Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AKADEMİK MİLLİ DRAM TEATRI

    АЗЯРБАЙЪАН   ДЮВЛЯТ  АКАДЕМИК   МИЛЛИ   ДРАМ  ТЕАТРЫ – респ.-нын ян бюйцк драм театры. Бакыдадыр. Театрын тарихи 1873 ил мартын 10-у вя апрелин 17-дя Бакыда ойнанылмыш “Лянкяран ханынын вязири” вя “Щаъы Гара” (М.Ф. Ахундзадя) комедийаларынын тамашасы иля башланыр. Щ. Зярдабинин тяшяббцсц иля щазырланмыш бу тамашаларда Н.Вязиров вя Я. Адыэюзялов (Эорани) фяал иштирак етмишляр. 1880–90-ъы иллярдя Ъ. Зейналовун ев тамашалары, Щ. Зярдаби вя Щ. Мащмудбяйовун театр труппаларынын фяалиййяти нятиъясиндя Щ. Яряблински, М. Казымовски, М.Щаъынски, Я.Вяли вя б. танынмыш сяняткарларын истедады цзя чыхмышдыр. 1895 илдя Щ.З. Таьыйев театрында Н.Няримановун “Наданлыг” пйеси тамашайа гойулду (тамаша мцяллифин иштиракы иля Щ. Мащмудбяйовун труппасы тяряфиндян щазырланмышды). Бу тамаша халг арасында бюйцк мараьа вя Бакынын театр щяйатынын ъанланмасына сябяб олду. Сонракы иллярдя мцхтялиф труппалар тяряфиндян “Дилин бяласы” (Н. Няриманов), “Мцфяттиш” (Н.В. Гогол), “Йаьышдан чыхдыг, йаьмура дцшдцк” (Н. Вязиров), “Даьылан тифаг” (Я. Щагвердийев), М.Ф. Ахундзадянин  комедийалары вя с. ясярляр ойнанылмышды. “Ниъат” ъямиййятинин вя ъямиййятин няздиндя театр бюлмясинин йарадылмасы (1906), габагъыл театр хадимляринин бир труппада бирляшмяси милли театр сянятинин инкишафына мцщцм тясир эюстярди. 1906– 10-ъу иллярдя бу труппа тяряфиндян “Мцфяттиш” (1906, Н.В. Гогол), “Гачаглар” (1907, Ф. Шиллер), “Ялмянсур” (1907, Щ. Щейне), “Зорян тябиб” (1907, Ж.Б.Молйер), “Аьа Мящяммяд шащ  Гаъар” (“1907, Я. Щагвердийев), “Йаьышдан чыхдыг, йаьмура дцшдцк” (1908, Н. Вязиров), “Отелло” (1910, У. Шекспир) кими ясярляр тамашайа гойулмушдур. Тамашаларда Щ. Яряблински, Ъ. Зейналов, М.А. Ялийев, Щ. Сарабски, М. Щаъынски, Я. Вяли, М. Ялвянди, С. Ахундов (Сидги Рущулла), М. Мурадов вя б. чыхыш едирдиляр. Щ. Яряблинскинин актйорлуг вя реж.-луг фяалиййяти театрын тарихиндя йени реалист сянятин башланьыъы олду. 1912 илдя Бакыда “Нида” драм труппасы, “Сяфа” ъямиййяти, 1917 илдя “Мцсялман артистляри иттифагы” (сядри А.М. Шярифзадя) йарадылды. “Мцсялман артистляри иттифагы” бир сыра театр труппасыны юз ятрафында бирляшдиряряк йолдашлыг мцнасибятляри ясасында тамашалар верир, Бакы вя онун нефт районларында фящляляр гаршысында чыхыш едирди; иттифаг 1918 илин март гырьынынадяк фяалиййят эюстяря билди. Бу иллярдя театрын сящнясиня Р. Дараблы, Й. Оленскайа, Я. Щцсейнзадя вя б. актйорлар эялди, бир сыра йени тамашалар, о ъцмлядян “Дямирчи Эавя” (1914, Ш. Сами), “Юлцляр” (1916, Ъ. Мяммядгулузадя), “Ядирня фятщи” (1918, Ъ. Ъаббарлы) вя с. эюстярилди. “Юлцляр”ин тамашасы театрын тарихиндя ящямиййятли рол ойнады.

    1918 илдя Азярб. Халг Ъцмщуриййятинин йаранмасы милли театрын фяалиййятиндя ъанланмайа сябяб олду вя театрын инкишафында мцщцм дяйишикляр баш верди. Ъцмщуриййят дюврцндя Бакыда фяалиййятини бярпа едян илк труппа “Щаъыбяйли гардашлары” олду. Труппа танынмыш сяняткарлары (Щ. Аббасов, М. Ялийев, Ящмяд Аьдамски, Ъ. Баьдадбяйов, Щ. Яряблински, Щ. Сарабски, М. Мящяммядзадя, Р. Дараблы, Сидги Рущулла, Я. Щцсейнзадя, М. Баьырзадя, Б. Ъаббарзадя, Я. Анаплы, Ящмяд Анатоллу, М. Казымовски, Мяьфуря ханым вя б.) бир йеря топлайараг, щяфтядя цч эцн нювбя иля драм, комедийа, опера вя оперетта тамашалары эюстярирди. Щюкцмятин 1918 ил 9 октйабр тарихли гярарына ясасян театр иши маариф назирлийинин сярянъамына верилир, октйабрын 18-дя ися Дювлят Театрынын тяшкили вя Майылов гардашлары театрынын (индики Азярб. Дювлят Академик Опера вя Балет театры бинасынын щямин театр цчцн алынмасы барядя гярар гябул едилир. Дювлят Театрынын илк тамашасы  Н.  Няримановун “Надир шащ” фаъияси олмушду; 4 нойабр, 1918). Дювлят Театры тяшкил едилдикдян сонра онун репертуары зянэинляшмиш, М.Ф. Ахундзадя Н. Няриманов, Я. Щагвердийев, Н. Вязиров, Ъ. Мяммядгулузадя, Щ. Ъавид, Ъ. Ъаббарлы вя диэяр эюркямли драматургларын ясярляри иля йанашы, дцнйа классикляринин ясярляри дя тамашайа гойулмушдур. Азярб. театрынын репертуарында мцстягиллик уьрунда мцбаризя тарихиня щяср олунмуш драм ясярляри мцщцм йер тутурду. Мирзябала Мяммядзадянин “Бакы уьрунда мцщарибя”, Иса бяй Ашурбяйовун “Азярбайъан”, Ъ. Ъаббарлынын “Бакы мцщарибяси” “Ядирня фятщи” кими вятянпярвярлик рущлу ясярляри ойнанылырды.  Театрда тамашайа гойулан ясярлярин ядяби вя бядии кейфиййятиня лазыми диггят йетирилмяси цчцн ядяби комиссийа   йарадылмышды.

    Азярб. Дювлят Драм Театрынын няздиндя Опера вя Оперетта труппасы тяшкил олунмушду. Ъцмщуриййят илляриндя театр сащясиндя щяйата кечирилянм мцщцм тядбирлярин сонралар Азярб.-да театр сянятинин инкишафында бюйцк ролу олмушдур.

    Азярб.-да Совет щакимиййяти гуруландан сонра Азярб. Халг Комиссарлары Советинин 1920 ил 1 ийул тарихли гярары иля мцхтялиф труппалар (Азярб., рус, эцръц вя б. драм вя опера труппалары) бирляшдириляряк Бирляшмиш Дювлят Театры йарадылды. Юлкядя ъидди игтисади чятинликляря бахмайараг, 1920 ил нойабрын 13-дя сабиг Щ.З. Таьыйев театрынын 1918 илдя йанмыш бинасыны тезликля бярпа етмяк щаггында хцсуси гярар чыхарылды. 1922 илдя Азярб. драм труппасы Бирляшмиш Дювлят Театрындан айрылараг мцстягил театр кими фяалиййятя башлады вя “Щаъы Гара” (М.Ф. Ахундзадя) комедийасынын йени гурулушда тамашасы иля ачылышы олду (1922, 17 йанвар). 20-ъи иллярдя тяръцмя ясярляри, еляъя дя Азярб. драматургларынын, хцсусиля Ъ.Ъаббарлынын пйесляри театрын репертуарыны даща да зянэинляшдирди. Щямин иллярдя “Юлцляр” (Ъ. Мяммядгулузадя), “Лачын йувасы” (С.С. Ахундов), “Шейх Сянан”, “Кнйаз” (Щ. Ъавид), “Айдын”, “Огтай Елоьлу”, “Севил”, “Од эялини” (Ъ.Ъаббарлы), “Мцфяттиш” (Н. Гогол), “Щяйатын дибиндя” (М. Горки), “Гачаглар” (Ф. Шиллер), “Отелло”, “Щамлет” (У. Шекспир), “Загмук” (А. Глебов), “Лйубов Йаровайа” (К. Тренйов), “Эцлян адам” (В. Щцго) вя с. ясярляр тамашайа гойулмушду. Бу иллярдя йени форма ахтарышлары иля ялагядар театрын бязи уьурсуз тамашалары да олмушдур, лакин бунлар театрын цмуми инкишафына ъидди тясир эюстярмямишдир. 20-ъи иллярдя театрда актйорлардан А.М. Шярифзадя, Ц. Ряъяб, М.А. Ялиев, С. Рущулла, М. Давудова, Р. Тящмасиб, К. Зийа, М. Мярданов, М. Вялиханлы, Я. Гурбанов, С. Щаъыйева, Я. Мяммядова, М. Сянани, М. Йермакова (Мяхфуря ханым), реж. А. Туганов, Бакы Театр Техникумунун илк мязунларындан Ф.  Гядри, Р. Яфганлы, Щ. Гафгазлы, С. Фикрят, Ф. Дадашов, сонралар С.И. Таьызадя, И. Даьыстанлы, Ъ. Ялийев, Ф. Фятуллайев, М. Шамхалов, Щ. Ряфи, М. Щаъызадя вя б. фяалиййят   эюстярирдиляр.

    Азярбайъан Дювлят Академик Милли Драм Театры.

