцщарибяси заманы 1914 вя 1915–18 илляр- дя Б.-ы Австрийа гошунлары ишьал етмишляр. 1918 илдян Серб, Хорват вя Словен Краллыьынын (1929–91 иллярдя Йугославийа) пайтахты олмушдур. 1941–44 иллярдя шящяр алман гошунлары тяряфиндян зябт едилмишдир. 1992 илдян Йугославийа Федератив Респ.-нын, 2003 илдян Сербийа вя Чер- ногорийа дювлят иттифагынын пайтахты олмушдур. 1999 илин март–ийун айларында НАТО авиасийасынын даьыдыъы бомбардманына вя ракет атяшиня мяруз галмышдыр.


    Сава чайынын саь сащилиндя йерляшян Калемегдан (Галамейдан) паркындакы Йухары вя Ашаьы галалар Б.-ын тарихи мяркязидир. Бурайа Рома вя орта яср истещкамларынын галыглары, Небойша бцръц (15 ясрин орталары, 18 ясрдя йенидян тикилмишдир), Диздаревы (15 ясрин яввяли), 16–17 ясрляря аид Османлы тцрбяси вя Карловы (17–18 ясрляр) дарвазалары, Сащат галасы (18 яср), Ружитса килсяси (1867–69), Мцг. Петка кичик килсяси (1937) вя с. дахилдир. Байраглы Ъаме (1690) вя Доситей Обрадовичин лисейи (18 ясрин орталары) тарихи мемарлыг абидяляридир. Земун р-ндакы орта яср Гардош галасы йахынлыьында Мцг. Николай (1725–45) вя Мярйям (1776–80) килсяляри, Раковитса монастыры (16 яср; 1861–65 иллярдя йенидян тикилмишдир) йерляшир. Лйубитсы (1829–31) вя Милош (1831) кнйазларынын йашайыш евляри балкан цслубунда тикилмишдир. 19 ясрин 2-ъи йарысы – 20 ясрин 1-ъи йарысында Б.-ын мяркязи мцнтязям план ясасында салынмышдыр (Республика вя Теразийе мейданлары). Ясас тикилиляри Алекс Крсмановичин еви (1885), халг скупшинасынын (1906–37, мемарлар Й. вя П. Илкич), Милли театрын (1868–69), “Москва” мещманханасынын (1906, мемар Й. Илкич), Смедерев банкынын (1910, мемар М. Рувидич) биналарыдыр. Мцг. Александр Невски (1912–30, мемарлар Е. Начич, П.Й. Попович, В. Андросов), Дашмейдандакы Апостол Марк (1931–40), Врачарда Мцг. Савва (1935–39; 2004 илдя онун йахынлыьында мющтяшям Мцг. Савва килсясинин тикинтиси баша чатдырылмышдыр) килсяляринин иншасында серб монастыр мемарлыьы принсипляриндян истифадя едилмишдир. Рус Троитса килсяси Новгород мемарлыьы яняняляриня уйьун тикилмишдир (1924–25, мемар В.В. Сташевски). Н. Добрович вя М. Сомборскинин планы (1947–50) ясасында Сава чайынын сол сащилиндя Йени Белград р-ну салынмышдыр. Кнйаз М. Обреновичин абидяси (1882, щейкялтяраш Е. Патси) вя “Гялябя мцждячиси” щейкяли (1913, щейкялтяраш И. Мештрович) гойулмушдур. Шящяр ятрафында, орта яср Жрнов шящяринин йериндя, Авала даьында Намялум Ясэяря абидя учалдылмышдыр (1934–38, щейкялтяраш Мештрович).


