Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BEYNƏLXALQ MÜQAVİLƏ


    БЕЙНЯЛХАЛГ МЦГАВИЛЯ – бейнялхалг щцгугун субйектляри арасында баьланан вя онларын давраныш нормаларыны мцяййян едян сазиш. Б. м. бейнялхалг системи тянзимляйян башлыъа васитядир.


    Б. м.-нин нормалары, обйекти вя мягсядляри бцтцн дювлятляр цчцн мараг кясб едирся, онлар цмуми, йахуд универсал мцгавиляляр адландырылыр. Онлар ачыг олмалыдыр, йяни орада бцтцн дювлятлярин иштирак етмяк щцгугу олмалыдыр. Мцяййян ъоьрафи районда йерляшян дювлятлярин Б. м.-ляри реэионал адландырылыр (мяс., МДБ, Авропа Иттифагы вя с. чярчивясиндя баьланмыш сазишляр).


    Цмуми Б. м.-дя щяр дювлятин иштирак етмяк щцгугу суверен бярабярлик принсипиня ясасланыр. Мцяййянедиъи фактор дювлятдя щцгуги мараглылыьын олмасыдыр. Ян чох мараглылыьа малик олан, йяни ишляри мцгавилядяки низамланма предмети олан дювлят мцтляг иштиракчы щцгугу ялдя едир (щямин дювлятин, йахуд щюкумятин таныныб-танынмамасындан асылы олмайараг). Ян чох мараглы олан дювлятин иштирак етмямяси суверен бярабярлик вя дахили ишляря гарышмамаг принсиплярини позур ки, бу да Б. м.-нин етибарсызлыьы иля нятиъялянир.


    Б. м.-нин баьланмасы проседурасы адятян цч мярщялядян ибарятдир: мятнин гябул едилмяси (чохтяряфли Б. м.-нин мятни конфранс иштиракчыларынын цчдя ики чохлуьу иля гябул едилир вя щцгуги ющдяликляр доьурмур); мятнин аутентиклийинин, йяни ясиллийинин мцяййянляшдирилмяси (там, йахуд натамам мятнин юзцнцн вя йа юзцндя мятни ещтива едян йекун актынын имзаланмасы йолу иля щяйата кечирилир); Б. м.-нин мяъбурилийиня разылыг верилмяси (Б. м.-дя нязярдя тутулмуш гайдайа уйьун олараг имзаланма, ратификасийа, гябулетмя, тясдиглямя, йахуд гошулма иля ифадя олуна биляр).


    Б. м.-нин баьланмасы мярщяляляриндян щяр щансы бириндя иштирак етмяк цчцн дювлятин, йахуд тяшкилатын нцмайяндяси сялащиййятя малик олмалыдыр. Йцксяк вязифяли шяхсляр (дювлят башчылары, щюкумят башчылары, хариъи ишляр назирляри, йахуд бейнялхалг тяшкилатын баш катиби) тутдуглары вязифяйя эюря беля сялащиййятляря маликдирляр. Идаряляр арасында сазиш имзаланаркян идаря рящбярляриня хцсуси сялащиййятляр тяляб олунмур. Б. м.-дя сялащиййятсиз иштиракетмя щеч бир щцгуги нятиъя (мцвафиг фяалиййятин сонрадан дювлят, йахуд тяшкилат тяряфиндян тясдиглянмяси истисна тяшкил едир) доьурмур.


    Б. м.-нин имзаланмасы бир щалда мятнин йекун гябулуну, диэяр щалда ися онун мяъбурилийиня разылыьын верилмясини билдирир. Йекун вя йа йекундан яввял (ад референдум-парафлама вя имзаланма) имзаланма ола биляр. Парафлама (имза атан шяхсин инисиаллары васитяси иля имзаланма) мятнин аутентиклийини тясдиг едир вя бундан сонра она щяр щансы дяйишиклик едилмир. Бир гайда олараг, парафламадан сонра там имзаланма эялир. Ад референдум-имзаланма (“разылашдырмайа гядяр”, йяни тяхиря салынмыш имзаланма) адятян о щалларда истифадя олунур ки, мцвяккил шяхс щазырланмыш мятнля разыдыр, лакин щюкумятин разылыьыны алмаьы мягсядяуйьун сайыр (мяс., яэяр мятнин мязмуну тялиматлара там уйьун эялмир). Дювлятин разылыьы алындыгдан сонра мцгавилянин ад референдум-имзаланмасы там имзаланма статусу газаныр.


    Ратификасийа дювлят щакимиййятинин али органлары тяряфиндян Б. м.-нин тясдиги олуб, онун мяъбурилийиня разылыьы ифадя едир. Ратификасийа гайдасы дахили щцгугла мцяййянляшир. Азярб. Респ.-нын Конститусийасына ясасян дювлятлярарасы мцгавилялярин тясдиги вя ляьв едилмяси щцгугу Азярб. Респ.-нын Милли Мяълисиня мяхсусдур. Хцсуси ящямиййятли Б. м.-лярин ратификасийасы мясялясинин референдума чыхарылмасы щаллары да мялумдур (мяс., 1992 илдя Франсада Маастрихт мцгавиляляринин ратификасийасы щаггында референдум кечирилмишдир). Ратификасийа щаггында акта ясасян дювлят башчысы ратификасийа фярманыны имзалайыр. Ратификасийа просеси ратификасийа етимаднамяляринин дяйишдирилмясиндян (икитяряфли Б. м.-лярдя), йахуд онларын сахланъа тящвил верилмясиндян (чохтяряфли Б. м.-лярдя) сонра баша чатмыш сайылыр. Ратификасийадан имтина едилмяси бейнялхалг ющдялийин позулмасы сайылмыр.

    Бейнялхалг тяшкилат тяряфиндян Б. м.-нын мяъбурилийиня разылыг верилмяси щямин тяшкилатын сялащиййятли органынын гябул етдийи тясдиг акты иля щяйата кечирилир. Б. м.-нин мяъбурилийиня разылыьын ифадяетмя проседуралары олан тясдиглямя, гябулетмя ратификасийасы тяляб олунмайан, лакин имзаландыгдан сонра разылыг алынмасы нязярдя тутулан Б. м. цчцндцр. Бу проседуралар ратификасийада олдуьундан даща чох дювлят органлары тяряфиндян щяйата кечирилир. Бир чох Б. м.-дя тяряфлярин дахили ганунвериъилийиня мцвафиг разылыг алынмасы щаггында стандарт маддя олур.


    Гошулма диэяр дювлятляр тяряфиндян баьланмыш Б. м.-нин мяъбурилийиня разылыг актыдыр. Гошулма имканы Б. м.-нин юзцндя нязярдя тутулур вя йа онун ишти- ракчылары иля разылашдырылыр. Бир гайда олараг, ратификасийа вя тясдиглямя иля мяшьул олан органлар гошулманы да щяйата кечирир.

