Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BEYİNCİK

    БЕЙИНЪИК – онурьалы щейванларда вя инсанда баш бейнин бир шюбяси; щярякятлярин координасийасында, еляъя дя бядян позасынын, язяля тонусунун вя мцвазинятин сахланмасында иштирак едир; щямчинин функсионал ъящятдян организмин веэетатив, сенсор, адаптасийа-трофик вя шярти рефлектор фяалиййятинин тянзимлянмяси иля ялагялидир. Б. синир борусунун галынлашмыш дорсал (“онурьа”) диварындан инкишаф етмишдир. Илк дяфя, дяйирмиаьызлыларда – миног вя миксинлярдя, ясасян, вестибулйар комплексдян вя йан хятт органларындан информасийа алан аурикул (г я д и м  Б.) формасында мейдана чыхыр. Скатларда вя акулаларда гядим Б.-ля йанашы, ясасян, язяля, вятяр, ойнаг вя дуйьу органлары ресепторларындан импулслар гябул едян г о ъ а  Б. ямяля эялир. Ашаьы синиф онурьалыларындан фяргли олараг мямялилярдя бейинъик й е н и  Б. адландырылан йарымкцря структурлары иля айдын тязащцр едир. О, информасийаны, ясасян, баш бейин бюйцк йарымкцряляри габыьындан, щабеля эюрмя вя ешитмя ресепторларындан алыр. Б.-ин инкишаф дяряъяси, башлыъа олараг, щейванларын щяряки активлийинин инкишаф сявиййясиндян асылыдыр (она эюря дя, мяс., гушлар кими щяряки щейванларда Б. нисбятян бюйцкдцр).


    Инсанда Б. арха кялля чухурунда бюйцк йарымкцрялярин янся пайлары алтында, узунсов бейнин цстцндя йерляшир. О, ики йарымкцрядян вя онлары бирляшдирян орта щиссядян – сохулъандан ибарятдир. Б.-ин цст боз гаты (габыьы) синир щцъейряляри ъисминдян ямяля эялмишдир; Б.-ин даща галын щиссясиндя, синир лифляриндян ибарят аь маддянин арасында боз маддянин ъцт нцвяляри йерляшир. 3 ъцт нцвя Б. айагъыглары васитясиля баш бейнин йухары вя ашаьы шюбяляри – дюрдтяпяли ъисм, кюрпц, узунсов бейин вя с. иля бирляшир. Б. габыьы мцхтялиф онурьалыларда, ясасян, ейнидир; О, 4-ц лянэидиъи олан 5 тип щцъейрялярдян ямяля эялмиш молекулйар адланан цст, Пуркинйе щцъейряляри (ганглиоз) вя дянявяр гатлардан ибарятдир. Б. габыьына синир импулслары, ясасян, мамырлы вя гисмян дя сцрцнян адланан лифлярля чатдырылыр. Башланьыъыны ганглиоз гатдан эютцрян Пуркинйе щцъейряляринин аксонлары Б. габыьындан йеэаня чыхышдыр вя онун нцвяляриндя гуртарыр.