    Серб елм вя инъясянят академийасы (1886 илдя тяшкил едилмишдир), кимйа (1897), эеолоэийа (1891), ъоьрафийа (1910) вя с. елми ъямиййятляри, рясядхана, Белград ун-ти (1863; тяркибиня 8 ин-т дахилдир), Инъясянят ун-ти (1937), Али игтисад мяктяби (1856), Театр вя кино академийасы (1950, щазырда драм сяняти факцлтяси), Мусиги академийасы (1937) фяалиййят эюстярир. Ясас китабханалары: Сербийа халг китабханасы (1832), Академик китабхана (1842 илдя серб тящсил
    ъямиййяти кими йаранмышдыр), ун-т (1844 илдя Серб лисейинин китабханасы кими тяшкил едилмишдир) вя Белград (1929) китабханалары. 40-адяк музей, о ъцмлядян Милли музей (1844 илдя йарадылмышдыр; бина 1903–06, мемарлар А. Стефанович, Н. Нестерович), онун филиаллары: Фрескалар галерейасы (1953), Серб православ килсяси музейи (1856), етнографик (1901), театр (1950), тятбиги (1950) вя мцасир инъясянят (1958) музейи; бундан башга, щярби (1878), Б. шящяри (1903), Сербийанын тарихи (1963) вя с. музейляр фяалиййят эюстярир. Милли театр (1868 илдя йарадылмышдыр; опера, балет, драматик тамашалар гойулур), Йугославийа драматик театры (1948), “Ателйе-212” театры (1956), Филармонийа орк.-и (1923 илдян); Б. ун-тинин хор ъямиййяти (1945 илдян) вар. Щяр ил Б. бейнялмилял театр фестивалы (1967 илдян) вя бейнялхалг кинофестивал (1971 илдян) кечирилир.

                Калемегдан (Галамейдан) паркындан эюрцнцш.


    Б. юлкянин ясас игтисади мяркязляриндян биридир; йахынлыгдакы Смедерово, Панчево шящярляри вя Дунай сащилляри бойунъа яразилярля (цмуми сащ. тягр. 2 мин км2) бирликдя азад игтисади зона статусуна маликдир. Сербийа вя Черногорийанын ЦДМ-нин 1/4-дян чоху пайтахт реэионунда йарадылыр (Сербийанын ЦДМ-нин тягр. 30%-и). Муздлу ишчилярин 66,4%- и хидмят сферасында, 24,5%-и сянайедя, 7,3%-и тикинтидя, 1,8%-и кянд вя мешя тясяррцфатында мяшьулдур (2003). Шящяр игтисадиййатынын ясасыны сянайе тяшкил едир. Машынгайырма вя металлурэийа: сянайе аваданлыглары (енерэетика, мядянчыхарма вя йейинти мящсуллары сянайеси цчцн), дязэащ вя алятляр (“Иво Лола Рибар” з-ду, вя с.), тахылйыьан комбайнлар, тракторлар вя диэяр к.т. техникасы (“Змай” з-ду вя с.), автобуслар (“Икарбус” з-ду), дахилийанма мцщяррикляри, телекоммуникасийа аваданлыглары (“Телеоптик” з-ду), микроелектрон ъищазлар вя гурьулар, мяишят техникасы (“Белим” з-ду) вя с. истещсалы; эямигайырма вя эями тямири. Кимйа, о ъцмлядян нефт-кимйа (пластик кцтля, синтетик каучук вя с.) сянайеси, щямчинин лак, бойа вя полимер юртцкляр (“Дуга” з-ду), мяишят кимйасы васитяляри (“Беохемийа” з-ду), косметика, яъзачылыг препаратлары (“Галеника” з-ду вя с.) мцяссисяляри фяалиййят эюстярир. Йцнэцл (йун, памбыг вя диэяр парчалар, трикотаж, тикиш вя галантерейа мямулатлары, айаггабы вя с.), аьаъ емалы, каьыз, полиграфийа сянайеси инкишаф етмишдир, тикинти материаллары истещсал олунур. Йейинти сянайеси башлыъа олараг, йерли к.т. хаммалынын емалына ясасланыр вя ун, чюряк-булка, гяннады вясцд мящсуллары, шякяр, битки йаьы, ят вя тярявяз консервляри, щямчинин тязя дондурулмуш мящсуллар, ичкиляр вя с. истещсалы мцяссисяляри иля тямсил олунур. 2000-ъи иллярин яввялляриндя истещсал щяъминин хейли азалмасы зямининдя мцяссисялярин юзялляшдирилмяси апарылмыш, бир сыра сянайе обйектляринин профили дяйишдирилмиш вя йа баьланмышдыр. Пайтахт реэионунун игтисадиййатында тикинти сянайеси мцщцм йер тутур. Б.-дакы тяшкилатлар бцтцн Сербийада, щямчинин бир чох хариъи юлкялярдя нягл., сянайе, иътимаи вя йашайыш обйектляринин лайищяляндирилмясини вя тикинтисини щяйата кечирир.

