Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BENİN


    БЕНИН – 13–19 ясрлярдя Гярби Африкада, индики Ниэерийа яразисиндя мювъуд олмуш дювлят. Биниляр тяряфиндян йарадылмыш дювлятя “Б.” адыны 15 ясрдя юлкяйя эялян португаллар вермишляр. Б.-ин илк щюкмдары Ы Евекин щакимиййят дюврц тарихи яняняйя эюря 12 ясрин сону – 13 ясрин яввялляриня аиддир. Дювлятин пайтахты инкишаф етмиш сяняткарлыг сянайеси вя сарай инъясяняти мяркязи олан Бенин ш. (индики Бенин-Сити) иди; бурада зянэин бязядилмиш вя мющкям- ляндирилмиш щюкмдар сарайы йерляширди.


    Б. яразиси ян гцдрятли дюврцндя (15–17 ясрляр) г.-дя Лагоса, ш.-дя Ниэер чайынын ашаьы ахарларына, ъ.-да ися Атлантика океанынын сащилляринядяк эенишлянмишди. Б. щюкмдарлары эцълц низами ордуйа малик идиляр. Хидмятляри мцгабилиндя щюкмдар йахынларына юмцрлцк кяндляр баьышлайыр вя онлары ишьал
    олунмуш торпагларын щакимляри тяйин едирди. Щакимляр верэилярин топланмасына вя хязиняйя чатдырылмасына нязарят етмякля щюкмдарла кянд иъмалары арасында васитячи ролуну йериня йетирирдиляр. Шяхси азадлыьы олан кянд иъмасы цзвляринин истещсал васитяляри вя ев гуллары вар иди. Б.-ин игтисадиййатынын ясасыны гырылыб-йандырылмыш яразилярдя тоха якинчилийи, сяняткарлыг сащяляри, гул тиъаряти тяшкил едирди. 15 ясрдян Б. гулларын авропалылара сатышыны дювлятин эялир мянбяйиня чевирди. 1486 илдя португаллар Б.-дя тиъарят факторийасы йаратдылар; авропалыларла тиъарят щюкмдарын инщисарына чеврилди. Б. гул, фил сцмцйц, йерли парча вя ядвиййат мцгабилиндя одлу силащ, гиймятли яшйалар вя с. маллар алырды. Б.-дя гул тиъарятинин эенишлянмяси юлкя дахилиндяки сийаси вязиййятин вя гоншу Африка дювлятляри иля мцнасибятлярин кяскинляшмясиня сябяб олду; бу, 18 ясрин 1-ъи йарысында узунмцддятли мцщарибянин башламасына эятириб чыхарды. Цсйанлар вя мцщарибяляр нятиъясиндя зяифлямиш Б.19 ясрдя инэилисляр тяряфиндян ишьал олунду.


    Б.-ин мемарлыьы бюйцк шящяр олан пайтахтын тясвириндян мялумдур: щцндцр торпаг сядд вя дярин хяндякля ящатя олунмуш шящярин дцзбуъаг алтында кясишян енли кцчяляриндя тахта вя эил мющрядян евляр инша олунмушду. Пайтахтын ъ.-г. щиссясиндя ятрафына щцндцр дивар чякилмиш щюкмдар сарайындан, дирякляри тунъ релйефлярля бязядилмиш ачыг ейванларын ящатя етдийи бир нечя дахили щяйятдян ибарят бюйцк мемарлыг комплекси йерляширди. Б.-ин тясвири сяняти 13 ясрин сонларында мейдана эялмиш вя “унудулмуш мум” техникасында ишлянилмиш тунъ щейкяллярля тямсил олунур: яъдадларын култу иля баьлы щцнд. 50 см-ядяк олан башлар (“ухув елао”) – ана краличанын башы (16 яср) вя щюкмдарын башы (18 яср); щюкмдар сарайыны бязяйян, цзяриндя сарай мярасимляринин
    (Антрополоэийа вя Етнографийа Музейинин коллексийасындан релйефляр, С.-Петербург), ов сящнясинин (Халгшцнаслыг Музейинин коллексийасындан релйеф, Берлин), щейванларын горелйефли тясвирляри олан тахта лювщяляр (“ама”); яйанларын, дюйцшчцлярин (бязян атлы вя груп шяклиндя, щцнд. 60 см-ядяк) кичик щейкялляри. Фил сцмцйц цзяриндя ойма сяняти дя инкишаф етмишди: цзяриндя релйефли тясвирляр олан фил диши, кичик асма маскалар (ана кралича Идийанын тясвири олан асма маска, 16 яср, Британийа музейи, Лондон), билярзикляр.