    Б. функсийалары щаггында мялуматлар, ясасян, онун там вя йа гисмян чыхарылмасы, гыъыгландырылмасы йолу иля, сон иллярдя ися електрофизиоложи цсулла алынмышдыр. Инсанда Б.-ин анаданэялмя инкишаф позунтулары, йахуд зядялянмяляри мцвазинятин, язяля тонусунун, эцъцн координасийасынын, язяля
    йыьылмалары кямиййятинин вя сцрятинин позулмаларына, иради щярякятлярин йериня йетирилмяси заманы треморун (титрямя, ясмя) вя тез йорулманын (бах Астенийа, Атаксийа) йаранмасына сябяб олур. Мямялилярдя диэяр щейванларла мцгайисядя бу позунтулар зяиф олур, функсийаларын компенсасийасы ися даща там вя тез баш верир. Б.-ин чыхарылмасы шярти рефлектор фяалиййятин дяйишилмясиня сябяб олур. Б.-ин мцяййян сащяляринин електрикля гыъыгландырылмасы эюзцн, башын вя ятрафларын мцхтялиф язяля групларынын щяряки реаксийаларыны тюрядир, ачыъы язялялярин тонусуну азалдыр вя веэетатив синир системи иля ялагядар щязм, цряк-дамар, тяняффцс системляринин фяалиййятиндя, истилик тянзиминдя, еляъя дя маддяляр мцбадилясин заманы дяйишикликлярин мейдана чыхмасына сябяб олур. Б.-ин биоелектрик активлийи сцрятли вя зяиф потенсиалларла сяъиййялянир; зяиф ритмляр баш бейин габыьынын тясири иля, сцрятли активлик ися Б.-ин дахили хцсусиййяти иля ялагяляндирилир. Баш бейнин мцхтялиф нащийяляринин гыъыгландырылмасы заманы язялялярин, вятярлярин вя баьларын проприоресепторларындан, дахили органларын, дяринин, эюзцн, гулаьын ресепторларындан Б. габыьынын мцяййян сащяляриндя ъаваб биоелектрик потенсиаллары баш верир. Бцтцн бунлар Б. функсийаларынын мцхтялифлийини еляъя дя мцряккяблийини эюстярир, она организмин соматик вя веэетатив функсийаларынын универсал тянзимляйиъиси кими бахмаьа имкан верир.

     

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BEYİNCİK

    БЕЙИНЪИК – онурьалы щейванларда вя инсанда баш бейнин бир шюбяси; щярякятлярин координасийасында, еляъя дя бядян позасынын, язяля тонусунун вя мцвазинятин сахланмасында иштирак едир; щямчинин функсионал ъящятдян организмин веэетатив, сенсор, адаптасийа-трофик вя шярти рефлектор фяалиййятинин тянзимлянмяси иля ялагялидир. Б. синир борусунун галынлашмыш дорсал (“онурьа”) диварындан инкишаф етмишдир. Илк дяфя, дяйирмиаьызлыларда – миног вя миксинлярдя, ясасян, вестибулйар комплексдян вя йан хятт органларындан информасийа алан аурикул (г я д и м  Б.) формасында мейдана чыхыр. Скатларда вя акулаларда гядим Б.-ля йанашы, ясасян, язяля, вятяр, ойнаг вя дуйьу органлары ресепторларындан импулслар гябул едян г о ъ а  Б. ямяля эялир. Ашаьы синиф онурьалыларындан фяргли олараг мямялилярдя бейинъик й е н и  Б. адландырылан йарымкцря структурлары иля айдын тязащцр едир. О, информасийаны, ясасян, баш бейин бюйцк йарымкцряляри габыьындан, щабеля эюрмя вя ешитмя ресепторларындан алыр. Б.-ин инкишаф дяряъяси, башлыъа олараг, щейванларын щяряки активлийинин инкишаф сявиййясиндян асылыдыр (она эюря дя, мяс., гушлар кими щяряки щейванларда Б. нисбятян бюйцкдцр).


    Инсанда Б. арха кялля чухурунда бюйцк йарымкцрялярин янся пайлары алтында, узунсов бейнин цстцндя йерляшир. О, ики йарымкцрядян вя онлары бирляшдирян орта щиссядян – сохулъандан ибарятдир. Б.-ин цст боз гаты (габыьы) синир щцъейряляри ъисминдян ямяля эялмишдир; Б.-ин даща галын щиссясиндя, синир лифляриндян ибарят аь маддянин арасында боз маддянин ъцт нцвяляри йерляшир. 3 ъцт нцвя Б. айагъыглары васитясиля баш бейнин йухары вя ашаьы шюбяляри – дюрдтяпяли ъисм, кюрпц, узунсов бейин вя с. иля бирляшир. Б. габыьы мцхтялиф онурьалыларда, ясасян, ейнидир; О, 4-ц лянэидиъи олан 5 тип щцъейрялярдян ямяля эялмиш молекулйар адланан цст, Пуркинйе щцъейряляри (ганглиоз) вя дянявяр гатлардан ибарятдир. Б. габыьына синир импулслары, ясасян, мамырлы вя гисмян дя сцрцнян адланан лифлярля чатдырылыр. Башланьыъыны ганглиоз гатдан эютцрян Пуркинйе щцъейряляринин аксонлары Б. габыьындан йеэаня чыхышдыр вя онун нцвяляриндя гуртарыр.