    Чохтяряфли Б. м.-йя разылыг ифадя едяркян гейд-шяртя – Б. м.-нин баьланмасы просесиндя дювлятин, йахуд бейнялхалг тяшкилатын щямин Б. м.-нин мцяййян маддяляринин щцгуги эцъцнц ляьв вя йа дяйишдирмяк мягсядиля биртяряфли гайдада етдийи бяйанатын ялавя олунмасына иъазя верилир. Гейд-шярт проблеми онунла баьлыдыр ки, чохтяряфли Б. м.-дя мараглары щяр заман цст-цстя дцшмяйян чох сайда дювлят иштирак едир. Бязян Б. м.-ни бцтювлцкдя дястякляйян дювлят онун бу вя йа диэяр маддялярини юзц цчцн йолверилмяз сайыр. Гейд-шярт институту дювлятлярин мцмкцн гядяр эениш иштиракыны тямин етмяк мягсяди дашыйыр. Гейд-шяртляр имзаланма, ратификасийа, тясдиглямя, гябулетмя, йахуд Б. м.-йя гошулма, щямчинин Б. м.-йя мцнасибятдя щцгуги варислик щаггында хябярдарлыг заманы едилир. Имзаланма, ратификасийа вя тясдиглямя заманы дювляти тямсил едян шяхсляр вя органлар гейд-шяртляри дя етмяк щцгугуна маликдирляр. Гейд-шярт мцгавилянин мягсяд вя принсипляриня зидд олмамалы, онун ясас мязмунуну дяйишдирмямялидир. Гейд-шярт Б. м.-нин гадаьан етдийи гейд-шяртлярдяндирся, йахуд Б. м.-нин йол вердийи гейд-шяртляр сырасына дахил дейился, щямин гейд-шяртин едилмяси мцмкцн дейилдир. Гейд-шярт едилмясиня йол вермяйян Б.м.-ляр мювъуддур. Гейд-шярт Б. м.-нин имкан вердийи гейд-шяртлярдяндирся, о заман диэяр иштиракчы дювлятлярин разылыьы тяляб олунмур. Бцтцн диэяр щалларда беля разылыг зяруридир. Тяшкилатын тясисчи актына едилмиш гейд-шярт мцвафиг орган тяряфиндян гябул едилмялидир. Гейд-шярт Б. м.- нин диэяр иштиракчы дювлятляри арасында гаршылыглы мцнасибятляря аид маддялярини дяйишдирмир.


    Гейд-шяртлярдян башга, дювлятляр шярщ щаггында бяйанатлар да веря биляр ки, бунун да мягсяди бу вя йа диэяр маддянин мянасыны дягигляшдирмякдян, йахуд онун бяйанат верян тяряфиндян неъя баша дцшцлмясини ифадя етмякдян ибарятдир. Гейд-шяртлярдян фяргли олараг, онлар Б. м.-нин мязмунуну дяйишдирмир вя диэяр иштиракчыларын разылыглары тяляб олунмур. Онлар цчцн йалныз щямин бяйанаты вермиш дювлят мясулиййят дашыйыр.


    Мцгавилянин депозитариси (сахлайаны) мцгавиля тяряфляринин разылашмасы иля мцяййянляшир. Дювлят, щюкумят, бейнялхалг тяшкилат, йахуд онун йцксяк вязифяли шяхси депозитари ола биляр. Реал олараг депозитари дювлят вя тяшкилатын органлары дейил, дювлятин вя тяшкилатын юзцдцр. “Сойуг мцщарибя” илляриндя сийаси чятинликлярдян йайынмаг цчцн мцщцм ящямиййятли бязи цмуми Б. м. цчцн бир дейил, бир нечя депозитари тяйин олунурду. Атом силащынын йайылмамасы щаггында мцгавиля (1968) депозитари гисминдя ССРИ щюкумятини, Б.Британийаны вя АБШ-ы эюстярмишди. Депозитаринин функсийалары бейнялхалг характер дашыйыр вя дягигликля йериня йетирилмялидир. Депозитаринин башлыъа функсийалары Б. м.-нин яслинин вя сахланъа верилмиш сурятинин сахланмасы; Б. м.-нин тясдиглянмиш сурятляринин щазырланмасы вя эюндярилмяси; Б. м.-йя аид олан диэяр сянядлярин тящвил алынмасы вя сахланмасы, щямчинин онлар щаггында иштиракчылары мялуматландырмаг; бейнялхалг мцгавилянин гейдя алынмасы.


    Б. м.-нин гцввяйя минмяси онун бейнялхалг-щцгуги акт кими фяалиййятя башламасы анынын йетишмясини билдирир. Бир гайда олараг, Б. м.-нин гцввяйя минмяси гайдасы онун мятниндя мцяййян олунур. Адятян, икитяряфли Б. м. щяр ики тяряфин онун йекун разылашдырылмасы тямин едилдикдян сонра гцввяйя минир. Ратификасийасы тяляб олунан Б. м. ратификасийа етимаднамяляринин дяйишдирилмясиндян сонра гцввяйя минир ки, бу да мцвафиг мялуматларын бир-бириня чатдырылмасы иля ифадя олунан тясдиглянмяни тяляб едир. Ратификасийа, йахуд тясдиглянмя тяляб етмяйян Б. м. имзаландыгдан сонра гцввяйя минир.
    Чохтяряфли Б. м. щяр бир дювлятин юз иштиракыны ня заман йекун олараг рясмиляшдирмиясиндян асылы олараг, иштиракчы дювлятляр цчцн мцхтялиф вахтларда гцввяйя минир.

    Гцввяйя миняня гядяр Б. м. разылашан дювлятлярин цзяриня ющдялик гоймур. Лакин яэяр мцгавилядя нязярдя тутулмушдурса, йахуд иштиракчылар бу щагда диэяр васитялярля разылашмышларса, мцгавиля мцвяггяти тятбиг едиля биляр.


    Б. м. рясми олараг няшр едилмялидир. Демократик щцгуг гайдаларына беля бир принсип хасдыр: ганун няшр едилмяйибся, о, щеч бир ющдячилик доьурмур. Лакин бязи Б. м.-лярин (щярби-техники ямякдашлыг щаггында, мящсулларын тядарцкц щаггында вя с.) няшри мянфи нятиъяляр доьура биляъяйиня эюря милли ганунвериъиликлярдя истисналар мцмкцндцр.