    1930 илдя коллектив Цмумиттифаг театр олимпиадасында “Щаъы Гара”, “Севил”, “Од эялини”, “Загмук”, “Щамлет”, “Эцлян адам” вя с. тамашаларла чыхыш етмишдир. Бу тамашаларда А.М. Шярифзадя, Ц. Ряъяб, М.А. Ялийев, С. Рущулла, М. Давудова вя б.-нын сяняткарлыьы йцксяк гиймятляндирилмишди. Олимпиада театрын инкишафында, репертуарын сечилмясиндя ящямиййятли рол ойнады. 30-ъу иллярин яввялляриндя “Алмаз”, “1905-ъи илдя” (1931), “Йашар” вя “Дюнцш” (1932, Ъ. Ъаббарлы), “Горху” (1932, А. Афиноэенов), “Мцдахиля “ (1933, Л. Славин), “Ескадранын мящви”, “Полад Гартал” (1934, 1935, А. Корнейчук) вя с. пйесляр, “Отелло” (1932, У. Шекспир), “Сяйавуш” (1934, Щ. Ъавид), “Эцнащсыз мцгяссирляр” (1935, А. Островски) кими классик ясярляр тамашайа гойулду. 30-ъу илляр А.д.а.м.д.т.-нын йеткинляшмя дюврц кими сяъиййялянир. Театр “Щяйат” (1937, М. Ибращимов),   “Той”   (1939,   С.   Рящман) пйеслярини, “Вагиф”, “Ханлар” (1938, 1939, С. Вурьун),  “Гачаг  Няби”  (1940, С. Рцстям) тарихи-гящряманлыг ясярлярини тамашачылара тягдим етди. Милли вя классик дцнйа драматурэийасы нцмуняляриндян “Магбет” (1936,  У.  Шекспир),  “Мякр вя мящяббят” (1938, Ф. Шиллер), “Од эялини”, “Айдын” (1939, 1940, Ъ. Ъаббарлы), “Мцсибяти-Фяхряддин” (1940, Н. Вязиров) вя с. ясярляр мцвяффягиййятля тамашайа гойулду. “Магбет” (реж. А. Туганов, баш ролларда А.М. Шярифзадя вя М. Давудова) тамашасы уьурлу гурулушу вя актйор ойуну иля фярглянмиш, милли театр сянятинин наилиййяти кими гиймятляндирилмишди. Диэяр тамашалардан “Вагиф” (реж. А. Исэяндяров; Вагиф – Я. Ялякбяров), “Эцнащсыз мцгяссирляр” (реж.А. Рзайев; Кручинина –  М.  Давудова, Шмага – И. Щидайятзадя, Незнамов – И. Даьыстанлы), “Ъещизсиз гыз” (реж. Я. Шярифов; Лариса – Ф. Гядри) вя с. тамашалар бу иллярдя А.д.а.м.д.т.-нын сяняткарлыг бахымындан йени мярщяляйя  гядям  гойдуьуну эюстярди.

    1940 иллярдя театрын реж. щейятиндя И. Щидайятзадя, Р. Дараблы, Р. Тящмасиб, Й. Улдуз, Я. Шярифов, А. Исэяндяров, М. Щашымов, Ялищейдяр Ялякбяров, Я. Ялийев, С. Турабов, Ш. Бядялбяйли вя б. чалышырды. Тамашаларын бядии тяртибатларыны Р. Мустафайев, Н. Фятуллайев, И. Ахундов, Я. Аббасов, Б. Яфганлы, К. Казымзадя вермишляр. 30–40-ъы иллярдя театрда Я. Ялякбяров, А. Эярайбяйли, И. Османлы, Щ. Гурбанова, Я. Мяммядова, Б. Шякинскайа, С.И. Таьызадя, А. Рзайев кими истедадлы актйорлар йетишмишди. А.д.а.м.д.т., ейни заманда шяхсиййятя пярястиш дюврцнцн тягибляриня дя мяруз галмыш вя бу, театра аьыр зярбя вурмушду. Щ. Ъавид, А.М. Шярифзадя, Ц. Ряъяб кими эюркямли сяняткарлар мящв едилмиш, репертуарда мцяййян бир йекнясяглик мейдана эялмишди. Бунунла беля, А.д.а.м.д.т. реалист вя романтик янянялярини давам етдиряряк сонракы иллярдя бир сыра уьурлу тамашалар щазырламышды.

    1941–45 илляр мцщарибяси дюврцндя А.д.а.м.д.т.-нда халгы мцбаризяйя, гящряманлыьа рущландыран, вятянпярвярлик щиссляри ашылайан бир сыра ясяр тамашайа гойулду: “Бизим шящярли оьлан” (1941, К. Симонов), “Интигам” (1942, З. Хялил), “Аслан йатаьы” (1942, М. Тящмасиб), “Вяфа” (1943, Р. Рза),  “Интизар”  (1944, М. Щцсейн, И. Яфяндийев), “Думанлы Тябриз” (1945, М.С. Ордубади) вя с. Театрын репертуарында классик мювзуда ясярляря дя эениш йер верилирди: “Крал Лир” (1941, У. Шекспир), “Фярщад вя Ширин” (1941, С. Вурьун), “Ешг вя интигам” (1943, С.С. Ахундов), Ъ. Ъаббарлынын пйесляри вя с. Мцщарибядян сонракы иллярдя театрда мцасир адамларын щяйатыны, онларын фядакар ямяйини якс етдирян ясярляр мцщцм йер тутурду. Юлкянин щям сийаси, щям дя мяняви щяйатына, о ъцмлядян инъясянятин инкишафына мянфи тясир эюстярян шяхсиййятя пярястиш дюврц консепсийалары, драматурэийада “конфликтсизлик” нязяриййясиня мейил театрын бир сыра тамашаларынын сянят бахымындан зяиф олмасына эятириб чыхармышды; бунлар ейни заманда щям труппанын, щям дя айры-айры актйорларын йарадыъылыг имканларыны хейли мящдудлашдырмышды. Бунунла беля, А.д.а.м.д.т. 1946– 55 иллярдя бир сыра йеткин, йцксяк сявиййяли тамашалар йаратмышды: “Он икинъи эеъя”, “Отелло”, “Гыш наьылы” (1946, 1949, 1955, У.Шекспир), “Шяргин сящяри” (1947, Я. Мяммядханлы), “Дярин кюкляр” (1948, А.Д’Йуссо, Ъ. Гоу), “Сольун чичякляр” (1949, Ъ. Ъаббарлы), “Рягс мцяллими”, “Севилйа улдузу” (1949, 1953, Лопе де Вега), “Аиля намусу” (1951, Щ. Мухтаров), “Мещманхана сащибяси” (1952, К. Голдони), “Тцркийядя” (1953, Н. Щикмят), “Васса Железнова” (1954, М. Горки), “Атайевляр аиляси” (1954, И. Яфяндийев), “Фярщад вя Ширин” (1954, С. Вурьун) вя с. “Шяргин сящяри” тамашасына эюря реж. А. Исэяндяров, актйорлардан М.А. Ялийев, М. Давудова, С. Рущулла, Р. Яфганлы, К. Зийа, И. Даьыстанлы, ряссам Н. Фятуллайев 1948 илдя ССРИ Дювлят мцкафатына лайиг эюрцлмцшляр.

    1955–60 иллярдя театрда классик, еляъя дя мцасир ясярляр тамашайа щазырланмышды: “Эюз щякими” (1955, И.Сяфярли), “Ялигулу евлянир”, “Йалан” (1960, 1965, С. Рящман), “Алов” (1961, М. Щцсейн), “Кяндчи гызы”, “Кюзярян оъаглар” (1962, 1967, М. Ибращимов), “Сян щямишя мянимлясян”, “Унуда билмирям”, “Мящв олмуш эцндяликляр” (1964, 1968, 1969, И. Яфяндийев), “Сюз йарасы” (1966, Г. Рясулов), “Юлцляр” (1966, Ъ. Мяммядгулузадя), “Сянсиз” (1967, Ш. Гурбанов), “Икинъи сяс” (1969, Б. Ващабзадя) вя с. Азярб., рус вя хариъи юлкя драматургларынын ясярляриндян “Шейх Сянан” (1956, Щ. Ъавид), “Ъаваншир” (1957, М. Щцсейн), “Пяри-ъаду” (1957, Я. Щагвердийев), “Ванйа дайы” (1959, А. Чехов), “Марийа Тцдор” (1962, В. Щцго), “Антони вя Клеопатра” (1964, У. Шекспир), “Орлеан гызы” (1965, Ф. Шиллер), “Ъанлы мейит” (1968, Л.Н. Толстой) вя с. тамашайа гойулмушдур. Театр 1959 илдя Москвада кечирилян Азярб. ядябиййаты вя инъясяняти декадасында “Отелло”, “Алмаз”, “Фярщад вя Ширин”, “Илич бухтасы” тамашалары иля чыхыш етмишдир. “Антони вя Клеопатра” тамашасына эюря реж. Т. Казымов,  бястякар  Г. Гарайев, ряссам Т. Салащов, актйорлардан Щ. Гурбанова вя Я. Зейналов 1965 илдя М.Ф. Ахундов адына респ. мцкафатына лайиг эюрцлмцшляр.

    70-ъи иллярдя А.д.а.м.д.т. репертуарында Азярб. драматурэийасына эениш йер вермиш, ейни заманда хариъи юлкя драматургларынын пйесляри тамашайа гойулмушдур: “Хяййам” (1970, Щ. Ъавид), “Назирин ханымы” (1970, Б. Нушич), “Мащны даьларда галды” (1970, И. Яфяндийев), “Йаьышдан сонра” (1971, Б. Ващабзадя), “Дарыхма, ана”  (1972, Н.  Думбадзе), “Сян йанмасан” (1972, Н. Хязри), “Адсыз улдуз” (1972, М. Себастиан), “Севэи... севэи...” (1973, Е. Браэински, Е. Рйазанов), “Инсан” (1974, С. Вурьун), “Фыртына” (1974, У. Шекспир), “Гылынъ вя гялям” (1976, М.С. Ордубадинин ейниадлы романы ясасында), “Шящярин йай эцнляри”, “Адамын адамы” (1977, 1979, Анар), “Дяли йыьынъаьы” (1977, Ъ. Мяммядгулузадя) вя с. “Мащны даьларда галды” тамашасына эюря реж. Я. Ялякбяров, ряссам Н. Фятуллайев, актйорлардан И. Даьыстанлы, Л. Бядирбяйли, А. Пянащова вя Щ. Турабов 1972 илдя Азярб. ССР Дювлят мцкафатына лайиг эюрцлмцшляр. 50–70-ъи иллярдя театрда актйорлардан ССРИ халг артистляри Щ. Гурбанова, М. Давудова, И. Даьыстанлы, Я. Ялякбяров, И. Османлы, Азярб. ССР халг артистляри Я. Аьайев, Л. Бядирбяйли, С. Бясирзадя, М. Вялиханлы, А. Гурбанов, Я.  Гурбанов,  М.  Дадашов, Р. Яфганлы, Я. Зейналов, К. Зийа, А. Эярайбяйли, Н. Мяликова, Щ. Мяммядов, Ш. Мяммядова, М. Садыгова, Щ. Салайев, М. Сянани, Я. Султанов, Щ. Турабов, С. Щаъыйева, А. Ъавадов, М. Шейхзаманов, Б. Шякинскайа, Азярб. ССР ямякдар артистляри М. Авшаров, Щ. Гафгазлы, Я. Ялийева, Я. Наьыйева, М. Новрузова, А. Рзайев, М. Садыгов, С. Салещ, Ф. Фятуллайев, Г. Щягги, реж.-лардан ССРИ халг артистляри А. Исэяндяров, М. Мяммядов, Азярб. ССР халг артистляри Т. Казымов, Я. Шярифов, Азярб. ССР ямякдар инъясянят хадими Я. Гулийев, ряссамлардан Азярб. ССР халг артисти Н. Фятуллайев вя б. фяалиййят эюстярмишляр.