    Б. функсийалары щаггында мялуматлар, ясасян, онун там вя йа гисмян чыхарылмасы, гыъыгландырылмасы йолу иля, сон иллярдя ися електрофизиоложи цсулла алынмышдыр. Инсанда Б.-ин анаданэялмя инкишаф позунтулары, йахуд зядялянмяляри мцвазинятин, язяля тонусунун, эцъцн координасийасынын, язяля
    йыьылмалары кямиййятинин вя сцрятинин позулмаларына, иради щярякятлярин йериня йетирилмяси заманы треморун (титрямя, ясмя) вя тез йорулманын (бах Астенийа, Атаксийа) йаранмасына сябяб олур. Мямялилярдя диэяр щейванларла мцгайисядя бу позунтулар зяиф олур, функсийаларын компенсасийасы ися даща там вя тез баш верир. Б.-ин чыхарылмасы шярти рефлектор фяалиййятин дяйишилмясиня сябяб олур. Б.-ин мцяййян сащяляринин електрикля гыъыгландырылмасы эюзцн, башын вя ятрафларын мцхтялиф язяля групларынын щяряки реаксийаларыны тюрядир, ачыъы язялялярин тонусуну азалдыр вя веэетатив синир системи иля ялагядар щязм, цряк-дамар, тяняффцс системляринин фяалиййятиндя, истилик тянзиминдя, еляъя дя маддяляр мцбадилясин заманы дяйишикликлярин мейдана чыхмасына сябяб олур. Б.-ин биоелектрик активлийи сцрятли вя зяиф потенсиалларла сяъиййялянир; зяиф ритмляр баш бейин габыьынын тясири иля, сцрятли активлик ися Б.-ин дахили хцсусиййяти иля ялагяляндирилир. Баш бейнин мцхтялиф нащийяляринин гыъыгландырылмасы заманы язялялярин, вятярлярин вя баьларын проприоресепторларындан, дахили органларын, дяринин, эюзцн, гулаьын ресепторларындан Б. габыьынын мцяййян сащяляриндя ъаваб биоелектрик потенсиаллары баш верир. Бцтцн бунлар Б. функсийаларынын мцхтялифлийини еляъя дя мцряккяблийини эюстярир, она организмин соматик вя веэетатив функсийаларынын универсал тянзимляйиъиси кими бахмаьа имкан верир.

     

    BEYİNCİK

    БЕЙИНЪИК – онурьалы щейванларда вя инсанда баш бейнин бир шюбяси; щярякятлярин координасийасында, еляъя дя бядян позасынын, язяля тонусунун вя мцвазинятин сахланмасында иштирак едир; щямчинин функсионал ъящятдян организмин веэетатив, сенсор, адаптасийа-трофик вя шярти рефлектор фяалиййятинин тянзимлянмяси иля ялагялидир. Б. синир борусунун галынлашмыш дорсал (“онурьа”) диварындан инкишаф етмишдир. Илк дяфя, дяйирмиаьызлыларда – миног вя миксинлярдя, ясасян, вестибулйар комплексдян вя йан хятт органларындан информасийа алан аурикул (г я д и м  Б.) формасында мейдана чыхыр. Скатларда вя акулаларда гядим Б.-ля йанашы, ясасян, язяля, вятяр, ойнаг вя дуйьу органлары ресепторларындан импулслар гябул едян г о ъ а  Б. ямяля эялир. Ашаьы синиф онурьалыларындан фяргли олараг мямялилярдя бейинъик й е н и  Б. адландырылан йарымкцря структурлары иля айдын тязащцр едир. О, информасийаны, ясасян, баш бейин бюйцк йарымкцряляри габыьындан, щабеля эюрмя вя ешитмя ресепторларындан алыр. Б.-ин инкишаф дяряъяси, башлыъа олараг, щейванларын щяряки активлийинин инкишаф сявиййясиндян асылыдыр (она эюря дя, мяс., гушлар кими щяряки щейванларда Б. нисбятян бюйцкдцр).