    Б. тясвири сяняти 3 мярщяляйя айрылыр: 1) Ифе инъясянятинин тясириля формалашан 13 ясрин сону – 14 яср Б. инъясяняти; 2) 15– 16 ясрляр: йцксяккейфиййятли тюкмя цсулу иля сяъиййялянян, зяриф дюймя орнаментли Б. щейкялтярашлыьынын чичяклянмя дюврц; шярти портрет образларынын йайылмасы; 3) 17 яср – 19 ясрин сону фил диши цзяриндя ойма, сарайлары бязямяк цчцн тцнъ лювщялярин мейдана эялмяси; 18 ясрин орталарындан “тямтяраглы портретлярдя” декоративлийин вя цслублашдырманын эцълянмяси; тюкмя цсулу иля щазырланмыш яшйаларын кейфиййятинин тядриъян писляшмяси; яняняви нцмунялярин бяситляшмяси вя чохалдылмасы.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BENİN


    БЕНИН – 13–19 ясрлярдя Гярби Африкада, индики Ниэерийа яразисиндя мювъуд олмуш дювлят. Биниляр тяряфиндян йарадылмыш дювлятя “Б.” адыны 15 ясрдя юлкяйя эялян португаллар вермишляр. Б.-ин илк щюкмдары Ы Евекин щакимиййят дюврц тарихи яняняйя эюря 12 ясрин сону – 13 ясрин яввялляриня аиддир. Дювлятин пайтахты инкишаф етмиш сяняткарлыг сянайеси вя сарай инъясяняти мяркязи олан Бенин ш. (индики Бенин-Сити) иди; бурада зянэин бязядилмиш вя мющкям- ляндирилмиш щюкмдар сарайы йерляширди.


    Б. яразиси ян гцдрятли дюврцндя (15–17 ясрляр) г.-дя Лагоса, ш.-дя Ниэер чайынын ашаьы ахарларына, ъ.-да ися Атлантика океанынын сащилляринядяк эенишлянмишди. Б. щюкмдарлары эцълц низами ордуйа малик идиляр. Хидмятляри мцгабилиндя щюкмдар йахынларына юмцрлцк кяндляр баьышлайыр вя онлары ишьал
    олунмуш торпагларын щакимляри тяйин едирди. Щакимляр верэилярин топланмасына вя хязиняйя чатдырылмасына нязарят етмякля щюкмдарла кянд иъмалары арасында васитячи ролуну йериня йетирирдиляр. Шяхси азадлыьы олан кянд иъмасы цзвляринин истещсал васитяляри вя ев гуллары вар иди. Б.-ин игтисадиййатынын ясасыны гырылыб-йандырылмыш яразилярдя тоха якинчилийи, сяняткарлыг сащяляри, гул тиъаряти тяшкил едирди. 15 ясрдян Б. гулларын авропалылара сатышыны дювлятин эялир мянбяйиня чевирди. 1486 илдя португаллар Б.-дя тиъарят факторийасы йаратдылар; авропалыларла тиъарят щюкмдарын инщисарына чеврилди. Б. гул, фил сцмцйц, йерли парча вя ядвиййат мцгабилиндя одлу силащ, гиймятли яшйалар вя с. маллар алырды. Б.-дя гул тиъарятинин эенишлянмяси юлкя дахилиндяки сийаси вязиййятин вя гоншу Африка дювлятляри иля мцнасибятлярин кяскинляшмясиня сябяб олду; бу, 18 ясрин 1-ъи йарысында узунмцддятли мцщарибянин башламасына эятириб чыхарды. Цсйанлар вя мцщарибяляр нятиъясиндя зяифлямиш Б.19 ясрдя инэилисляр тяряфиндян ишьал олунду.