    Гейдиййат сирли Б. м.-лярдян истифадя имканларыны мящдудлашдырмаг васитясидир. БМТ-нин низамнамяси тяляб едир ки, Тяшкилат цзвцнцн баьладыьы сазиш Катибликдя гейдя алынсын вя онун тяряфиндян няшр едилсин. Гейдя алмама щалы цчцн санксийа нязярдя тутулмушдур: беля Б. м.-нин тяряфляри БМТ-нин щеч бир органында она истинад едя билмйяъякляр. Б. м.-нин гейдиййаты реэионал тяшкилатларын низамнамяляри иля дя нязярдя тутулмушдур. Мцгавилялярин дахили гейдиййат системи дя мювъуддур.


    Бейнялхалг щцгуг Б. м.-нин мяъбури формасыны мцяййянляшдирмир. Тяряфляр ону юзляриня уйьун шякилдя мцяййянляшдирмяк щцгугуна маликдир. Форма Б. м.-нин щцгуги гцввясиня тясир етмир. О, йазылы (Б. м.-лярин яксяриййяти) вя шифащи формада баьланыр.


    Шифащи сазишляр дипломатик миссийаларын сяфирликляря чеврилмясини, дипломатик мцнасибятлярин гурулмасыны формалашдырмаг цчцн, йяни деталларла ишлянмиш гярарлар тяляб олунмайан щалларда истифадя олунур. Ики нюв шифащи сазиш мювъуддур: бейнялхалг щцгуги ющдячилик доьуран вя щцгуги дейил, мяняви-сийаси ющдячилик йарадан (“ъентлмен сазиши” адыны алан).


    Икитяряфли Б. м. щяр ики тяряфин дилиндя тяртиб олунур. Онларын щяр икиси аутентикдир, йяни бярабяр шякилдя яслдир. Тяряфляр юз дилиндя олан мятня ясасланыр. Зиддиййят йарандыгда щяр ики мятн диггятя алыныр вя онларын мяналарыны йахынлашдыран шярщ гябул едилир. Универсал характерли чохтяряфли Б. м.-ляри БМТ-нин рясми дилляриндя – инэ., яряб, испан, Чин, рус вя франсыз дилляриндя тяртиб етмяк гябул олунмушдур.


    Бейнялхалг щцгуг цзря ющдяликляри виъданла йериня йетирмяк принсипи дювлятин цзяриня Б. м.-нин гярарларыны бейнялхалг вя дахили сфераларда виъданла щяйата кечирмяк ющдялийи гойур. Б. м.-дян имтина йалныз бейнялхалг щцгуга уйьун шякилдя мцмкцндцр.


    Б. м.-нин ганун кими эерийя гцввяси йохдур. О, йалныз мцгавиля гцввяйя миндикдян сонра баш вермиш давраныша нязярян фяалиййятдядир. Иштиракчылар Б. м.-йя эерийя гцввя веря биляр. Б. м.-нин фяалиййят мцддяти онда нязярдя тутулмуш шяртлярдя, йахуд гаршылыглы разылашма ясасында узадыла (пролонгасийа) биляр. Б. м.- нин фяалиййят мцддятинин битмясиндян сонра онун фяалиййятинин бярпа едилмяси реновасийа адланыр.


    Б. м.-йя йенидян бахылма (ревизийа) иштиракчыларын разылашмасы ясасында едилмиш дцзялишляр, дяйишикликляр, ялавяляр васитясиля щяйата кечирилир. Дяйишикликляр щаггында разылашма щямин разылашманы гябул етмяйян Б. м. иштиракчыларыны щцгуги ъящятдян баьламыр. Чохтяряфли Б. м. ики, йахуд бир нечя иштиракчынын гаршылыглы мцнасибятляриня нязярян йалныз о щалда дяйишдириля биляр ки, беля имкан Б. м.-нин юзцндя нязярдя тутулмушдур вя йа ян азы, гадаьан едилмямишдир. Бу заман дяйишиклик диэяр иштиракчыларын щцгугларына тохунмамалы вя бейнялхалг мцгавилянин мягсядляри иля уйьунсузлуг йаратмамалыдыр.


    Б. м. щцгугу юзцндя Б. м.-нин етибарлылыг презумпсийасыны дашыйыр: щяр бир фяалиййятдя олан Б. м. диэяр бейнялхалг щцгуг ясасында мцяййянляшяня гядяр иштиракчылар цчцн мяъбуридир. Б. м.-нин етибарлылыьынын итирилмяси нисби вя мцтляг ола биляр. Биринъиси мцгавиляни мцбащисяли едир вя онун ясасы нцмайяндянин сящви, алдадылмасы, яля алынмасыдыр. Етибарлылыьын мцтляг итирилмяси Б. м.-нин башдан пучлуьуну билдирир. Онун ясасы дювляти, йахуд нцмайяндяни мяъбуретмя, щямчинин бейнялхалг щцгугун императив нормасы иля зиддиййят тяшкил етмясидир.


    Б. м.-нин хитамы, йахуд ондан чыхма мцгавилянин гярарларына вя йа иштиракчыларын разылашмасына ясасян щяйата кечирилир. Яксяр щалларда Б. м. мцддятинин баша чатмасы, йахуд иъра олунмасы нятиъясиндя хитам едилир. Б. м.-дян ясасландырылмамыш имтина онун хитамыны доьурмур.

    Бейнялхалг щцгугда Б. м.-ни йериня йетирмямяк цчцн ашаьыдакы ясаслар нязярдя тутулмушдур: Б. м.-нин иштиракчылары тяряфиндян онун позулмасы; Б. м.-ни йериня йетирмяйин мцмкцнсцзлцйц; Б. м.-нин баьландыьы шяраитин кюкцндян дяйишмяси; Б. м.-нин зидд олдуьу йени императив норманын мейдана эялмяси. Бцтцн шяраитлярдя Б. м.-нин ляьви дягиг ифадя олунмалыдыр. Б. м.-нин позулмасына протест вермяк ондан имтина демяк дейилдир. Инсан щцгуглары щаггында Б. м. хцсуси мювгейя маликдир. Беля Б. м.-нин щеч бир позулмасы ондан имтина цчцн ясас ола билмяз. Мцгавилянин хитамы онун гярарларыны йеиня йетирмяк ющдялийиндян иштиракчылары азад ется дя, мцгавилянин щяйата кечирилмяси нятиъясиндя ялдя олунмуш щцгуглара вя вязифяляря тясир эюстярмир.