    80-ъи иллярин тамашалары цчцн мювзу рянэарянэлийи, мараглы актйор ойуну вя реж. иши сяъиййяви олмушдур: “Натяван”, “Бцллур сарайда”, “Бизим гярибя талейимиз”, “Севэилилярин ъящяннямдя вцсалы” (1981,  1983,  1988,  1989,  И.  Яфяндийев), “Иблис” (1983, Щ.Ъавид), “Фярйад” (1984, Б. Ващабзадя), “Биэаняляр отели” (1984, Р. Ибращимбяйов), “Сизи дейиб эялмишям”, “Тящминя вя Заур” (1985, Анар), “Од эялини” (1986, Ъ. Ъаббарлы), “Кюлэялярин ойуну” (1986, Й. Едлис), “Мянсиз дцнйа”, “Эеъя дюйцлян гапылар” (1987, 1989, Н. Хязри), “Туфандан яввял” (1987, А. Сцлейманов), “Кярэядан буйнузу” (1988, М. Ибращимбяйов), “Дяфн едилмямиш юлцляр” (1988, Ж.П. Сартр), “Гадын фаъияси” (1988, Ф.Г. Лорка), “Ганлы Ниэар” (1988, С. Шендил), “Эцлцстанда гятл” (1989, Ъ. Ялибяйов) вя с. “Шящярин йай эцнляри” тамашасына эюря йазычы Анар, актйорлардан С. Рзайев вя Ш. Мяммядова 1980 илдя, “Иблис” тамашасына эюря реж.  М.  Мяммядов,  ряссамлар  Е.  Мяммядов вя Н.Бяйкишийев, актйорлардан М. Шейхзаманов, С. Ибращимова, Р. Мяликов, В. Фятуллайева, Щ. Ханызадя 1984 илдя Азярб. ССР Дювлят мцкафатына лайиг  эюрцлмцшляр.

    70–80-ъи иллярдя театрда актйорлардан М. Дадашов, З.  Ялийева,  М.  Садыгова, Ф. Поладов, С. Ибращимова, М. Авшаров, З. Аьакишийева, Щ. Гурбанов, Я. Ялийева, Щ. Мещбалыйева, И. Ящмядов, М. Новрузова, С. Рзайев, В.  Фятуллайева, Щ. Ханызадя, Е. Щашымзадя, реж.-лардан М. Мяммядов, Т. Казымов, Щ. Атакишийев, А. Казымов, ряссам С. Щагвердийева вя б. фяалиййят эюстярмишляр.

    90-ъы иллярин сонларындан театрда актйорлардан С. Аслан, Я. Гядиров (2003– 06 иллярдя театрын директору), А. Гулийев, Щ. Мяммядов, М. Мирзяйев, Й. Нурийев, Щ. Турабов (1987–2003 иллярдя театрын бядии рящбяри вя директору), К. Худавердийев, Е. Аьащцсейноьлу, Е. Зейналов, Р. Язимов, С. Ибращимова, Щ. Исмайылов, Ш. Йусифова, Р. Мяликов, Ф. Мцтяллибова, З. Няриманова, Р. Новрузов, Б. Ъяфярова, А. Вялиханлы, Р. Дадашов, Б. Ясэяров, М. Садыгов, И. Ясэяров, Ш. Йусифова, М. Щаъыбяйов, реж.-лардан Л. Мяммядбяйов, М. Фярзялибяйов, А. Казымов, А. Немятов, Б. Османов, ряссамлардан Е. Мяммядов (баш ряссам) вя б. фяалиййят эюстярмишляр. 1991– 2006 иллярдя театрда “Тянща ийдя аьаъы”, “Дялиляр вя аьыллылар”, “Щюкмдар вя гызы” (И. Яфяндийев), “Щара эедир бу дцнйа”, “Юзцмцзц кясян гылынъ”, “Дар аьаъы”, “Рягабят” (Б. Ващабзадя), “Диши ъанавар” (Ф.Г. Лорка), “Гараьаъ алтында мящяббят” (Й. О’Нил), “Ащ, Парис… Парис!”, “Мяним севимли дялим”, “Мяним ярим дялидир”, “Почт шюбясиндя хяйал”, “Гатил” (Елчин), “Помпейин Гафгаза йцрцшц” (Н. Щясянзадя), “Шащ Едип” (Софокл), “Бурла хатун” (Н. Хязри), “Бу дцнйанын адамлары” (Щидайят), “Крал Лир”, “Щамлет” (У. Шекспир), “Фярщад вя Ширин” (С. Вурьун), “Ядирня фятщи” (Ъ. Ъаббарлы), “Ешг вя интигам” (С.С. Ахундов), “Месенат” (Я. Ямирли) вя с. тамашалар ойнанылды.

    2006–10 иллярдя “Дирилян адам” (Мир Ъялалын, ейниадлы романынын мотивляри ясасында), “Икинъи сяс” (Б. Ващабзадя), “Каш араба ашмайайды” (О. Иоселиани), “Мисир эеъяляри” (М.С. Ордубадинин “Севэилиляр”, Н. Щикмятин “Йусиф вя Зцлейха”, У. Шекспирин “Антони вя Клеопатра” ясярляриндян истифадя олунмушдур), “Фцзули вя Ясмяр” (М. Сейидзадя), “Алын йазысы” (Т. Минуллин), “Месенат”, “Варлы гадын” (Я. Ямирли), “Арылар арасында” (Елчин), “Мцсйо Жордан вя Дярвиш Мястяли шащ” (М.Ф. Ахундзадя), “Дялилляр вя аьыллылар” (И. Яфяндийев), “Шейда” (Щ. Ъавид), “Гатил” (Елчин), “Юлцляри гябиристанлыгда басдырын” (И. Шыхлы), “Тяля” (А. Кристи) вя с. ясярляр тамашайа гойулмушдур. 1989 илдя театрын няздиндя “Йуь” студийасы йарадылмыш вя 1992 илдя о, дювлят театры статусу алмышдыр.

    А.д.а.м.д.т. 1922–33 иллярдя Д. Бцнйадзадя ад. Тцрк Дювлят Бядайе Театры, 1933–91 иллярдя М. Язизбяйов ад. Азярб. Дювлят Академик Драм Театры адланмышдыр. 1992 илдян театр индики адыны дашыйыр. 1949 илдя театрын 75 иллик, 1974 илдя ися 100 иллик йубилейи эениш мигйасда кечирилмишдир. Театр 1990-ъи илдян сонра Тцркийядя, Алманийада, Русийада гастрол сяфярляриндя олмуш, бир сыра бейнялхалг театр фестивалларында  иштирак етмишдир.

    Яд.: Азярбайъан Тцрк театрынын мцхтясяр тарихчяси. 1873–1923. Б., 1923; Ъащанэиров И. Азярбайъан Дювлят Бядайе Театры. Б., 1932; Ъ я ф я р о в Ъ. Азярбайъан театры 1873–1973. Б., 1974; Алиева  А. Азербайджанский театр за 100 лет. Б., 1974; Ъяфяров Ъ., Бабайев А. Шяряфли йол. Б., 1974; Мяммядли Г. Азярбайъан театрынын салнамяси. щ. 1-2, Б., 1975, 1983; Кяримов И. Азярбайъан пешякар театрын тарихи вя инкишаф мярщяляляри. Б., 2002.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AKADEMİK MİLLİ DRAM TEATRI

    АЗЯРБАЙЪАН   ДЮВЛЯТ  АКАДЕМИК   МИЛЛИ   ДРАМ  ТЕАТРЫ – респ.-нын ян бюйцк драм театры. Бакыдадыр. Театрын тарихи 1873 ил мартын 10-у вя апрелин 17-дя Бакыда ойнанылмыш “Лянкяран ханынын вязири” вя “Щаъы Гара” (М.Ф. Ахундзадя) комедийаларынын тамашасы иля башланыр. Щ. Зярдабинин тяшяббцсц иля щазырланмыш бу тамашаларда Н.Вязиров вя Я. Адыэюзялов (Эорани) фяал иштирак етмишляр. 1880–90-ъы иллярдя Ъ. Зейналовун ев тамашалары, Щ. Зярдаби вя Щ. Мащмудбяйовун театр труппаларынын фяалиййяти нятиъясиндя Щ. Яряблински, М. Казымовски, М.Щаъынски, Я.Вяли вя б. танынмыш сяняткарларын истедады цзя чыхмышдыр. 1895 илдя Щ.З. Таьыйев театрында Н.Няримановун “Наданлыг” пйеси тамашайа гойулду (тамаша мцяллифин иштиракы иля Щ. Мащмудбяйовун труппасы тяряфиндян щазырланмышды). Бу тамаша халг арасында бюйцк мараьа вя Бакынын театр щяйатынын ъанланмасына сябяб олду. Сонракы иллярдя мцхтялиф труппалар тяряфиндян “Дилин бяласы” (Н. Няриманов), “Мцфяттиш” (Н.В. Гогол), “Йаьышдан чыхдыг, йаьмура дцшдцк” (Н. Вязиров), “Даьылан тифаг” (Я. Щагвердийев), М.Ф. Ахундзадянин  комедийалары вя с. ясярляр ойнанылмышды. “Ниъат” ъямиййятинин вя ъямиййятин няздиндя театр бюлмясинин йарадылмасы (1906), габагъыл театр хадимляринин бир труппада бирляшмяси милли театр сянятинин инкишафына мцщцм тясир эюстярди. 1906– 10-ъу иллярдя бу труппа тяряфиндян “Мцфяттиш” (1906, Н.В. Гогол), “Гачаглар” (1907, Ф. Шиллер), “Ялмянсур” (1907, Щ. Щейне), “Зорян тябиб” (1907, Ж.Б.Молйер), “Аьа Мящяммяд шащ  Гаъар” (“1907, Я. Щагвердийев), “Йаьышдан чыхдыг, йаьмура дцшдцк” (1908, Н. Вязиров), “Отелло” (1910, У. Шекспир) кими ясярляр тамашайа гойулмушдур. Тамашаларда Щ. Яряблински, Ъ. Зейналов, М.А. Ялийев, Щ. Сарабски, М. Щаъынски, Я. Вяли, М. Ялвянди, С. Ахундов (Сидги Рущулла), М. Мурадов вя б. чыхыш едирдиляр. Щ. Яряблинскинин актйорлуг вя реж.-луг фяалиййяти театрын тарихиндя йени реалист сянятин башланьыъы олду. 1912 илдя Бакыда “Нида” драм труппасы, “Сяфа” ъямиййяти, 1917 илдя “Мцсялман артистляри иттифагы” (сядри А.М. Шярифзадя) йарадылды. “Мцсялман артистляри иттифагы” бир сыра театр труппасыны юз ятрафында бирляшдиряряк йолдашлыг мцнасибятляри ясасында тамашалар верир, Бакы вя онун нефт районларында фящляляр гаршысында чыхыш едирди; иттифаг 1918 илин март гырьынынадяк фяалиййят эюстяря билди. Бу иллярдя театрын сящнясиня Р. Дараблы, Й. Оленскайа, Я. Щцсейнзадя вя б. актйорлар эялди, бир сыра йени тамашалар, о ъцмлядян “Дямирчи Эавя” (1914, Ш. Сами), “Юлцляр” (1916, Ъ. Мяммядгулузадя), “Ядирня фятщи” (1918, Ъ. Ъаббарлы) вя с. эюстярилди. “Юлцляр”ин тамашасы театрын тарихиндя ящямиййятли рол ойнады.