    Б.-ин мемарлыьы бюйцк шящяр олан пайтахтын тясвириндян мялумдур: щцндцр торпаг сядд вя дярин хяндякля ящатя олунмуш шящярин дцзбуъаг алтында кясишян енли кцчяляриндя тахта вя эил мющрядян евляр инша олунмушду. Пайтахтын ъ.-г. щиссясиндя ятрафына щцндцр дивар чякилмиш щюкмдар сарайындан, дирякляри тунъ релйефлярля бязядилмиш ачыг ейванларын ящатя етдийи бир нечя дахили щяйятдян ибарят бюйцк мемарлыг комплекси йерляширди. Б.-ин тясвири сяняти 13 ясрин сонларында мейдана эялмиш вя “унудулмуш мум” техникасында ишлянилмиш тунъ щейкяллярля тямсил олунур: яъдадларын култу иля баьлы щцнд. 50 см-ядяк олан башлар (“ухув елао”) – ана краличанын башы (16 яср) вя щюкмдарын башы (18 яср); щюкмдар сарайыны бязяйян, цзяриндя сарай мярасимляринин
    (Антрополоэийа вя Етнографийа Музейинин коллексийасындан релйефляр, С.-Петербург), ов сящнясинин (Халгшцнаслыг Музейинин коллексийасындан релйеф, Берлин), щейванларын горелйефли тясвирляри олан тахта лювщяляр (“ама”); яйанларын, дюйцшчцлярин (бязян атлы вя груп шяклиндя, щцнд. 60 см-ядяк) кичик щейкялляри. Фил сцмцйц цзяриндя ойма сяняти дя инкишаф етмишди: цзяриндя релйефли тясвирляр олан фил диши, кичик асма маскалар (ана кралича Идийанын тясвири олан асма маска, 16 яср, Британийа музейи, Лондон), билярзикляр.


    Б. тясвири сяняти 3 мярщяляйя айрылыр: 1) Ифе инъясянятинин тясириля формалашан 13 ясрин сону – 14 яср Б. инъясяняти; 2) 15– 16 ясрляр: йцксяккейфиййятли тюкмя цсулу иля сяъиййялянян, зяриф дюймя орнаментли Б. щейкялтярашлыьынын чичяклянмя дюврц; шярти портрет образларынын йайылмасы; 3) 17 яср – 19 ясрин сону фил диши цзяриндя ойма, сарайлары бязямяк цчцн тцнъ лювщялярин мейдана эялмяси; 18 ясрин орталарындан “тямтяраглы портретлярдя” декоративлийин вя цслублашдырманын эцълянмяси; тюкмя цсулу иля щазырланмыш яшйаларын кейфиййятинин тядриъян писляшмяси; яняняви нцмунялярин бяситляшмяси вя чохалдылмасы.

    BENİN


    БЕНИН – 13–19 ясрлярдя Гярби Африкада, индики Ниэерийа яразисиндя мювъуд олмуш дювлят. Биниляр тяряфиндян йарадылмыш дювлятя “Б.” адыны 15 ясрдя юлкяйя эялян португаллар вермишляр. Б.-ин илк щюкмдары Ы Евекин щакимиййят дюврц тарихи яняняйя эюря 12 ясрин сону – 13 ясрин яввялляриня аиддир. Дювлятин пайтахты инкишаф етмиш сяняткарлыг сянайеси вя сарай инъясяняти мяркязи олан Бенин ш. (индики Бенин-Сити) иди; бурада зянэин бязядилмиш вя мющкям- ляндирилмиш щюкмдар сарайы йерляширди.