    Дайандырылма – Б. м.-нин фяалиййятинин мцвяггяти хитамы Б. м.-йя уйьун олараг, иштиракчыларын разылашмасы иля, щямчинин бейнялхалг щцгуга ясасын Б. м.-нин ящямиййятли дяряъядя позулмасы вя йериня йетирилмясинин мцвяггяти мцмкцнсцзлцйц щалында ола биляр. Дайандырылма иштиракчылары Б. м.-ни йериня йетирмяк ющдялийиндян мцвяггяти азад ется дя, ялдя олунмуш щцгуглара вя вязифяляря тясир эюстярмир. Иштиракчылар мцгавилянин йенидян гцввяйя минмясини мцмкцнсцз едя биляъяк щярякятлярдян йайынмалыдырлар. Сон заманлар бейнялхалг тяшкилатларын гярарларына уйьун олараг, адятян, бейнялхалг щцгугун позулмасы цчцн санксийа гисминдя Б. м.-нин фяалиййятинин хитамы вя йа дайандырылмасы щалларына тез-тез раст эялинир. Б. м. ващид бир тамдыр. Она эюря дя фяалиййятинин хитамы, йахуд дайандырылмасы Б. м.-йя йалныз бцтювлцкдя аид ола биляр. Айры-айры маддялярин хитамы, йахуд дайандырылмасы йалныз Б. м.-дя нязярдя тутулдуьу, йахуд тяряфляр арасында разылашдырылдыьы щалларда мцмкцндцр.


    Б. м.-нин фяалиййятини тянзимляйян бейнялхалг нормалар мяъялляляшдирилмишдир (бах Вйана конвенсийалары). Бязи юлкялярдя Б. м. щаггында хцсуси ганунлар гябул едилмишдир. Азярб. Респ.-нда “Бейнялхалг мцгавилянин баьланмасы, иърасы вя ляьв едилмяси щаггында” (1995) гануну фяадлиййят эюстярир.


Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BEYNƏLXALQ MÜQAVİLƏ


    БЕЙНЯЛХАЛГ МЦГАВИЛЯ – бейнялхалг щцгугун субйектляри арасында баьланан вя онларын давраныш нормаларыны мцяййян едян сазиш. Б. м. бейнялхалг системи тянзимляйян башлыъа васитядир.


    Б. м.-нин нормалары, обйекти вя мягсядляри бцтцн дювлятляр цчцн мараг кясб едирся, онлар цмуми, йахуд универсал мцгавиляляр адландырылыр. Онлар ачыг олмалыдыр, йяни орада бцтцн дювлятлярин иштирак етмяк щцгугу олмалыдыр. Мцяййян ъоьрафи районда йерляшян дювлятлярин Б. м.-ляри реэионал адландырылыр (мяс., МДБ, Авропа Иттифагы вя с. чярчивясиндя баьланмыш сазишляр).


    Цмуми Б. м.-дя щяр дювлятин иштирак етмяк щцгугу суверен бярабярлик принсипиня ясасланыр. Мцяййянедиъи фактор дювлятдя щцгуги мараглылыьын олмасыдыр. Ян чох мараглылыьа малик олан, йяни ишляри мцгавилядяки низамланма предмети олан дювлят мцтляг иштиракчы щцгугу ялдя едир (щямин дювлятин, йахуд щюкумятин таныныб-танынмамасындан асылы олмайараг). Ян чох мараглы олан дювлятин иштирак етмямяси суверен бярабярлик вя дахили ишляря гарышмамаг принсиплярини позур ки, бу да Б. м.-нин етибарсызлыьы иля нятиъялянир.


    Б. м.-нин баьланмасы проседурасы адятян цч мярщялядян ибарятдир: мятнин гябул едилмяси (чохтяряфли Б. м.-нин мятни конфранс иштиракчыларынын цчдя ики чохлуьу иля гябул едилир вя щцгуги ющдяликляр доьурмур); мятнин аутентиклийинин, йяни ясиллийинин мцяййянляшдирилмяси (там, йахуд натамам мятнин юзцнцн вя йа юзцндя мятни ещтива едян йекун актынын имзаланмасы йолу иля щяйата кечирилир); Б. м.-нин мяъбурилийиня разылыг верилмяси (Б. м.-дя нязярдя тутулмуш гайдайа уйьун олараг имзаланма, ратификасийа, гябулетмя, тясдиглямя, йахуд гошулма иля ифадя олуна биляр).


    Б. м.-нин баьланмасы мярщяляляриндян щяр щансы бириндя иштирак етмяк цчцн дювлятин, йахуд тяшкилатын нцмайяндяси сялащиййятя малик олмалыдыр. Йцксяк вязифяли шяхсляр (дювлят башчылары, щюкумят башчылары, хариъи ишляр назирляри, йахуд бейнялхалг тяшкилатын баш катиби) тутдуглары вязифяйя эюря беля сялащиййятляря маликдирляр. Идаряляр арасында сазиш имзаланаркян идаря рящбярляриня хцсуси сялащиййятляр тяляб олунмур. Б. м.-дя сялащиййятсиз иштиракетмя щеч бир щцгуги нятиъя (мцвафиг фяалиййятин сонрадан дювлят, йахуд тяшкилат тяряфиндян тясдиглянмяси истисна тяшкил едир) доьурмур.


    Б. м.-нин имзаланмасы бир щалда мятнин йекун гябулуну, диэяр щалда ися онун мяъбурилийиня разылыьын верилмясини билдирир. Йекун вя йа йекундан яввял (ад референдум-парафлама вя имзаланма) имзаланма ола биляр. Парафлама (имза атан шяхсин инисиаллары васитяси иля имзаланма) мятнин аутентиклийини тясдиг едир вя бундан сонра она щяр щансы дяйишиклик едилмир. Бир гайда олараг, парафламадан сонра там имзаланма эялир. Ад референдум-имзаланма (“разылашдырмайа гядяр”, йяни тяхиря салынмыш имзаланма) адятян о щалларда истифадя олунур ки, мцвяккил шяхс щазырланмыш мятнля разыдыр, лакин щюкумятин разылыьыны алмаьы мягсядяуйьун сайыр (мяс., яэяр мятнин мязмуну тялиматлара там уйьун эялмир). Дювлятин разылыьы алындыгдан сонра мцгавилянин ад референдум-имзаланмасы там имзаланма статусу газаныр.


    Ратификасийа дювлят щакимиййятинин али органлары тяряфиндян Б. м.-нин тясдиги олуб, онун мяъбурилийиня разылыьы ифадя едир. Ратификасийа гайдасы дахили щцгугла мцяййянляшир. Азярб. Респ.-нын Конститусийасына ясасян дювлятлярарасы мцгавилялярин тясдиги вя ляьв едилмяси щцгугу Азярб. Респ.-нын Милли Мяълисиня мяхсусдур. Хцсуси ящямиййятли Б. м.-лярин ратификасийасы мясялясинин референдума чыхарылмасы щаллары да мялумдур (мяс., 1992 илдя Франсада Маастрихт мцгавиляляринин ратификасийасы щаггында референдум кечирилмишдир). Ратификасийа щаггында акта ясасян дювлят башчысы ратификасийа фярманыны имзалайыр. Ратификасийа просеси ратификасийа етимаднамяляринин дяйишдирилмясиндян (икитяряфли Б. м.-лярдя), йахуд онларын сахланъа тящвил верилмясиндян (чохтяряфли Б. м.-лярдя) сонра баша чатмыш сайылыр. Ратификасийадан имтина едилмяси бейнялхалг ющдялийин позулмасы сайылмыр.