    1918 илдя Азярб. Халг Ъцмщуриййятинин йаранмасы милли театрын фяалиййятиндя ъанланмайа сябяб олду вя театрын инкишафында мцщцм дяйишикляр баш верди. Ъцмщуриййят дюврцндя Бакыда фяалиййятини бярпа едян илк труппа “Щаъыбяйли гардашлары” олду. Труппа танынмыш сяняткарлары (Щ. Аббасов, М. Ялийев, Ящмяд Аьдамски, Ъ. Баьдадбяйов, Щ. Яряблински, Щ. Сарабски, М. Мящяммядзадя, Р. Дараблы, Сидги Рущулла, Я. Щцсейнзадя, М. Баьырзадя, Б. Ъаббарзадя, Я. Анаплы, Ящмяд Анатоллу, М. Казымовски, Мяьфуря ханым вя б.) бир йеря топлайараг, щяфтядя цч эцн нювбя иля драм, комедийа, опера вя оперетта тамашалары эюстярирди. Щюкцмятин 1918 ил 9 октйабр тарихли гярарына ясасян театр иши маариф назирлийинин сярянъамына верилир, октйабрын 18-дя ися Дювлят Театрынын тяшкили вя Майылов гардашлары театрынын (индики Азярб. Дювлят Академик Опера вя Балет театры бинасынын щямин театр цчцн алынмасы барядя гярар гябул едилир. Дювлят Театрынын илк тамашасы  Н.  Няримановун “Надир шащ” фаъияси олмушду; 4 нойабр, 1918). Дювлят Театры тяшкил едилдикдян сонра онун репертуары зянэинляшмиш, М.Ф. Ахундзадя Н. Няриманов, Я. Щагвердийев, Н. Вязиров, Ъ. Мяммядгулузадя, Щ. Ъавид, Ъ. Ъаббарлы вя диэяр эюркямли драматургларын ясярляри иля йанашы, дцнйа классикляринин ясярляри дя тамашайа гойулмушдур. Азярб. театрынын репертуарында мцстягиллик уьрунда мцбаризя тарихиня щяср олунмуш драм ясярляри мцщцм йер тутурду. Мирзябала Мяммядзадянин “Бакы уьрунда мцщарибя”, Иса бяй Ашурбяйовун “Азярбайъан”, Ъ. Ъаббарлынын “Бакы мцщарибяси” “Ядирня фятщи” кими вятянпярвярлик рущлу ясярляри ойнанылырды.  Театрда тамашайа гойулан ясярлярин ядяби вя бядии кейфиййятиня лазыми диггят йетирилмяси цчцн ядяби комиссийа   йарадылмышды.

    Азярб. Дювлят Драм Театрынын няздиндя Опера вя Оперетта труппасы тяшкил олунмушду. Ъцмщуриййят илляриндя театр сащясиндя щяйата кечирилянм мцщцм тядбирлярин сонралар Азярб.-да театр сянятинин инкишафында бюйцк ролу олмушдур.

    Азярб.-да Совет щакимиййяти гуруландан сонра Азярб. Халг Комиссарлары Советинин 1920 ил 1 ийул тарихли гярары иля мцхтялиф труппалар (Азярб., рус, эцръц вя б. драм вя опера труппалары) бирляшдириляряк Бирляшмиш Дювлят Театры йарадылды. Юлкядя ъидди игтисади чятинликляря бахмайараг, 1920 ил нойабрын 13-дя сабиг Щ.З. Таьыйев театрынын 1918 илдя йанмыш бинасыны тезликля бярпа етмяк щаггында хцсуси гярар чыхарылды. 1922 илдя Азярб. драм труппасы Бирляшмиш Дювлят Театрындан айрылараг мцстягил театр кими фяалиййятя башлады вя “Щаъы Гара” (М.Ф. Ахундзадя) комедийасынын йени гурулушда тамашасы иля ачылышы олду (1922, 17 йанвар). 20-ъи иллярдя тяръцмя ясярляри, еляъя дя Азярб. драматургларынын, хцсусиля Ъ.Ъаббарлынын пйесляри театрын репертуарыны даща да зянэинляшдирди. Щямин иллярдя “Юлцляр” (Ъ. Мяммядгулузадя), “Лачын йувасы” (С.С. Ахундов), “Шейх Сянан”, “Кнйаз” (Щ. Ъавид), “Айдын”, “Огтай Елоьлу”, “Севил”, “Од эялини” (Ъ.Ъаббарлы), “Мцфяттиш” (Н. Гогол), “Щяйатын дибиндя” (М. Горки), “Гачаглар” (Ф. Шиллер), “Отелло”, “Щамлет” (У. Шекспир), “Загмук” (А. Глебов), “Лйубов Йаровайа” (К. Тренйов), “Эцлян адам” (В. Щцго) вя с. ясярляр тамашайа гойулмушду. Бу иллярдя йени форма ахтарышлары иля ялагядар театрын бязи уьурсуз тамашалары да олмушдур, лакин бунлар театрын цмуми инкишафына ъидди тясир эюстярмямишдир. 20-ъи иллярдя театрда актйорлардан А.М. Шярифзадя, Ц. Ряъяб, М.А. Ялиев, С. Рущулла, М. Давудова, Р. Тящмасиб, К. Зийа, М. Мярданов, М. Вялиханлы, Я. Гурбанов, С. Щаъыйева, Я. Мяммядова, М. Сянани, М. Йермакова (Мяхфуря ханым), реж. А. Туганов, Бакы Театр Техникумунун илк мязунларындан Ф.  Гядри, Р. Яфганлы, Щ. Гафгазлы, С. Фикрят, Ф. Дадашов, сонралар С.И. Таьызадя, И. Даьыстанлы, Ъ. Ялийев, Ф. Фятуллайев, М. Шамхалов, Щ. Ряфи, М. Щаъызадя вя б. фяалиййят   эюстярирдиляр.

    Азярбайъан Дювлят Академик Милли Драм Театры.

    1930 илдя коллектив Цмумиттифаг театр олимпиадасында “Щаъы Гара”, “Севил”, “Од эялини”, “Загмук”, “Щамлет”, “Эцлян адам” вя с. тамашаларла чыхыш етмишдир. Бу тамашаларда А.М. Шярифзадя, Ц. Ряъяб, М.А. Ялийев, С. Рущулла, М. Давудова вя б.-нын сяняткарлыьы йцксяк гиймятляндирилмишди. Олимпиада театрын инкишафында, репертуарын сечилмясиндя ящямиййятли рол ойнады. 30-ъу иллярин яввялляриндя “Алмаз”, “1905-ъи илдя” (1931), “Йашар” вя “Дюнцш” (1932, Ъ. Ъаббарлы), “Горху” (1932, А. Афиноэенов), “Мцдахиля “ (1933, Л. Славин), “Ескадранын мящви”, “Полад Гартал” (1934, 1935, А. Корнейчук) вя с. пйесляр, “Отелло” (1932, У. Шекспир), “Сяйавуш” (1934, Щ. Ъавид), “Эцнащсыз мцгяссирляр” (1935, А. Островски) кими классик ясярляр тамашайа гойулду. 30-ъу илляр А.д.а.м.д.т.-нын йеткинляшмя дюврц кими сяъиййялянир. Театр “Щяйат” (1937, М. Ибращимов),   “Той”   (1939,   С.   Рящман) пйеслярини, “Вагиф”, “Ханлар” (1938, 1939, С. Вурьун),  “Гачаг  Няби”  (1940, С. Рцстям) тарихи-гящряманлыг ясярлярини тамашачылара тягдим етди. Милли вя классик дцнйа драматурэийасы нцмуняляриндян “Магбет” (1936,  У.  Шекспир),  “Мякр вя мящяббят” (1938, Ф. Шиллер), “Од эялини”, “Айдын” (1939, 1940, Ъ. Ъаббарлы), “Мцсибяти-Фяхряддин” (1940, Н. Вязиров) вя с. ясярляр мцвяффягиййятля тамашайа гойулду. “Магбет” (реж. А. Туганов, баш ролларда А.М. Шярифзадя вя М. Давудова) тамашасы уьурлу гурулушу вя актйор ойуну иля фярглянмиш, милли театр сянятинин наилиййяти кими гиймятляндирилмишди. Диэяр тамашалардан “Вагиф” (реж. А. Исэяндяров; Вагиф – Я. Ялякбяров), “Эцнащсыз мцгяссирляр” (реж.А. Рзайев; Кручинина –  М.  Давудова, Шмага – И. Щидайятзадя, Незнамов – И. Даьыстанлы), “Ъещизсиз гыз” (реж. Я. Шярифов; Лариса – Ф. Гядри) вя с. тамашалар бу иллярдя А.д.а.м.д.т.-нын сяняткарлыг бахымындан йени мярщяляйя  гядям  гойдуьуну эюстярди.

    1940 иллярдя театрын реж. щейятиндя И. Щидайятзадя, Р. Дараблы, Р. Тящмасиб, Й. Улдуз, Я. Шярифов, А. Исэяндяров, М. Щашымов, Ялищейдяр Ялякбяров, Я. Ялийев, С. Турабов, Ш. Бядялбяйли вя б. чалышырды. Тамашаларын бядии тяртибатларыны Р. Мустафайев, Н. Фятуллайев, И. Ахундов, Я. Аббасов, Б. Яфганлы, К. Казымзадя вермишляр. 30–40-ъы иллярдя театрда Я. Ялякбяров, А. Эярайбяйли, И. Османлы, Щ. Гурбанова, Я. Мяммядова, Б. Шякинскайа, С.И. Таьызадя, А. Рзайев кими истедадлы актйорлар йетишмишди. А.д.а.м.д.т., ейни заманда шяхсиййятя пярястиш дюврцнцн тягибляриня дя мяруз галмыш вя бу, театра аьыр зярбя вурмушду. Щ. Ъавид, А.М. Шярифзадя, Ц. Ряъяб кими эюркямли сяняткарлар мящв едилмиш, репертуарда мцяййян бир йекнясяглик мейдана эялмишди. Бунунла беля, А.д.а.м.д.т. реалист вя романтик янянялярини давам етдиряряк сонракы иллярдя бир сыра уьурлу тамашалар щазырламышды.