    Б. яразиси ян гцдрятли дюврцндя (15–17 ясрляр) г.-дя Лагоса, ш.-дя Ниэер чайынын ашаьы ахарларына, ъ.-да ися Атлантика океанынын сащилляринядяк эенишлянмишди. Б. щюкмдарлары эцълц низами ордуйа малик идиляр. Хидмятляри мцгабилиндя щюкмдар йахынларына юмцрлцк кяндляр баьышлайыр вя онлары ишьал
    олунмуш торпагларын щакимляри тяйин едирди. Щакимляр верэилярин топланмасына вя хязиняйя чатдырылмасына нязарят етмякля щюкмдарла кянд иъмалары арасында васитячи ролуну йериня йетирирдиляр. Шяхси азадлыьы олан кянд иъмасы цзвляринин истещсал васитяляри вя ев гуллары вар иди. Б.-ин игтисадиййатынын ясасыны гырылыб-йандырылмыш яразилярдя тоха якинчилийи, сяняткарлыг сащяляри, гул тиъаряти тяшкил едирди. 15 ясрдян Б. гулларын авропалылара сатышыны дювлятин эялир мянбяйиня чевирди. 1486 илдя португаллар Б.-дя тиъарят факторийасы йаратдылар; авропалыларла тиъарят щюкмдарын инщисарына чеврилди. Б. гул, фил сцмцйц, йерли парча вя ядвиййат мцгабилиндя одлу силащ, гиймятли яшйалар вя с. маллар алырды. Б.-дя гул тиъарятинин эенишлянмяси юлкя дахилиндяки сийаси вязиййятин вя гоншу Африка дювлятляри иля мцнасибятлярин кяскинляшмясиня сябяб олду; бу, 18 ясрин 1-ъи йарысында узунмцддятли мцщарибянин башламасына эятириб чыхарды. Цсйанлар вя мцщарибяляр нятиъясиндя зяифлямиш Б.19 ясрдя инэилисляр тяряфиндян ишьал олунду.


    Б.-ин мемарлыьы бюйцк шящяр олан пайтахтын тясвириндян мялумдур: щцндцр торпаг сядд вя дярин хяндякля ящатя олунмуш шящярин дцзбуъаг алтында кясишян енли кцчяляриндя тахта вя эил мющрядян евляр инша олунмушду. Пайтахтын ъ.-г. щиссясиндя ятрафына щцндцр дивар чякилмиш щюкмдар сарайындан, дирякляри тунъ релйефлярля бязядилмиш ачыг ейванларын ящатя етдийи бир нечя дахили щяйятдян ибарят бюйцк мемарлыг комплекси йерляширди. Б.-ин тясвири сяняти 13 ясрин сонларында мейдана эялмиш вя “унудулмуш мум” техникасында ишлянилмиш тунъ щейкяллярля тямсил олунур: яъдадларын култу иля баьлы щцнд. 50 см-ядяк олан башлар (“ухув елао”) – ана краличанын башы (16 яср) вя щюкмдарын башы (18 яср); щюкмдар сарайыны бязяйян, цзяриндя сарай мярасимляринин
    (Антрополоэийа вя Етнографийа Музейинин коллексийасындан релйефляр, С.-Петербург), ов сящнясинин (Халгшцнаслыг Музейинин коллексийасындан релйеф, Берлин), щейванларын горелйефли тясвирляри олан тахта лювщяляр (“ама”); яйанларын, дюйцшчцлярин (бязян атлы вя груп шяклиндя, щцнд. 60 см-ядяк) кичик щейкялляри. Фил сцмцйц цзяриндя ойма сяняти дя инкишаф етмишди: цзяриндя релйефли тясвирляр олан фил диши, кичик асма маскалар (ана кралича Идийанын тясвири олан асма маска, 16 яср, Британийа музейи, Лондон), билярзикляр.


    Б. тясвири сяняти 3 мярщяляйя айрылыр: 1) Ифе инъясянятинин тясириля формалашан 13 ясрин сону – 14 яср Б. инъясяняти; 2) 15– 16 ясрляр: йцксяккейфиййятли тюкмя цсулу иля сяъиййялянян, зяриф дюймя орнаментли Б. щейкялтярашлыьынын чичяклянмя дюврц; шярти портрет образларынын йайылмасы; 3) 17 яср – 19 ясрин сону фил диши цзяриндя ойма, сарайлары бязямяк цчцн тцнъ лювщялярин мейдана эялмяси; 18 ясрин орталарындан “тямтяраглы портретлярдя” декоративлийин вя цслублашдырманын эцълянмяси; тюкмя цсулу иля щазырланмыш яшйаларын кейфиййятинин тядриъян писляшмяси; яняняви нцмунялярин бяситляшмяси вя чохалдылмасы.