    Бейнялхалг тяшкилат тяряфиндян Б. м.-нын мяъбурилийиня разылыг верилмяси щямин тяшкилатын сялащиййятли органынын гябул етдийи тясдиг акты иля щяйата кечирилир. Б. м.-нин мяъбурилийиня разылыьын ифадяетмя проседуралары олан тясдиглямя, гябулетмя ратификасийасы тяляб олунмайан, лакин имзаландыгдан сонра разылыг алынмасы нязярдя тутулан Б. м. цчцндцр. Бу проседуралар ратификасийада олдуьундан даща чох дювлят органлары тяряфиндян щяйата кечирилир. Бир чох Б. м.-дя тяряфлярин дахили ганунвериъилийиня мцвафиг разылыг алынмасы щаггында стандарт маддя олур.


    Гошулма диэяр дювлятляр тяряфиндян баьланмыш Б. м.-нин мяъбурилийиня разылыг актыдыр. Гошулма имканы Б. м.-нин юзцндя нязярдя тутулур вя йа онун ишти- ракчылары иля разылашдырылыр. Бир гайда олараг, ратификасийа вя тясдиглямя иля мяшьул олан органлар гошулманы да щяйата кечирир.

    Чохтяряфли Б. м.-йя разылыг ифадя едяркян гейд-шяртя – Б. м.-нин баьланмасы просесиндя дювлятин, йахуд бейнялхалг тяшкилатын щямин Б. м.-нин мцяййян маддяляринин щцгуги эцъцнц ляьв вя йа дяйишдирмяк мягсядиля биртяряфли гайдада етдийи бяйанатын ялавя олунмасына иъазя верилир. Гейд-шярт проблеми онунла баьлыдыр ки, чохтяряфли Б. м.-дя мараглары щяр заман цст-цстя дцшмяйян чох сайда дювлят иштирак едир. Бязян Б. м.-ни бцтювлцкдя дястякляйян дювлят онун бу вя йа диэяр маддялярини юзц цчцн йолверилмяз сайыр. Гейд-шярт институту дювлятлярин мцмкцн гядяр эениш иштиракыны тямин етмяк мягсяди дашыйыр. Гейд-шяртляр имзаланма, ратификасийа, тясдиглямя, гябулетмя, йахуд Б. м.-йя гошулма, щямчинин Б. м.-йя мцнасибятдя щцгуги варислик щаггында хябярдарлыг заманы едилир. Имзаланма, ратификасийа вя тясдиглямя заманы дювляти тямсил едян шяхсляр вя органлар гейд-шяртляри дя етмяк щцгугуна маликдирляр. Гейд-шярт мцгавилянин мягсяд вя принсипляриня зидд олмамалы, онун ясас мязмунуну дяйишдирмямялидир. Гейд-шярт Б. м.-нин гадаьан етдийи гейд-шяртлярдяндирся, йахуд Б. м.-нин йол вердийи гейд-шяртляр сырасына дахил дейился, щямин гейд-шяртин едилмяси мцмкцн дейилдир. Гейд-шярт едилмясиня йол вермяйян Б.м.-ляр мювъуддур. Гейд-шярт Б. м.-нин имкан вердийи гейд-шяртлярдяндирся, о заман диэяр иштиракчы дювлятлярин разылыьы тяляб олунмур. Бцтцн диэяр щалларда беля разылыг зяруридир. Тяшкилатын тясисчи актына едилмиш гейд-шярт мцвафиг орган тяряфиндян гябул едилмялидир. Гейд-шярт Б. м.- нин диэяр иштиракчы дювлятляри арасында гаршылыглы мцнасибятляря аид маддялярини дяйишдирмир.


    Гейд-шяртлярдян башга, дювлятляр шярщ щаггында бяйанатлар да веря биляр ки, бунун да мягсяди бу вя йа диэяр маддянин мянасыны дягигляшдирмякдян, йахуд онун бяйанат верян тяряфиндян неъя баша дцшцлмясини ифадя етмякдян ибарятдир. Гейд-шяртлярдян фяргли олараг, онлар Б. м.-нин мязмунуну дяйишдирмир вя диэяр иштиракчыларын разылыглары тяляб олунмур. Онлар цчцн йалныз щямин бяйанаты вермиш дювлят мясулиййят дашыйыр.


    Мцгавилянин депозитариси (сахлайаны) мцгавиля тяряфляринин разылашмасы иля мцяййянляшир. Дювлят, щюкумят, бейнялхалг тяшкилат, йахуд онун йцксяк вязифяли шяхси депозитари ола биляр. Реал олараг депозитари дювлят вя тяшкилатын органлары дейил, дювлятин вя тяшкилатын юзцдцр. “Сойуг мцщарибя” илляриндя сийаси чятинликлярдян йайынмаг цчцн мцщцм ящямиййятли бязи цмуми Б. м. цчцн бир дейил, бир нечя депозитари тяйин олунурду. Атом силащынын йайылмамасы щаггында мцгавиля (1968) депозитари гисминдя ССРИ щюкумятини, Б.Британийаны вя АБШ-ы эюстярмишди. Депозитаринин функсийалары бейнялхалг характер дашыйыр вя дягигликля йериня йетирилмялидир. Депозитаринин башлыъа функсийалары Б. м.-нин яслинин вя сахланъа верилмиш сурятинин сахланмасы; Б. м.-нин тясдиглянмиш сурятляринин щазырланмасы вя эюндярилмяси; Б. м.-йя аид олан диэяр сянядлярин тящвил алынмасы вя сахланмасы, щямчинин онлар щаггында иштиракчылары мялуматландырмаг; бейнялхалг мцгавилянин гейдя алынмасы.