    1941–45 илляр мцщарибяси дюврцндя А.д.а.м.д.т.-нда халгы мцбаризяйя, гящряманлыьа рущландыран, вятянпярвярлик щиссляри ашылайан бир сыра ясяр тамашайа гойулду: “Бизим шящярли оьлан” (1941, К. Симонов), “Интигам” (1942, З. Хялил), “Аслан йатаьы” (1942, М. Тящмасиб), “Вяфа” (1943, Р. Рза),  “Интизар”  (1944, М. Щцсейн, И. Яфяндийев), “Думанлы Тябриз” (1945, М.С. Ордубади) вя с. Театрын репертуарында классик мювзуда ясярляря дя эениш йер верилирди: “Крал Лир” (1941, У. Шекспир), “Фярщад вя Ширин” (1941, С. Вурьун), “Ешг вя интигам” (1943, С.С. Ахундов), Ъ. Ъаббарлынын пйесляри вя с. Мцщарибядян сонракы иллярдя театрда мцасир адамларын щяйатыны, онларын фядакар ямяйини якс етдирян ясярляр мцщцм йер тутурду. Юлкянин щям сийаси, щям дя мяняви щяйатына, о ъцмлядян инъясянятин инкишафына мянфи тясир эюстярян шяхсиййятя пярястиш дюврц консепсийалары, драматурэийада “конфликтсизлик” нязяриййясиня мейил театрын бир сыра тамашаларынын сянят бахымындан зяиф олмасына эятириб чыхармышды; бунлар ейни заманда щям труппанын, щям дя айры-айры актйорларын йарадыъылыг имканларыны хейли мящдудлашдырмышды. Бунунла беля, А.д.а.м.д.т. 1946– 55 иллярдя бир сыра йеткин, йцксяк сявиййяли тамашалар йаратмышды: “Он икинъи эеъя”, “Отелло”, “Гыш наьылы” (1946, 1949, 1955, У.Шекспир), “Шяргин сящяри” (1947, Я. Мяммядханлы), “Дярин кюкляр” (1948, А.Д’Йуссо, Ъ. Гоу), “Сольун чичякляр” (1949, Ъ. Ъаббарлы), “Рягс мцяллими”, “Севилйа улдузу” (1949, 1953, Лопе де Вега), “Аиля намусу” (1951, Щ. Мухтаров), “Мещманхана сащибяси” (1952, К. Голдони), “Тцркийядя” (1953, Н. Щикмят), “Васса Железнова” (1954, М. Горки), “Атайевляр аиляси” (1954, И. Яфяндийев), “Фярщад вя Ширин” (1954, С. Вурьун) вя с. “Шяргин сящяри” тамашасына эюря реж. А. Исэяндяров, актйорлардан М.А. Ялийев, М. Давудова, С. Рущулла, Р. Яфганлы, К. Зийа, И. Даьыстанлы, ряссам Н. Фятуллайев 1948 илдя ССРИ Дювлят мцкафатына лайиг эюрцлмцшляр.

    1955–60 иллярдя театрда классик, еляъя дя мцасир ясярляр тамашайа щазырланмышды: “Эюз щякими” (1955, И.Сяфярли), “Ялигулу евлянир”, “Йалан” (1960, 1965, С. Рящман), “Алов” (1961, М. Щцсейн), “Кяндчи гызы”, “Кюзярян оъаглар” (1962, 1967, М. Ибращимов), “Сян щямишя мянимлясян”, “Унуда билмирям”, “Мящв олмуш эцндяликляр” (1964, 1968, 1969, И. Яфяндийев), “Сюз йарасы” (1966, Г. Рясулов), “Юлцляр” (1966, Ъ. Мяммядгулузадя), “Сянсиз” (1967, Ш. Гурбанов), “Икинъи сяс” (1969, Б. Ващабзадя) вя с. Азярб., рус вя хариъи юлкя драматургларынын ясярляриндян “Шейх Сянан” (1956, Щ. Ъавид), “Ъаваншир” (1957, М. Щцсейн), “Пяри-ъаду” (1957, Я. Щагвердийев), “Ванйа дайы” (1959, А. Чехов), “Марийа Тцдор” (1962, В. Щцго), “Антони вя Клеопатра” (1964, У. Шекспир), “Орлеан гызы” (1965, Ф. Шиллер), “Ъанлы мейит” (1968, Л.Н. Толстой) вя с. тамашайа гойулмушдур. Театр 1959 илдя Москвада кечирилян Азярб. ядябиййаты вя инъясяняти декадасында “Отелло”, “Алмаз”, “Фярщад вя Ширин”, “Илич бухтасы” тамашалары иля чыхыш етмишдир. “Антони вя Клеопатра” тамашасына эюря реж. Т. Казымов,  бястякар  Г. Гарайев, ряссам Т. Салащов, актйорлардан Щ. Гурбанова вя Я. Зейналов 1965 илдя М.Ф. Ахундов адына респ. мцкафатына лайиг эюрцлмцшляр.

    70-ъи иллярдя А.д.а.м.д.т. репертуарында Азярб. драматурэийасына эениш йер вермиш, ейни заманда хариъи юлкя драматургларынын пйесляри тамашайа гойулмушдур: “Хяййам” (1970, Щ. Ъавид), “Назирин ханымы” (1970, Б. Нушич), “Мащны даьларда галды” (1970, И. Яфяндийев), “Йаьышдан сонра” (1971, Б. Ващабзадя), “Дарыхма, ана”  (1972, Н.  Думбадзе), “Сян йанмасан” (1972, Н. Хязри), “Адсыз улдуз” (1972, М. Себастиан), “Севэи... севэи...” (1973, Е. Браэински, Е. Рйазанов), “Инсан” (1974, С. Вурьун), “Фыртына” (1974, У. Шекспир), “Гылынъ вя гялям” (1976, М.С. Ордубадинин ейниадлы романы ясасында), “Шящярин йай эцнляри”, “Адамын адамы” (1977, 1979, Анар), “Дяли йыьынъаьы” (1977, Ъ. Мяммядгулузадя) вя с. “Мащны даьларда галды” тамашасына эюря реж. Я. Ялякбяров, ряссам Н. Фятуллайев, актйорлардан И. Даьыстанлы, Л. Бядирбяйли, А. Пянащова вя Щ. Турабов 1972 илдя Азярб. ССР Дювлят мцкафатына лайиг эюрцлмцшляр. 50–70-ъи иллярдя театрда актйорлардан ССРИ халг артистляри Щ. Гурбанова, М. Давудова, И. Даьыстанлы, Я. Ялякбяров, И. Османлы, Азярб. ССР халг артистляри Я. Аьайев, Л. Бядирбяйли, С. Бясирзадя, М. Вялиханлы, А. Гурбанов, Я.  Гурбанов,  М.  Дадашов, Р. Яфганлы, Я. Зейналов, К. Зийа, А. Эярайбяйли, Н. Мяликова, Щ. Мяммядов, Ш. Мяммядова, М. Садыгова, Щ. Салайев, М. Сянани, Я. Султанов, Щ. Турабов, С. Щаъыйева, А. Ъавадов, М. Шейхзаманов, Б. Шякинскайа, Азярб. ССР ямякдар артистляри М. Авшаров, Щ. Гафгазлы, Я. Ялийева, Я. Наьыйева, М. Новрузова, А. Рзайев, М. Садыгов, С. Салещ, Ф. Фятуллайев, Г. Щягги, реж.-лардан ССРИ халг артистляри А. Исэяндяров, М. Мяммядов, Азярб. ССР халг артистляри Т. Казымов, Я. Шярифов, Азярб. ССР ямякдар инъясянят хадими Я. Гулийев, ряссамлардан Азярб. ССР халг артисти Н. Фятуллайев вя б. фяалиййят эюстярмишляр.

    80-ъи иллярин тамашалары цчцн мювзу рянэарянэлийи, мараглы актйор ойуну вя реж. иши сяъиййяви олмушдур: “Натяван”, “Бцллур сарайда”, “Бизим гярибя талейимиз”, “Севэилилярин ъящяннямдя вцсалы” (1981,  1983,  1988,  1989,  И.  Яфяндийев), “Иблис” (1983, Щ.Ъавид), “Фярйад” (1984, Б. Ващабзадя), “Биэаняляр отели” (1984, Р. Ибращимбяйов), “Сизи дейиб эялмишям”, “Тящминя вя Заур” (1985, Анар), “Од эялини” (1986, Ъ. Ъаббарлы), “Кюлэялярин ойуну” (1986, Й. Едлис), “Мянсиз дцнйа”, “Эеъя дюйцлян гапылар” (1987, 1989, Н. Хязри), “Туфандан яввял” (1987, А. Сцлейманов), “Кярэядан буйнузу” (1988, М. Ибращимбяйов), “Дяфн едилмямиш юлцляр” (1988, Ж.П. Сартр), “Гадын фаъияси” (1988, Ф.Г. Лорка), “Ганлы Ниэар” (1988, С. Шендил), “Эцлцстанда гятл” (1989, Ъ. Ялибяйов) вя с. “Шящярин йай эцнляри” тамашасына эюря йазычы Анар, актйорлардан С. Рзайев вя Ш. Мяммядова 1980 илдя, “Иблис” тамашасына эюря реж.  М.  Мяммядов,  ряссамлар  Е.  Мяммядов вя Н.Бяйкишийев, актйорлардан М. Шейхзаманов, С. Ибращимова, Р. Мяликов, В. Фятуллайева, Щ. Ханызадя 1984 илдя Азярб. ССР Дювлят мцкафатына лайиг  эюрцлмцшляр.

    70–80-ъи иллярдя театрда актйорлардан М. Дадашов, З.  Ялийева,  М.  Садыгова, Ф. Поладов, С. Ибращимова, М. Авшаров, З. Аьакишийева, Щ. Гурбанов, Я. Ялийева, Щ. Мещбалыйева, И. Ящмядов, М. Новрузова, С. Рзайев, В.  Фятуллайева, Щ. Ханызадя, Е. Щашымзадя, реж.-лардан М. Мяммядов, Т. Казымов, Щ. Атакишийев, А. Казымов, ряссам С. Щагвердийева вя б. фяалиййят эюстярмишляр.

    90-ъы иллярин сонларындан театрда актйорлардан С. Аслан, Я. Гядиров (2003– 06 иллярдя театрын директору), А. Гулийев, Щ. Мяммядов, М. Мирзяйев, Й. Нурийев, Щ. Турабов (1987–2003 иллярдя театрын бядии рящбяри вя директору), К. Худавердийев, Е. Аьащцсейноьлу, Е. Зейналов, Р. Язимов, С. Ибращимова, Щ. Исмайылов, Ш. Йусифова, Р. Мяликов, Ф. Мцтяллибова, З. Няриманова, Р. Новрузов, Б. Ъяфярова, А. Вялиханлы, Р. Дадашов, Б. Ясэяров, М. Садыгов, И. Ясэяров, Ш. Йусифова, М. Щаъыбяйов, реж.-лардан Л. Мяммядбяйов, М. Фярзялибяйов, А. Казымов, А. Немятов, Б. Османов, ряссамлардан Е. Мяммядов (баш ряссам) вя б. фяалиййят эюстярмишляр. 1991– 2006 иллярдя театрда “Тянща ийдя аьаъы”, “Дялиляр вя аьыллылар”, “Щюкмдар вя гызы” (И. Яфяндийев), “Щара эедир бу дцнйа”, “Юзцмцзц кясян гылынъ”, “Дар аьаъы”, “Рягабят” (Б. Ващабзадя), “Диши ъанавар” (Ф.Г. Лорка), “Гараьаъ алтында мящяббят” (Й. О’Нил), “Ащ, Парис… Парис!”, “Мяним севимли дялим”, “Мяним ярим дялидир”, “Почт шюбясиндя хяйал”, “Гатил” (Елчин), “Помпейин Гафгаза йцрцшц” (Н. Щясянзадя), “Шащ Едип” (Софокл), “Бурла хатун” (Н. Хязри), “Бу дцнйанын адамлары” (Щидайят), “Крал Лир”, “Щамлет” (У. Шекспир), “Фярщад вя Ширин” (С. Вурьун), “Ядирня фятщи” (Ъ. Ъаббарлы), “Ешг вя интигам” (С.С. Ахундов), “Месенат” (Я. Ямирли) вя с. тамашалар ойнанылды.