    Инсанда Б. арха кялля чухурунда бюйцк йарымкцрялярин янся пайлары алтында, узунсов бейнин цстцндя йерляшир. О, ики йарымкцрядян вя онлары бирляшдирян орта щиссядян – сохулъандан ибарятдир. Б.-ин цст боз гаты (габыьы) синир щцъейряляри ъисминдян ямяля эялмишдир; Б.-ин даща галын щиссясиндя, синир лифляриндян ибарят аь маддянин арасында боз маддянин ъцт нцвяляри йерляшир. 3 ъцт нцвя Б. айагъыглары васитясиля баш бейнин йухары вя ашаьы шюбяляри – дюрдтяпяли ъисм, кюрпц, узунсов бейин вя с. иля бирляшир. Б. габыьы мцхтялиф онурьалыларда, ясасян, ейнидир; О, 4-ц лянэидиъи олан 5 тип щцъейрялярдян ямяля эялмиш молекулйар адланан цст, Пуркинйе щцъейряляри (ганглиоз) вя дянявяр гатлардан ибарятдир. Б. габыьына синир импулслары, ясасян, мамырлы вя гисмян дя сцрцнян адланан лифлярля чатдырылыр. Башланьыъыны ганглиоз гатдан эютцрян Пуркинйе щцъейряляринин аксонлары Б. габыьындан йеэаня чыхышдыр вя онун нцвяляриндя гуртарыр.

    Б. функсийалары щаггында мялуматлар, ясасян, онун там вя йа гисмян чыхарылмасы, гыъыгландырылмасы йолу иля, сон иллярдя ися електрофизиоложи цсулла алынмышдыр. Инсанда Б.-ин анаданэялмя инкишаф позунтулары, йахуд зядялянмяляри мцвазинятин, язяля тонусунун, эцъцн координасийасынын, язяля
    йыьылмалары кямиййятинин вя сцрятинин позулмаларына, иради щярякятлярин йериня йетирилмяси заманы треморун (титрямя, ясмя) вя тез йорулманын (бах Астенийа, Атаксийа) йаранмасына сябяб олур. Мямялилярдя диэяр щейванларла мцгайисядя бу позунтулар зяиф олур, функсийаларын компенсасийасы ися даща там вя тез баш верир. Б.-ин чыхарылмасы шярти рефлектор фяалиййятин дяйишилмясиня сябяб олур. Б.-ин мцяййян сащяляринин електрикля гыъыгландырылмасы эюзцн, башын вя ятрафларын мцхтялиф язяля групларынын щяряки реаксийаларыны тюрядир, ачыъы язялялярин тонусуну азалдыр вя веэетатив синир системи иля ялагядар щязм, цряк-дамар, тяняффцс системляринин фяалиййятиндя, истилик тянзиминдя, еляъя дя маддяляр мцбадилясин заманы дяйишикликлярин мейдана чыхмасына сябяб олур. Б.-ин биоелектрик активлийи сцрятли вя зяиф потенсиалларла сяъиййялянир; зяиф ритмляр баш бейин габыьынын тясири иля, сцрятли активлик ися Б.-ин дахили хцсусиййяти иля ялагяляндирилир. Баш бейнин мцхтялиф нащийяляринин гыъыгландырылмасы заманы язялялярин, вятярлярин вя баьларын проприоресепторларындан, дахили органларын, дяринин, эюзцн, гулаьын ресепторларындан Б. габыьынын мцяййян сащяляриндя ъаваб биоелектрик потенсиаллары баш верир. Бцтцн бунлар Б. функсийаларынын мцхтялифлийини еляъя дя мцряккяблийини эюстярир, она организмин соматик вя веэетатив функсийаларынын универсал тянзимляйиъиси кими бахмаьа имкан верир.