    Б. м.-нин гцввяйя минмяси онун бейнялхалг-щцгуги акт кими фяалиййятя башламасы анынын йетишмясини билдирир. Бир гайда олараг, Б. м.-нин гцввяйя минмяси гайдасы онун мятниндя мцяййян олунур. Адятян, икитяряфли Б. м. щяр ики тяряфин онун йекун разылашдырылмасы тямин едилдикдян сонра гцввяйя минир. Ратификасийасы тяляб олунан Б. м. ратификасийа етимаднамяляринин дяйишдирилмясиндян сонра гцввяйя минир ки, бу да мцвафиг мялуматларын бир-бириня чатдырылмасы иля ифадя олунан тясдиглянмяни тяляб едир. Ратификасийа, йахуд тясдиглянмя тяляб етмяйян Б. м. имзаландыгдан сонра гцввяйя минир.
    Чохтяряфли Б. м. щяр бир дювлятин юз иштиракыны ня заман йекун олараг рясмиляшдирмиясиндян асылы олараг, иштиракчы дювлятляр цчцн мцхтялиф вахтларда гцввяйя минир.

    Гцввяйя миняня гядяр Б. м. разылашан дювлятлярин цзяриня ющдялик гоймур. Лакин яэяр мцгавилядя нязярдя тутулмушдурса, йахуд иштиракчылар бу щагда диэяр васитялярля разылашмышларса, мцгавиля мцвяггяти тятбиг едиля биляр.


    Б. м. рясми олараг няшр едилмялидир. Демократик щцгуг гайдаларына беля бир принсип хасдыр: ганун няшр едилмяйибся, о, щеч бир ющдячилик доьурмур. Лакин бязи Б. м.-лярин (щярби-техники ямякдашлыг щаггында, мящсулларын тядарцкц щаггында вя с.) няшри мянфи нятиъяляр доьура биляъяйиня эюря милли ганунвериъиликлярдя истисналар мцмкцндцр.


    Гейдиййат сирли Б. м.-лярдян истифадя имканларыны мящдудлашдырмаг васитясидир. БМТ-нин низамнамяси тяляб едир ки, Тяшкилат цзвцнцн баьладыьы сазиш Катибликдя гейдя алынсын вя онун тяряфиндян няшр едилсин. Гейдя алмама щалы цчцн санксийа нязярдя тутулмушдур: беля Б. м.-нин тяряфляри БМТ-нин щеч бир органында она истинад едя билмйяъякляр. Б. м.-нин гейдиййаты реэионал тяшкилатларын низамнамяляри иля дя нязярдя тутулмушдур. Мцгавилялярин дахили гейдиййат системи дя мювъуддур.


    Бейнялхалг щцгуг Б. м.-нин мяъбури формасыны мцяййянляшдирмир. Тяряфляр ону юзляриня уйьун шякилдя мцяййянляшдирмяк щцгугуна маликдир. Форма Б. м.-нин щцгуги гцввясиня тясир етмир. О, йазылы (Б. м.-лярин яксяриййяти) вя шифащи формада баьланыр.


    Шифащи сазишляр дипломатик миссийаларын сяфирликляря чеврилмясини, дипломатик мцнасибятлярин гурулмасыны формалашдырмаг цчцн, йяни деталларла ишлянмиш гярарлар тяляб олунмайан щалларда истифадя олунур. Ики нюв шифащи сазиш мювъуддур: бейнялхалг щцгуги ющдячилик доьуран вя щцгуги дейил, мяняви-сийаси ющдячилик йарадан (“ъентлмен сазиши” адыны алан).


    Икитяряфли Б. м. щяр ики тяряфин дилиндя тяртиб олунур. Онларын щяр икиси аутентикдир, йяни бярабяр шякилдя яслдир. Тяряфляр юз дилиндя олан мятня ясасланыр. Зиддиййят йарандыгда щяр ики мятн диггятя алыныр вя онларын мяналарыны йахынлашдыран шярщ гябул едилир. Универсал характерли чохтяряфли Б. м.-ляри БМТ-нин рясми дилляриндя – инэ., яряб, испан, Чин, рус вя франсыз дилляриндя тяртиб етмяк гябул олунмушдур.


    Бейнялхалг щцгуг цзря ющдяликляри виъданла йериня йетирмяк принсипи дювлятин цзяриня Б. м.-нин гярарларыны бейнялхалг вя дахили сфераларда виъданла щяйата кечирмяк ющдялийи гойур. Б. м.-дян имтина йалныз бейнялхалг щцгуга уйьун шякилдя мцмкцндцр.


    Б. м.-нин ганун кими эерийя гцввяси йохдур. О, йалныз мцгавиля гцввяйя миндикдян сонра баш вермиш давраныша нязярян фяалиййятдядир. Иштиракчылар Б. м.-йя эерийя гцввя веря биляр. Б. м.-нин фяалиййят мцддяти онда нязярдя тутулмуш шяртлярдя, йахуд гаршылыглы разылашма ясасында узадыла (пролонгасийа) биляр. Б. м.- нин фяалиййят мцддятинин битмясиндян сонра онун фяалиййятинин бярпа едилмяси реновасийа адланыр.


    Б. м.-йя йенидян бахылма (ревизийа) иштиракчыларын разылашмасы ясасында едилмиш дцзялишляр, дяйишикликляр, ялавяляр васитясиля щяйата кечирилир. Дяйишикликляр щаггында разылашма щямин разылашманы гябул етмяйян Б. м. иштиракчыларыны щцгуги ъящятдян баьламыр. Чохтяряфли Б. м. ики, йахуд бир нечя иштиракчынын гаршылыглы мцнасибятляриня нязярян йалныз о щалда дяйишдириля биляр ки, беля имкан Б. м.-нин юзцндя нязярдя тутулмушдур вя йа ян азы, гадаьан едилмямишдир. Бу заман дяйишиклик диэяр иштиракчыларын щцгугларына тохунмамалы вя бейнялхалг мцгавилянин мягсядляри иля уйьунсузлуг йаратмамалыдыр.


    Б. м. щцгугу юзцндя Б. м.-нин етибарлылыг презумпсийасыны дашыйыр: щяр бир фяалиййятдя олан Б. м. диэяр бейнялхалг щцгуг ясасында мцяййянляшяня гядяр иштиракчылар цчцн мяъбуридир. Б. м.-нин етибарлылыьынын итирилмяси нисби вя мцтляг ола биляр. Биринъиси мцгавиляни мцбащисяли едир вя онун ясасы нцмайяндянин сящви, алдадылмасы, яля алынмасыдыр. Етибарлылыьын мцтляг итирилмяси Б. м.-нин башдан пучлуьуну билдирир. Онун ясасы дювляти, йахуд нцмайяндяни мяъбуретмя, щямчинин бейнялхалг щцгугун императив нормасы иля зиддиййят тяшкил етмясидир.


    Б. м.-нин хитамы, йахуд ондан чыхма мцгавилянин гярарларына вя йа иштиракчыларын разылашмасына ясасян щяйата кечирилир. Яксяр щалларда Б. м. мцддятинин баша чатмасы, йахуд иъра олунмасы нятиъясиндя хитам едилир. Б. м.-дян ясасландырылмамыш имтина онун хитамыны доьурмур.