                                    Мцгяддяс Савва бюйцк килсяси.


    Б.-нин яразисинин тягр. 45%-ини к.т.-на йарарлы торпаглар (шящярятрафы тярявязчилик, баьчылыг, щейвандарлыг; дянли вя йем биткиляринин беъярилмяси вя с.) тутур.

                                  Белград авиасийа музейи.

    BELQRAD

    БЕЛГРÁД (Београд) – Сербийанын пайтахты. Ъянуби Авропанын ян ири шящярляриндян бири. Б. хцсуси инз.я.в. (сащ. 3224 км2) статусуна маликдир. 10 шящяр вя 6 шящярятрафы иъмадан ибарятдир. Ящ. 1,1 млн. (2005); шящярятрафы иъмаларла 1,7 млн. Орта Дунай дцзянлийинин ъ. кянарында, Сава чайынын Дунайа тюкцлдцйц йердя, 110 м-дян йухары щцнд.-дя йерляшир. Гярби Авропаны Еэей дянизи сащили, Кичик Асийа, Йахын вя Орта Шяргля ялагяляндирян мцщцм автомобил маэистралы вя д.й.-лары говшаьы. Дунай чайында ири порт (Рейн–Майн–Дунай каналы тикилдикдян сонра Шимал дянизи иля Гара дяниз арасында “чай-дяниз” типли эямилярин ишлядийи бирбаша су йолу ялагяси йаранмышдыр); Бейнялхалг аеропорт (“Белград”, Сурчиндя). СЕС (“Ъердап”) вар.

                    Белград шящяриндян эюрцнцш.


    Гядимдя Б. яразисиндя келтлярин Синэидунум адлы йашайыш мянтягяси, е.я. 1 яср – ерамызын 4 ясриндя Романын ейниадлы шящяри олмушдур. Рома империйасынын парчаланмасындан сонра (395) Бизанс империйасына гатылмыш; 6 ясрдя йенидян тикилмишдир. 6 ясрин сонларында аварлар тяряфиндян тутулмушдур. Сербъя ады (Белиград) иля илк дяфя 878 илдя гейд едилмишдир. 9–10 ясрлярдя булгарларын, 11–12 ясрлярдя йенидян Бизансын, сонралар ися ардыъыл олараг булгарлар, маъарлар вя серблярин щакимиййятиндя олмушдур. Стефан Лазаревичин [1403–27] щакимиййяти илляриндя Сербийанын пайтахты олан Б. чичяклянмя дюврцнц йашамышдыр. 1427 илдян маъарларын галасы иди. 1521 илдя тцркляр тяряфиндян тутулмуш, Белград пашалыьынын мяркязиня чеврилмишдир. 1688–90, 1717–39, 1789–91 иллярдя Австрийанын табелийиня кечмишдир. 1806 илдян Сербийа кнйазлыьынын (1882 илдян краллыг) пайтахты олмуш, 1813–30 иллярдя йенидян Османлы империйасына гатылмышдыр (шящярин мяркязиндяки гала ися 1867 илядяк тцрклярин ялиндя иди). Биринъи дцнйа мцщарибяси заманы 1914 вя 1915–18 илляр- дя Б.-ы Австрийа гошунлары ишьал етмишляр. 1918 илдян Серб, Хорват вя Словен Краллыьынын (1929–91 иллярдя Йугославийа) пайтахты олмушдур. 1941–44 иллярдя шящяр алман гошунлары тяряфиндян зябт едилмишдир. 1992 илдян Йугославийа Федератив Респ.-нын, 2003 илдян Сербийа вя Чер- ногорийа дювлят иттифагынын пайтахты олмушдур. 1999 илин март–ийун айларында НАТО авиасийасынын даьыдыъы бомбардманына вя ракет атяшиня мяруз галмышдыр.