    2006–10 иллярдя “Дирилян адам” (Мир Ъялалын, ейниадлы романынын мотивляри ясасында), “Икинъи сяс” (Б. Ващабзадя), “Каш араба ашмайайды” (О. Иоселиани), “Мисир эеъяляри” (М.С. Ордубадинин “Севэилиляр”, Н. Щикмятин “Йусиф вя Зцлейха”, У. Шекспирин “Антони вя Клеопатра” ясярляриндян истифадя олунмушдур), “Фцзули вя Ясмяр” (М. Сейидзадя), “Алын йазысы” (Т. Минуллин), “Месенат”, “Варлы гадын” (Я. Ямирли), “Арылар арасында” (Елчин), “Мцсйо Жордан вя Дярвиш Мястяли шащ” (М.Ф. Ахундзадя), “Дялилляр вя аьыллылар” (И. Яфяндийев), “Шейда” (Щ. Ъавид), “Гатил” (Елчин), “Юлцляри гябиристанлыгда басдырын” (И. Шыхлы), “Тяля” (А. Кристи) вя с. ясярляр тамашайа гойулмушдур. 1989 илдя театрын няздиндя “Йуь” студийасы йарадылмыш вя 1992 илдя о, дювлят театры статусу алмышдыр.

    А.д.а.м.д.т. 1922–33 иллярдя Д. Бцнйадзадя ад. Тцрк Дювлят Бядайе Театры, 1933–91 иллярдя М. Язизбяйов ад. Азярб. Дювлят Академик Драм Театры адланмышдыр. 1992 илдян театр индики адыны дашыйыр. 1949 илдя театрын 75 иллик, 1974 илдя ися 100 иллик йубилейи эениш мигйасда кечирилмишдир. Театр 1990-ъи илдян сонра Тцркийядя, Алманийада, Русийада гастрол сяфярляриндя олмуш, бир сыра бейнялхалг театр фестивалларында  иштирак етмишдир.

    Яд.: Азярбайъан Тцрк театрынын мцхтясяр тарихчяси. 1873–1923. Б., 1923; Ъащанэиров И. Азярбайъан Дювлят Бядайе Театры. Б., 1932; Ъ я ф я р о в Ъ. Азярбайъан театры 1873–1973. Б., 1974; Алиева  А. Азербайджанский театр за 100 лет. Б., 1974; Ъяфяров Ъ., Бабайев А. Шяряфли йол. Б., 1974; Мяммядли Г. Азярбайъан театрынын салнамяси. щ. 1-2, Б., 1975, 1983; Кяримов И. Азярбайъан пешякар театрын тарихи вя инкишаф мярщяляляри. Б., 2002.

    AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AKADEMİK MİLLİ DRAM TEATRI

    АЗЯРБАЙЪАН   ДЮВЛЯТ  АКАДЕМИК   МИЛЛИ   ДРАМ  ТЕАТРЫ – респ.-нын ян бюйцк драм театры. Бакыдадыр. Театрын тарихи 1873 ил мартын 10-у вя апрелин 17-дя Бакыда ойнанылмыш “Лянкяран ханынын вязири” вя “Щаъы Гара” (М.Ф. Ахундзадя) комедийаларынын тамашасы иля башланыр. Щ. Зярдабинин тяшяббцсц иля щазырланмыш бу тамашаларда Н.Вязиров вя Я. Адыэюзялов (Эорани) фяал иштирак етмишляр. 1880–90-ъы иллярдя Ъ. Зейналовун ев тамашалары, Щ. Зярдаби вя Щ. Мащмудбяйовун театр труппаларынын фяалиййяти нятиъясиндя Щ. Яряблински, М. Казымовски, М.Щаъынски, Я.Вяли вя б. танынмыш сяняткарларын истедады цзя чыхмышдыр. 1895 илдя Щ.З. Таьыйев театрында Н.Няримановун “Наданлыг” пйеси тамашайа гойулду (тамаша мцяллифин иштиракы иля Щ. Мащмудбяйовун труппасы тяряфиндян щазырланмышды). Бу тамаша халг арасында бюйцк мараьа вя Бакынын театр щяйатынын ъанланмасына сябяб олду. Сонракы иллярдя мцхтялиф труппалар тяряфиндян “Дилин бяласы” (Н. Няриманов), “Мцфяттиш” (Н.В. Гогол), “Йаьышдан чыхдыг, йаьмура дцшдцк” (Н. Вязиров), “Даьылан тифаг” (Я. Щагвердийев), М.Ф. Ахундзадянин  комедийалары вя с. ясярляр ойнанылмышды. “Ниъат” ъямиййятинин вя ъямиййятин няздиндя театр бюлмясинин йарадылмасы (1906), габагъыл театр хадимляринин бир труппада бирляшмяси милли театр сянятинин инкишафына мцщцм тясир эюстярди. 1906– 10-ъу иллярдя бу труппа тяряфиндян “Мцфяттиш” (1906, Н.В. Гогол), “Гачаглар” (1907, Ф. Шиллер), “Ялмянсур” (1907, Щ. Щейне), “Зорян тябиб” (1907, Ж.Б.Молйер), “Аьа Мящяммяд шащ  Гаъар” (“1907, Я. Щагвердийев), “Йаьышдан чыхдыг, йаьмура дцшдцк” (1908, Н. Вязиров), “Отелло” (1910, У. Шекспир) кими ясярляр тамашайа гойулмушдур. Тамашаларда Щ. Яряблински, Ъ. Зейналов, М.А. Ялийев, Щ. Сарабски, М. Щаъынски, Я. Вяли, М. Ялвянди, С. Ахундов (Сидги Рущулла), М. Мурадов вя б. чыхыш едирдиляр. Щ. Яряблинскинин актйорлуг вя реж.-луг фяалиййяти театрын тарихиндя йени реалист сянятин башланьыъы олду. 1912 илдя Бакыда “Нида” драм труппасы, “Сяфа” ъямиййяти, 1917 илдя “Мцсялман артистляри иттифагы” (сядри А.М. Шярифзадя) йарадылды. “Мцсялман артистляри иттифагы” бир сыра театр труппасыны юз ятрафында бирляшдиряряк йолдашлыг мцнасибятляри ясасында тамашалар верир, Бакы вя онун нефт районларында фящляляр гаршысында чыхыш едирди; иттифаг 1918 илин март гырьынынадяк фяалиййят эюстяря билди. Бу иллярдя театрын сящнясиня Р. Дараблы, Й. Оленскайа, Я. Щцсейнзадя вя б. актйорлар эялди, бир сыра йени тамашалар, о ъцмлядян “Дямирчи Эавя” (1914, Ш. Сами), “Юлцляр” (1916, Ъ. Мяммядгулузадя), “Ядирня фятщи” (1918, Ъ. Ъаббарлы) вя с. эюстярилди. “Юлцляр”ин тамашасы театрын тарихиндя ящямиййятли рол ойнады.

    1918 илдя Азярб. Халг Ъцмщуриййятинин йаранмасы милли театрын фяалиййятиндя ъанланмайа сябяб олду вя театрын инкишафында мцщцм дяйишикляр баш верди. Ъцмщуриййят дюврцндя Бакыда фяалиййятини бярпа едян илк труппа “Щаъыбяйли гардашлары” олду. Труппа танынмыш сяняткарлары (Щ. Аббасов, М. Ялийев, Ящмяд Аьдамски, Ъ. Баьдадбяйов, Щ. Яряблински, Щ. Сарабски, М. Мящяммядзадя, Р. Дараблы, Сидги Рущулла, Я. Щцсейнзадя, М. Баьырзадя, Б. Ъаббарзадя, Я. Анаплы, Ящмяд Анатоллу, М. Казымовски, Мяьфуря ханым вя б.) бир йеря топлайараг, щяфтядя цч эцн нювбя иля драм, комедийа, опера вя оперетта тамашалары эюстярирди. Щюкцмятин 1918 ил 9 октйабр тарихли гярарына ясасян театр иши маариф назирлийинин сярянъамына верилир, октйабрын 18-дя ися Дювлят Театрынын тяшкили вя Майылов гардашлары театрынын (индики Азярб. Дювлят Академик Опера вя Балет театры бинасынын щямин театр цчцн алынмасы барядя гярар гябул едилир. Дювлят Театрынын илк тамашасы  Н.  Няримановун “Надир шащ” фаъияси олмушду; 4 нойабр, 1918). Дювлят Театры тяшкил едилдикдян сонра онун репертуары зянэинляшмиш, М.Ф. Ахундзадя Н. Няриманов, Я. Щагвердийев, Н. Вязиров, Ъ. Мяммядгулузадя, Щ. Ъавид, Ъ. Ъаббарлы вя диэяр эюркямли драматургларын ясярляри иля йанашы, дцнйа классикляринин ясярляри дя тамашайа гойулмушдур. Азярб. театрынын репертуарында мцстягиллик уьрунда мцбаризя тарихиня щяср олунмуш драм ясярляри мцщцм йер тутурду. Мирзябала Мяммядзадянин “Бакы уьрунда мцщарибя”, Иса бяй Ашурбяйовун “Азярбайъан”, Ъ. Ъаббарлынын “Бакы мцщарибяси” “Ядирня фятщи” кими вятянпярвярлик рущлу ясярляри ойнанылырды.  Театрда тамашайа гойулан ясярлярин ядяби вя бядии кейфиййятиня лазыми диггят йетирилмяси цчцн ядяби комиссийа   йарадылмышды.

    Азярб. Дювлят Драм Театрынын няздиндя Опера вя Оперетта труппасы тяшкил олунмушду. Ъцмщуриййят илляриндя театр сащясиндя щяйата кечирилянм мцщцм тядбирлярин сонралар Азярб.-да театр сянятинин инкишафында бюйцк ролу олмушдур.