    Бейнялхалг щцгугда Б. м.-ни йериня йетирмямяк цчцн ашаьыдакы ясаслар нязярдя тутулмушдур: Б. м.-нин иштиракчылары тяряфиндян онун позулмасы; Б. м.-ни йериня йетирмяйин мцмкцнсцзлцйц; Б. м.-нин баьландыьы шяраитин кюкцндян дяйишмяси; Б. м.-нин зидд олдуьу йени императив норманын мейдана эялмяси. Бцтцн шяраитлярдя Б. м.-нин ляьви дягиг ифадя олунмалыдыр. Б. м.-нин позулмасына протест вермяк ондан имтина демяк дейилдир. Инсан щцгуглары щаггында Б. м. хцсуси мювгейя маликдир. Беля Б. м.-нин щеч бир позулмасы ондан имтина цчцн ясас ола билмяз. Мцгавилянин хитамы онун гярарларыны йеиня йетирмяк ющдялийиндян иштиракчылары азад ется дя, мцгавилянин щяйата кечирилмяси нятиъясиндя ялдя олунмуш щцгуглара вя вязифяляря тясир эюстярмир.


    Дайандырылма – Б. м.-нин фяалиййятинин мцвяггяти хитамы Б. м.-йя уйьун олараг, иштиракчыларын разылашмасы иля, щямчинин бейнялхалг щцгуга ясасын Б. м.-нин ящямиййятли дяряъядя позулмасы вя йериня йетирилмясинин мцвяггяти мцмкцнсцзлцйц щалында ола биляр. Дайандырылма иштиракчылары Б. м.-ни йериня йетирмяк ющдялийиндян мцвяггяти азад ется дя, ялдя олунмуш щцгуглара вя вязифяляря тясир эюстярмир. Иштиракчылар мцгавилянин йенидян гцввяйя минмясини мцмкцнсцз едя биляъяк щярякятлярдян йайынмалыдырлар. Сон заманлар бейнялхалг тяшкилатларын гярарларына уйьун олараг, адятян, бейнялхалг щцгугун позулмасы цчцн санксийа гисминдя Б. м.-нин фяалиййятинин хитамы вя йа дайандырылмасы щалларына тез-тез раст эялинир. Б. м. ващид бир тамдыр. Она эюря дя фяалиййятинин хитамы, йахуд дайандырылмасы Б. м.-йя йалныз бцтювлцкдя аид ола биляр. Айры-айры маддялярин хитамы, йахуд дайандырылмасы йалныз Б. м.-дя нязярдя тутулдуьу, йахуд тяряфляр арасында разылашдырылдыьы щалларда мцмкцндцр.


    Б. м.-нин фяалиййятини тянзимляйян бейнялхалг нормалар мяъялляляшдирилмишдир (бах Вйана конвенсийалары). Бязи юлкялярдя Б. м. щаггында хцсуси ганунлар гябул едилмишдир. Азярб. Респ.-нда “Бейнялхалг мцгавилянин баьланмасы, иърасы вя ляьв едилмяси щаггында” (1995) гануну фяадлиййят эюстярир.


    BEYNƏLXALQ MÜQAVİLƏ


    БЕЙНЯЛХАЛГ МЦГАВИЛЯ – бейнялхалг щцгугун субйектляри арасында баьланан вя онларын давраныш нормаларыны мцяййян едян сазиш. Б. м. бейнялхалг системи тянзимляйян башлыъа васитядир.


    Б. м.-нин нормалары, обйекти вя мягсядляри бцтцн дювлятляр цчцн мараг кясб едирся, онлар цмуми, йахуд универсал мцгавиляляр адландырылыр. Онлар ачыг олмалыдыр, йяни орада бцтцн дювлятлярин иштирак етмяк щцгугу олмалыдыр. Мцяййян ъоьрафи районда йерляшян дювлятлярин Б. м.-ляри реэионал адландырылыр (мяс., МДБ, Авропа Иттифагы вя с. чярчивясиндя баьланмыш сазишляр).


    Цмуми Б. м.-дя щяр дювлятин иштирак етмяк щцгугу суверен бярабярлик принсипиня ясасланыр. Мцяййянедиъи фактор дювлятдя щцгуги мараглылыьын олмасыдыр. Ян чох мараглылыьа малик олан, йяни ишляри мцгавилядяки низамланма предмети олан дювлят мцтляг иштиракчы щцгугу ялдя едир (щямин дювлятин, йахуд щюкумятин таныныб-танынмамасындан асылы олмайараг). Ян чох мараглы олан дювлятин иштирак етмямяси суверен бярабярлик вя дахили ишляря гарышмамаг принсиплярини позур ки, бу да Б. м.-нин етибарсызлыьы иля нятиъялянир.


    Б. м.-нин баьланмасы проседурасы адятян цч мярщялядян ибарятдир: мятнин гябул едилмяси (чохтяряфли Б. м.-нин мятни конфранс иштиракчыларынын цчдя ики чохлуьу иля гябул едилир вя щцгуги ющдяликляр доьурмур); мятнин аутентиклийинин, йяни ясиллийинин мцяййянляшдирилмяси (там, йахуд натамам мятнин юзцнцн вя йа юзцндя мятни ещтива едян йекун актынын имзаланмасы йолу иля щяйата кечирилир); Б. м.-нин мяъбурилийиня разылыг верилмяси (Б. м.-дя нязярдя тутулмуш гайдайа уйьун олараг имзаланма, ратификасийа, гябулетмя, тясдиглямя, йахуд гошулма иля ифадя олуна биляр).


    Б. м.-нин баьланмасы мярщяляляриндян щяр щансы бириндя иштирак етмяк цчцн дювлятин, йахуд тяшкилатын нцмайяндяси сялащиййятя малик олмалыдыр. Йцксяк вязифяли шяхсляр (дювлят башчылары, щюкумят башчылары, хариъи ишляр назирляри, йахуд бейнялхалг тяшкилатын баш катиби) тутдуглары вязифяйя эюря беля сялащиййятляря маликдирляр. Идаряляр арасында сазиш имзаланаркян идаря рящбярляриня хцсуси сялащиййятляр тяляб олунмур. Б. м.-дя сялащиййятсиз иштиракетмя щеч бир щцгуги нятиъя (мцвафиг фяалиййятин сонрадан дювлят, йахуд тяшкилат тяряфиндян тясдиглянмяси истисна тяшкил едир) доьурмур.