    Сава чайынын саь сащилиндя йерляшян Калемегдан (Галамейдан) паркындакы Йухары вя Ашаьы галалар Б.-ын тарихи мяркязидир. Бурайа Рома вя орта яср истещкамларынын галыглары, Небойша бцръц (15 ясрин орталары, 18 ясрдя йенидян тикилмишдир), Диздаревы (15 ясрин яввяли), 16–17 ясрляря аид Османлы тцрбяси вя Карловы (17–18 ясрляр) дарвазалары, Сащат галасы (18 яср), Ружитса килсяси (1867–69), Мцг. Петка кичик килсяси (1937) вя с. дахилдир. Байраглы Ъаме (1690) вя Доситей Обрадовичин лисейи (18 ясрин орталары) тарихи мемарлыг абидяляридир. Земун р-ндакы орта яср Гардош галасы йахынлыьында Мцг. Николай (1725–45) вя Мярйям (1776–80) килсяляри, Раковитса монастыры (16 яср; 1861–65 иллярдя йенидян тикилмишдир) йерляшир. Лйубитсы (1829–31) вя Милош (1831) кнйазларынын йашайыш евляри балкан цслубунда тикилмишдир. 19 ясрин 2-ъи йарысы – 20 ясрин 1-ъи йарысында Б.-ын мяркязи мцнтязям план ясасында салынмышдыр (Республика вя Теразийе мейданлары). Ясас тикилиляри Алекс Крсмановичин еви (1885), халг скупшинасынын (1906–37, мемарлар Й. вя П. Илкич), Милли театрын (1868–69), “Москва” мещманханасынын (1906, мемар Й. Илкич), Смедерев банкынын (1910, мемар М. Рувидич) биналарыдыр. Мцг. Александр Невски (1912–30, мемарлар Е. Начич, П.Й. Попович, В. Андросов), Дашмейдандакы Апостол Марк (1931–40), Врачарда Мцг. Савва (1935–39; 2004 илдя онун йахынлыьында мющтяшям Мцг. Савва килсясинин тикинтиси баша чатдырылмышдыр) килсяляринин иншасында серб монастыр мемарлыьы принсипляриндян истифадя едилмишдир. Рус Троитса килсяси Новгород мемарлыьы яняняляриня уйьун тикилмишдир (1924–25, мемар В.В. Сташевски). Н. Добрович вя М. Сомборскинин планы (1947–50) ясасында Сава чайынын сол сащилиндя Йени Белград р-ну салынмышдыр. Кнйаз М. Обреновичин абидяси (1882, щейкялтяраш Е. Патси) вя “Гялябя мцждячиси” щейкяли (1913, щейкялтяраш И. Мештрович) гойулмушдур. Шящяр ятрафында, орта яср Жрнов шящяринин йериндя, Авала даьында Намялум Ясэяря абидя учалдылмышдыр (1934–38, щейкялтяраш Мештрович).


    Серб елм вя инъясянят академийасы (1886 илдя тяшкил едилмишдир), кимйа (1897), эеолоэийа (1891), ъоьрафийа (1910) вя с. елми ъямиййятляри, рясядхана, Белград ун-ти (1863; тяркибиня 8 ин-т дахилдир), Инъясянят ун-ти (1937), Али игтисад мяктяби (1856), Театр вя кино академийасы (1950, щазырда драм сяняти факцлтяси), Мусиги академийасы (1937) фяалиййят эюстярир. Ясас китабханалары: Сербийа халг китабханасы (1832), Академик китабхана (1842 илдя серб тящсил
    ъямиййяти кими йаранмышдыр), ун-т (1844 илдя Серб лисейинин китабханасы кими тяшкил едилмишдир) вя Белград (1929) китабханалары. 40-адяк музей, о ъцмлядян Милли музей (1844 илдя йарадылмышдыр; бина 1903–06, мемарлар А. Стефанович, Н. Нестерович), онун филиаллары: Фрескалар галерейасы (1953), Серб православ килсяси музейи (1856), етнографик (1901), театр (1950), тятбиги (1950) вя мцасир инъясянят (1958) музейи; бундан башга, щярби (1878), Б. шящяри (1903), Сербийанын тарихи (1963) вя с. музейляр фяалиййят эюстярир. Милли театр (1868 илдя йарадылмышдыр; опера, балет, драматик тамашалар гойулур), Йугославийа драматик театры (1948), “Ателйе-212” театры (1956), Филармонийа орк.-и (1923 илдян); Б. ун-тинин хор ъямиййяти (1945 илдян) вар. Щяр ил Б. бейнялмилял театр фестивалы (1967 илдян) вя бейнялхалг кинофестивал (1971 илдян) кечирилир.