    Азярб.-да Совет щакимиййяти гуруландан сонра Азярб. Халг Комиссарлары Советинин 1920 ил 1 ийул тарихли гярары иля мцхтялиф труппалар (Азярб., рус, эцръц вя б. драм вя опера труппалары) бирляшдириляряк Бирляшмиш Дювлят Театры йарадылды. Юлкядя ъидди игтисади чятинликляря бахмайараг, 1920 ил нойабрын 13-дя сабиг Щ.З. Таьыйев театрынын 1918 илдя йанмыш бинасыны тезликля бярпа етмяк щаггында хцсуси гярар чыхарылды. 1922 илдя Азярб. драм труппасы Бирляшмиш Дювлят Театрындан айрылараг мцстягил театр кими фяалиййятя башлады вя “Щаъы Гара” (М.Ф. Ахундзадя) комедийасынын йени гурулушда тамашасы иля ачылышы олду (1922, 17 йанвар). 20-ъи иллярдя тяръцмя ясярляри, еляъя дя Азярб. драматургларынын, хцсусиля Ъ.Ъаббарлынын пйесляри театрын репертуарыны даща да зянэинляшдирди. Щямин иллярдя “Юлцляр” (Ъ. Мяммядгулузадя), “Лачын йувасы” (С.С. Ахундов), “Шейх Сянан”, “Кнйаз” (Щ. Ъавид), “Айдын”, “Огтай Елоьлу”, “Севил”, “Од эялини” (Ъ.Ъаббарлы), “Мцфяттиш” (Н. Гогол), “Щяйатын дибиндя” (М. Горки), “Гачаглар” (Ф. Шиллер), “Отелло”, “Щамлет” (У. Шекспир), “Загмук” (А. Глебов), “Лйубов Йаровайа” (К. Тренйов), “Эцлян адам” (В. Щцго) вя с. ясярляр тамашайа гойулмушду. Бу иллярдя йени форма ахтарышлары иля ялагядар театрын бязи уьурсуз тамашалары да олмушдур, лакин бунлар театрын цмуми инкишафына ъидди тясир эюстярмямишдир. 20-ъи иллярдя театрда актйорлардан А.М. Шярифзадя, Ц. Ряъяб, М.А. Ялиев, С. Рущулла, М. Давудова, Р. Тящмасиб, К. Зийа, М. Мярданов, М. Вялиханлы, Я. Гурбанов, С. Щаъыйева, Я. Мяммядова, М. Сянани, М. Йермакова (Мяхфуря ханым), реж. А. Туганов, Бакы Театр Техникумунун илк мязунларындан Ф.  Гядри, Р. Яфганлы, Щ. Гафгазлы, С. Фикрят, Ф. Дадашов, сонралар С.И. Таьызадя, И. Даьыстанлы, Ъ. Ялийев, Ф. Фятуллайев, М. Шамхалов, Щ. Ряфи, М. Щаъызадя вя б. фяалиййят   эюстярирдиляр.

    Азярбайъан Дювлят Академик Милли Драм Театры.

    1930 илдя коллектив Цмумиттифаг театр олимпиадасында “Щаъы Гара”, “Севил”, “Од эялини”, “Загмук”, “Щамлет”, “Эцлян адам” вя с. тамашаларла чыхыш етмишдир. Бу тамашаларда А.М. Шярифзадя, Ц. Ряъяб, М.А. Ялийев, С. Рущулла, М. Давудова вя б.-нын сяняткарлыьы йцксяк гиймятляндирилмишди. Олимпиада театрын инкишафында, репертуарын сечилмясиндя ящямиййятли рол ойнады. 30-ъу иллярин яввялляриндя “Алмаз”, “1905-ъи илдя” (1931), “Йашар” вя “Дюнцш” (1932, Ъ. Ъаббарлы), “Горху” (1932, А. Афиноэенов), “Мцдахиля “ (1933, Л. Славин), “Ескадранын мящви”, “Полад Гартал” (1934, 1935, А. Корнейчук) вя с. пйесляр, “Отелло” (1932, У. Шекспир), “Сяйавуш” (1934, Щ. Ъавид), “Эцнащсыз мцгяссирляр” (1935, А. Островски) кими классик ясярляр тамашайа гойулду. 30-ъу илляр А.д.а.м.д.т.-нын йеткинляшмя дюврц кими сяъиййялянир. Театр “Щяйат” (1937, М. Ибращимов),   “Той”   (1939,   С.   Рящман) пйеслярини, “Вагиф”, “Ханлар” (1938, 1939, С. Вурьун),  “Гачаг  Няби”  (1940, С. Рцстям) тарихи-гящряманлыг ясярлярини тамашачылара тягдим етди. Милли вя классик дцнйа драматурэийасы нцмуняляриндян “Магбет” (1936,  У.  Шекспир),  “Мякр вя мящяббят” (1938, Ф. Шиллер), “Од эялини”, “Айдын” (1939, 1940, Ъ. Ъаббарлы), “Мцсибяти-Фяхряддин” (1940, Н. Вязиров) вя с. ясярляр мцвяффягиййятля тамашайа гойулду. “Магбет” (реж. А. Туганов, баш ролларда А.М. Шярифзадя вя М. Давудова) тамашасы уьурлу гурулушу вя актйор ойуну иля фярглянмиш, милли театр сянятинин наилиййяти кими гиймятляндирилмишди. Диэяр тамашалардан “Вагиф” (реж. А. Исэяндяров; Вагиф – Я. Ялякбяров), “Эцнащсыз мцгяссирляр” (реж.А. Рзайев; Кручинина –  М.  Давудова, Шмага – И. Щидайятзадя, Незнамов – И. Даьыстанлы), “Ъещизсиз гыз” (реж. Я. Шярифов; Лариса – Ф. Гядри) вя с. тамашалар бу иллярдя А.д.а.м.д.т.-нын сяняткарлыг бахымындан йени мярщяляйя  гядям  гойдуьуну эюстярди.

    1940 иллярдя театрын реж. щейятиндя И. Щидайятзадя, Р. Дараблы, Р. Тящмасиб, Й. Улдуз, Я. Шярифов, А. Исэяндяров, М. Щашымов, Ялищейдяр Ялякбяров, Я. Ялийев, С. Турабов, Ш. Бядялбяйли вя б. чалышырды. Тамашаларын бядии тяртибатларыны Р. Мустафайев, Н. Фятуллайев, И. Ахундов, Я. Аббасов, Б. Яфганлы, К. Казымзадя вермишляр. 30–40-ъы иллярдя театрда Я. Ялякбяров, А. Эярайбяйли, И. Османлы, Щ. Гурбанова, Я. Мяммядова, Б. Шякинскайа, С.И. Таьызадя, А. Рзайев кими истедадлы актйорлар йетишмишди. А.д.а.м.д.т., ейни заманда шяхсиййятя пярястиш дюврцнцн тягибляриня дя мяруз галмыш вя бу, театра аьыр зярбя вурмушду. Щ. Ъавид, А.М. Шярифзадя, Ц. Ряъяб кими эюркямли сяняткарлар мящв едилмиш, репертуарда мцяййян бир йекнясяглик мейдана эялмишди. Бунунла беля, А.д.а.м.д.т. реалист вя романтик янянялярини давам етдиряряк сонракы иллярдя бир сыра уьурлу тамашалар щазырламышды.

    1941–45 илляр мцщарибяси дюврцндя А.д.а.м.д.т.-нда халгы мцбаризяйя, гящряманлыьа рущландыран, вятянпярвярлик щиссляри ашылайан бир сыра ясяр тамашайа гойулду: “Бизим шящярли оьлан” (1941, К. Симонов), “Интигам” (1942, З. Хялил), “Аслан йатаьы” (1942, М. Тящмасиб), “Вяфа” (1943, Р. Рза),  “Интизар”  (1944, М. Щцсейн, И. Яфяндийев), “Думанлы Тябриз” (1945, М.С. Ордубади) вя с. Театрын репертуарында классик мювзуда ясярляря дя эениш йер верилирди: “Крал Лир” (1941, У. Шекспир), “Фярщад вя Ширин” (1941, С. Вурьун), “Ешг вя интигам” (1943, С.С. Ахундов), Ъ. Ъаббарлынын пйесляри вя с. Мцщарибядян сонракы иллярдя театрда мцасир адамларын щяйатыны, онларын фядакар ямяйини якс етдирян ясярляр мцщцм йер тутурду. Юлкянин щям сийаси, щям дя мяняви щяйатына, о ъцмлядян инъясянятин инкишафына мянфи тясир эюстярян шяхсиййятя пярястиш дюврц консепсийалары, драматурэийада “конфликтсизлик” нязяриййясиня мейил театрын бир сыра тамашаларынын сянят бахымындан зяиф олмасына эятириб чыхармышды; бунлар ейни заманда щям труппанын, щям дя айры-айры актйорларын йарадыъылыг имканларыны хейли мящдудлашдырмышды. Бунунла беля, А.д.а.м.д.т. 1946– 55 иллярдя бир сыра йеткин, йцксяк сявиййяли тамашалар йаратмышды: “Он икинъи эеъя”, “Отелло”, “Гыш наьылы” (1946, 1949, 1955, У.Шекспир), “Шяргин сящяри” (1947, Я. Мяммядханлы), “Дярин кюкляр” (1948, А.Д’Йуссо, Ъ. Гоу), “Сольун чичякляр” (1949, Ъ. Ъаббарлы), “Рягс мцяллими”, “Севилйа улдузу” (1949, 1953, Лопе де Вега), “Аиля намусу” (1951, Щ. Мухтаров), “Мещманхана сащибяси” (1952, К. Голдони), “Тцркийядя” (1953, Н. Щикмят), “Васса Железнова” (1954, М. Горки), “Атайевляр аиляси” (1954, И. Яфяндийев), “Фярщад вя Ширин” (1954, С. Вурьун) вя с. “Шяргин сящяри” тамашасына эюря реж. А. Исэяндяров, актйорлардан М.А. Ялийев, М. Давудова, С. Рущулла, Р. Яфганлы, К. Зийа, И. Даьыстанлы, ряссам Н. Фятуллайев 1948 илдя ССРИ Дювлят мцкафатына лайиг эюрцлмцшляр.

    1955–60 иллярдя театрда классик, еляъя дя мцасир ясярляр тамашайа щазырланмышды: “Эюз щякими” (1955, И.Сяфярли), “Ялигулу евлянир”, “Йалан” (1960, 1965, С. Рящман), “Алов” (1961, М. Щцсейн), “Кяндчи гызы”, “Кюзярян оъаглар” (1962, 1967, М. Ибращимов), “Сян щямишя мянимлясян”, “Унуда билмирям”, “Мящв олмуш эцндяликляр” (1964, 1968, 1969, И. Яфяндийев), “Сюз йарасы” (1966, Г. Рясулов), “Юлцляр” (1966, Ъ. Мяммядгулузадя), “Сянсиз” (1967, Ш. Гурбанов), “Икинъи сяс” (1969, Б. Ващабзадя) вя с. Азярб., рус вя хариъи юлкя драматургларынын ясярляриндян “Шейх Сянан” (1956, Щ. Ъавид), “Ъаваншир” (1957, М. Щцсейн), “Пяри-ъаду” (1957, Я. Щагвердийев), “Ванйа дайы” (1959, А. Чехов), “Марийа Тцдор” (1962, В. Щцго), “Антони вя Клеопатра” (1964, У. Шекспир), “Орлеан гызы” (1965, Ф. Шиллер), “Ъанлы мейит” (1968, Л.Н. Толстой) вя с. тамашайа гойулмушдур. Театр 1959 илдя Москвада кечирилян Азярб. ядябиййаты вя инъясяняти декадасында “Отелло”, “Алмаз”, “Фярщад вя Ширин”, “Илич бухтасы” тамашалары иля чыхыш етмишдир. “Антони вя Клеопатра” тамашасына эюря реж. Т. Казымов,  бястякар  Г. Гарайев, ряссам Т. Салащов, актйорлардан Щ. Гурбанова вя Я. Зейналов 1965 илдя М.Ф. Ахундов адына респ. мцкафатына лайиг эюрцлмцшляр.

    70-ъи иллярдя А.д.а.м.д.т. репертуарында Азярб. драматурэийасына эениш йер вермиш, ейни заманда хариъи юлкя драматургларынын пйесляри тамашайа гойулмушдур: “Хяййам” (1970, Щ. Ъавид), “Назирин ханымы” (1970, Б. Нушич), “Мащны даьларда галды” (1970, И. Яфяндийев), “Йаьышдан сонра” (1971, Б. Ващабзадя), “Дарыхма, ана”  (1972, Н.  Думбадзе), “Сян йанмасан” (1972, Н. Хязри), “Адсыз улдуз” (1972, М. Себастиан), “Севэи... севэи...” (1973, Е. Браэински, Е. Рйазанов), “Инсан” (1974, С. Вурьун), “Фыртына” (1974, У. Шекспир), “Гылынъ вя гялям” (1976, М.С. Ордубадинин ейниадлы романы ясасында), “Шящярин йай эцнляри”, “Адамын адамы” (1977, 1979, Анар), “Дяли йыьынъаьы” (1977, Ъ. Мяммядгулузадя) вя с. “Мащны даьларда галды” тамашасына эюря реж. Я. Ялякбяров, ряссам Н. Фятуллайев, актйорлардан И. Даьыстанлы, Л. Бядирбяйли, А. Пянащова вя Щ. Турабов 1972 илдя Азярб. ССР Дювлят мцкафатына лайиг эюрцлмцшляр. 50–70-ъи иллярдя театрда актйорлардан ССРИ халг артистляри Щ. Гурбанова, М. Давудова, И. Даьыстанлы, Я. Ялякбяров, И. Османлы, Азярб. ССР халг артистляри Я. Аьайев, Л. Бядирбяйли, С. Бясирзадя, М. Вялиханлы, А. Гурбанов, Я.  Гурбанов,  М.  Дадашов, Р. Яфганлы, Я. Зейналов, К. Зийа, А. Эярайбяйли, Н. Мяликова, Щ. Мяммядов, Ш. Мяммядова, М. Садыгова, Щ. Салайев, М. Сянани, Я. Султанов, Щ. Турабов, С. Щаъыйева, А. Ъавадов, М. Шейхзаманов, Б. Шякинскайа, Азярб. ССР ямякдар артистляри М. Авшаров, Щ. Гафгазлы, Я. Ялийева, Я. Наьыйева, М. Новрузова, А. Рзайев, М. Садыгов, С. Салещ, Ф. Фятуллайев, Г. Щягги, реж.-лардан ССРИ халг артистляри А. Исэяндяров, М. Мяммядов, Азярб. ССР халг артистляри Т. Казымов, Я. Шярифов, Азярб. ССР ямякдар инъясянят хадими Я. Гулийев, ряссамлардан Азярб. ССР халг артисти Н. Фятуллайев вя б. фяалиййят эюстярмишляр.

    80-ъи иллярин тамашалары цчцн мювзу рянэарянэлийи, мараглы актйор ойуну вя реж. иши сяъиййяви олмушдур: “Натяван”, “Бцллур сарайда”, “Бизим гярибя талейимиз”, “Севэилилярин ъящяннямдя вцсалы” (1981,  1983,  1988,  1989,  И.  Яфяндийев), “Иблис” (1983, Щ.Ъавид), “Фярйад” (1984, Б. Ващабзадя), “Биэаняляр отели” (1984, Р. Ибращимбяйов), “Сизи дейиб эялмишям”, “Тящминя вя Заур” (1985, Анар), “Од эялини” (1986, Ъ. Ъаббарлы), “Кюлэялярин ойуну” (1986, Й. Едлис), “Мянсиз дцнйа”, “Эеъя дюйцлян гапылар” (1987, 1989, Н. Хязри), “Туфандан яввял” (1987, А. Сцлейманов), “Кярэядан буйнузу” (1988, М. Ибращимбяйов), “Дяфн едилмямиш юлцляр” (1988, Ж.П. Сартр), “Гадын фаъияси” (1988, Ф.Г. Лорка), “Ганлы Ниэар” (1988, С. Шендил), “Эцлцстанда гятл” (1989, Ъ. Ялибяйов) вя с. “Шящярин йай эцнляри” тамашасына эюря йазычы Анар, актйорлардан С. Рзайев вя Ш. Мяммядова 1980 илдя, “Иблис” тамашасына эюря реж.  М.  Мяммядов,  ряссамлар  Е.  Мяммядов вя Н.Бяйкишийев, актйорлардан М. Шейхзаманов, С. Ибращимова, Р. Мяликов, В. Фятуллайева, Щ. Ханызадя 1984 илдя Азярб. ССР Дювлят мцкафатына лайиг  эюрцлмцшляр.

    70–80-ъи иллярдя театрда актйорлардан М. Дадашов, З.  Ялийева,  М.  Садыгова, Ф. Поладов, С. Ибращимова, М. Авшаров, З. Аьакишийева, Щ. Гурбанов, Я. Ялийева, Щ. Мещбалыйева, И. Ящмядов, М. Новрузова, С. Рзайев, В.  Фятуллайева, Щ. Ханызадя, Е. Щашымзадя, реж.-лардан М. Мяммядов, Т. Казымов, Щ. Атакишийев, А. Казымов, ряссам С. Щагвердийева вя б. фяалиййят эюстярмишляр.

    90-ъы иллярин сонларындан театрда актйорлардан С. Аслан, Я. Гядиров (2003– 06 иллярдя театрын директору), А. Гулийев, Щ. Мяммядов, М. Мирзяйев, Й. Нурийев, Щ. Турабов (1987–2003 иллярдя театрын бядии рящбяри вя директору), К. Худавердийев, Е. Аьащцсейноьлу, Е. Зейналов, Р. Язимов, С. Ибращимова, Щ. Исмайылов, Ш. Йусифова, Р. Мяликов, Ф. Мцтяллибова, З. Няриманова, Р. Новрузов, Б. Ъяфярова, А. Вялиханлы, Р. Дадашов, Б. Ясэяров, М. Садыгов, И. Ясэяров, Ш. Йусифова, М. Щаъыбяйов, реж.-лардан Л. Мяммядбяйов, М. Фярзялибяйов, А. Казымов, А. Немятов, Б. Османов, ряссамлардан Е. Мяммядов (баш ряссам) вя б. фяалиййят эюстярмишляр. 1991– 2006 иллярдя театрда “Тянща ийдя аьаъы”, “Дялиляр вя аьыллылар”, “Щюкмдар вя гызы” (И. Яфяндийев), “Щара эедир бу дцнйа”, “Юзцмцзц кясян гылынъ”, “Дар аьаъы”, “Рягабят” (Б. Ващабзадя), “Диши ъанавар” (Ф.Г. Лорка), “Гараьаъ алтында мящяббят” (Й. О’Нил), “Ащ, Парис… Парис!”, “Мяним севимли дялим”, “Мяним ярим дялидир”, “Почт шюбясиндя хяйал”, “Гатил” (Елчин), “Помпейин Гафгаза йцрцшц” (Н. Щясянзадя), “Шащ Едип” (Софокл), “Бурла хатун” (Н. Хязри), “Бу дцнйанын адамлары” (Щидайят), “Крал Лир”, “Щамлет” (У. Шекспир), “Фярщад вя Ширин” (С. Вурьун), “Ядирня фятщи” (Ъ. Ъаббарлы), “Ешг вя интигам” (С.С. Ахундов), “Месенат” (Я. Ямирли) вя с. тамашалар ойнанылды.

    2006–10 иллярдя “Дирилян адам” (Мир Ъялалын, ейниадлы романынын мотивляри ясасында), “Икинъи сяс” (Б. Ващабзадя), “Каш араба ашмайайды” (О. Иоселиани), “Мисир эеъяляри” (М.С. Ордубадинин “Севэилиляр”, Н. Щикмятин “Йусиф вя Зцлейха”, У. Шекспирин “Антони вя Клеопатра” ясярляриндян истифадя олунмушдур), “Фцзули вя Ясмяр” (М. Сейидзадя), “Алын йазысы” (Т. Минуллин), “Месенат”, “Варлы гадын” (Я. Ямирли), “Арылар арасында” (Елчин), “Мцсйо Жордан вя Дярвиш Мястяли шащ” (М.Ф. Ахундзадя), “Дялилляр вя аьыллылар” (И. Яфяндийев), “Шейда” (Щ. Ъавид), “Гатил” (Елчин), “Юлцляри гябиристанлыгда басдырын” (И. Шыхлы), “Тяля” (А. Кристи) вя с. ясярляр тамашайа гойулмушдур. 1989 илдя театрын няздиндя “Йуь” студийасы йарадылмыш вя 1992 илдя о, дювлят театры статусу алмышдыр.

    А.д.а.м.д.т. 1922–33 иллярдя Д. Бцнйадзадя ад. Тцрк Дювлят Бядайе Театры, 1933–91 иллярдя М. Язизбяйов ад. Азярб. Дювлят Академик Драм Театры адланмышдыр. 1992 илдян театр индики адыны дашыйыр. 1949 илдя театрын 75 иллик, 1974 илдя ися 100 иллик йубилейи эениш мигйасда кечирилмишдир. Театр 1990-ъи илдян сонра Тцркийядя, Алманийада, Русийада гастрол сяфярляриндя олмуш, бир сыра бейнялхалг театр фестивалларында  иштирак етмишдир.

    Яд.: Азярбайъан Тцрк театрынын мцхтясяр тарихчяси. 1873–1923. Б., 1923; Ъащанэиров И. Азярбайъан Дювлят Бядайе Театры. Б., 1932; Ъ я ф я р о в Ъ. Азярбайъан театры 1873–1973. Б., 1974; Алиева  А. Азербайджанский театр за 100 лет. Б., 1974; Ъяфяров Ъ., Бабайев А. Шяряфли йол. Б., 1974; Мяммядли Г. Азярбайъан театрынын салнамяси. щ. 1-2, Б., 1975, 1983; Кяримов И. Азярбайъан пешякар театрын тарихи вя инкишаф мярщяляляри. Б., 2002.