                Калемегдан (Галамейдан) паркындан эюрцнцш.


    Б. юлкянин ясас игтисади мяркязляриндян биридир; йахынлыгдакы Смедерово, Панчево шящярляри вя Дунай сащилляри бойунъа яразилярля (цмуми сащ. тягр. 2 мин км2) бирликдя азад игтисади зона статусуна маликдир. Сербийа вя Черногорийанын ЦДМ-нин 1/4-дян чоху пайтахт реэионунда йарадылыр (Сербийанын ЦДМ-нин тягр. 30%-и). Муздлу ишчилярин 66,4%- и хидмят сферасында, 24,5%-и сянайедя, 7,3%-и тикинтидя, 1,8%-и кянд вя мешя тясяррцфатында мяшьулдур (2003). Шящяр игтисадиййатынын ясасыны сянайе тяшкил едир. Машынгайырма вя металлурэийа: сянайе аваданлыглары (енерэетика, мядянчыхарма вя йейинти мящсуллары сянайеси цчцн), дязэащ вя алятляр (“Иво Лола Рибар” з-ду, вя с.), тахылйыьан комбайнлар, тракторлар вя диэяр к.т. техникасы (“Змай” з-ду вя с.), автобуслар (“Икарбус” з-ду), дахилийанма мцщяррикляри, телекоммуникасийа аваданлыглары (“Телеоптик” з-ду), микроелектрон ъищазлар вя гурьулар, мяишят техникасы (“Белим” з-ду) вя с. истещсалы; эямигайырма вя эями тямири. Кимйа, о ъцмлядян нефт-кимйа (пластик кцтля, синтетик каучук вя с.) сянайеси, щямчинин лак, бойа вя полимер юртцкляр (“Дуга” з-ду), мяишят кимйасы васитяляри (“Беохемийа” з-ду), косметика, яъзачылыг препаратлары (“Галеника” з-ду вя с.) мцяссисяляри фяалиййят эюстярир. Йцнэцл (йун, памбыг вя диэяр парчалар, трикотаж, тикиш вя галантерейа мямулатлары, айаггабы вя с.), аьаъ емалы, каьыз, полиграфийа сянайеси инкишаф етмишдир, тикинти материаллары истещсал олунур. Йейинти сянайеси башлыъа олараг, йерли к.т. хаммалынын емалына ясасланыр вя ун, чюряк-булка, гяннады вясцд мящсуллары, шякяр, битки йаьы, ят вя тярявяз консервляри, щямчинин тязя дондурулмуш мящсуллар, ичкиляр вя с. истещсалы мцяссисяляри иля тямсил олунур. 2000-ъи иллярин яввялляриндя истещсал щяъминин хейли азалмасы зямининдя мцяссисялярин юзялляшдирилмяси апарылмыш, бир сыра сянайе обйектляринин профили дяйишдирилмиш вя йа баьланмышдыр. Пайтахт реэионунун игтисадиййатында тикинти сянайеси мцщцм йер тутур. Б.-дакы тяшкилатлар бцтцн Сербийада, щямчинин бир чох хариъи юлкялярдя нягл., сянайе, иътимаи вя йашайыш обйектляринин лайищяляндирилмясини вя тикинтисини щяйата кечирир.

                                    Мцгяддяс Савва бюйцк килсяси.


    Б.-нин яразисинин тягр. 45%-ини к.т.-на йарарлы торпаглар (шящярятрафы тярявязчилик, баьчылыг, щейвандарлыг; дянли вя йем биткиляринин беъярилмяси вя с.) тутур.

                                  Белград авиасийа музейи.