    Б. м.-нин имзаланмасы бир щалда мятнин йекун гябулуну, диэяр щалда ися онун мяъбурилийиня разылыьын верилмясини билдирир. Йекун вя йа йекундан яввял (ад референдум-парафлама вя имзаланма) имзаланма ола биляр. Парафлама (имза атан шяхсин инисиаллары васитяси иля имзаланма) мятнин аутентиклийини тясдиг едир вя бундан сонра она щяр щансы дяйишиклик едилмир. Бир гайда олараг, парафламадан сонра там имзаланма эялир. Ад референдум-имзаланма (“разылашдырмайа гядяр”, йяни тяхиря салынмыш имзаланма) адятян о щалларда истифадя олунур ки, мцвяккил шяхс щазырланмыш мятнля разыдыр, лакин щюкумятин разылыьыны алмаьы мягсядяуйьун сайыр (мяс., яэяр мятнин мязмуну тялиматлара там уйьун эялмир). Дювлятин разылыьы алындыгдан сонра мцгавилянин ад референдум-имзаланмасы там имзаланма статусу газаныр.


    Ратификасийа дювлят щакимиййятинин али органлары тяряфиндян Б. м.-нин тясдиги олуб, онун мяъбурилийиня разылыьы ифадя едир. Ратификасийа гайдасы дахили щцгугла мцяййянляшир. Азярб. Респ.-нын Конститусийасына ясасян дювлятлярарасы мцгавилялярин тясдиги вя ляьв едилмяси щцгугу Азярб. Респ.-нын Милли Мяълисиня мяхсусдур. Хцсуси ящямиййятли Б. м.-лярин ратификасийасы мясялясинин референдума чыхарылмасы щаллары да мялумдур (мяс., 1992 илдя Франсада Маастрихт мцгавиляляринин ратификасийасы щаггында референдум кечирилмишдир). Ратификасийа щаггында акта ясасян дювлят башчысы ратификасийа фярманыны имзалайыр. Ратификасийа просеси ратификасийа етимаднамяляринин дяйишдирилмясиндян (икитяряфли Б. м.-лярдя), йахуд онларын сахланъа тящвил верилмясиндян (чохтяряфли Б. м.-лярдя) сонра баша чатмыш сайылыр. Ратификасийадан имтина едилмяси бейнялхалг ющдялийин позулмасы сайылмыр.

    Бейнялхалг тяшкилат тяряфиндян Б. м.-нын мяъбурилийиня разылыг верилмяси щямин тяшкилатын сялащиййятли органынын гябул етдийи тясдиг акты иля щяйата кечирилир. Б. м.-нин мяъбурилийиня разылыьын ифадяетмя проседуралары олан тясдиглямя, гябулетмя ратификасийасы тяляб олунмайан, лакин имзаландыгдан сонра разылыг алынмасы нязярдя тутулан Б. м. цчцндцр. Бу проседуралар ратификасийада олдуьундан даща чох дювлят органлары тяряфиндян щяйата кечирилир. Бир чох Б. м.-дя тяряфлярин дахили ганунвериъилийиня мцвафиг разылыг алынмасы щаггында стандарт маддя олур.


    Гошулма диэяр дювлятляр тяряфиндян баьланмыш Б. м.-нин мяъбурилийиня разылыг актыдыр. Гошулма имканы Б. м.-нин юзцндя нязярдя тутулур вя йа онун ишти- ракчылары иля разылашдырылыр. Бир гайда олараг, ратификасийа вя тясдиглямя иля мяшьул олан органлар гошулманы да щяйата кечирир.

    Чохтяряфли Б. м.-йя разылыг ифадя едяркян гейд-шяртя – Б. м.-нин баьланмасы просесиндя дювлятин, йахуд бейнялхалг тяшкилатын щямин Б. м.-нин мцяййян маддяляринин щцгуги эцъцнц ляьв вя йа дяйишдирмяк мягсядиля биртяряфли гайдада етдийи бяйанатын ялавя олунмасына иъазя верилир. Гейд-шярт проблеми онунла баьлыдыр ки, чохтяряфли Б. м.-дя мараглары щяр заман цст-цстя дцшмяйян чох сайда дювлят иштирак едир. Бязян Б. м.-ни бцтювлцкдя дястякляйян дювлят онун бу вя йа диэяр маддялярини юзц цчцн йолверилмяз сайыр. Гейд-шярт институту дювлятлярин мцмкцн гядяр эениш иштиракыны тямин етмяк мягсяди дашыйыр. Гейд-шяртляр имзаланма, ратификасийа, тясдиглямя, гябулетмя, йахуд Б. м.-йя гошулма, щямчинин Б. м.-йя мцнасибятдя щцгуги варислик щаггында хябярдарлыг заманы едилир. Имзаланма, ратификасийа вя тясдиглямя заманы дювляти тямсил едян шяхсляр вя органлар гейд-шяртляри дя етмяк щцгугуна маликдирляр. Гейд-шярт мцгавилянин мягсяд вя принсипляриня зидд олмамалы, онун ясас мязмунуну дяйишдирмямялидир. Гейд-шярт Б. м.-нин гадаьан етдийи гейд-шяртлярдяндирся, йахуд Б. м.-нин йол вердийи гейд-шяртляр сырасына дахил дейился, щямин гейд-шяртин едилмяси мцмкцн дейилдир. Гейд-шярт едилмясиня йол вермяйян Б.м.-ляр мювъуддур. Гейд-шярт Б. м.-нин имкан вердийи гейд-шяртлярдяндирся, о заман диэяр иштиракчы дювлятлярин разылыьы тяляб олунмур. Бцтцн диэяр щалларда беля разылыг зяруридир. Тяшкилатын тясисчи актына едилмиш гейд-шярт мцвафиг орган тяряфиндян гябул едилмялидир. Гейд-шярт Б. м.- нин диэяр иштиракчы дювлятляри арасында гаршылыглы мцнасибятляря аид маддялярини дяйишдирмир.


    Гейд-шяртлярдян башга, дювлятляр шярщ щаггында бяйанатлар да веря биляр ки, бунун да мягсяди бу вя йа диэяр маддянин мянасыны дягигляшдирмякдян, йахуд онун бяйанат верян тяряфиндян неъя баша дцшцлмясини ифадя етмякдян ибарятдир. Гейд-шяртлярдян фяргли олараг, онлар Б. м.-нин мязмунуну дяйишдирмир вя диэяр иштиракчыларын разылыглары тяляб олунмур. Онлар цчцн йалныз щямин бяйанаты вермиш дювлят мясулиййят дашыйыр.


    Мцгавилянин депозитариси (сахлайаны) мцгавиля тяряфляринин разылашмасы иля мцяййянляшир. Дювлят, щюкумят, бейнялхалг тяшкилат, йахуд онун йцксяк вязифяли шяхси депозитари ола биляр. Реал олараг депозитари дювлят вя тяшкилатын органлары дейил, дювлятин вя тяшкилатын юзцдцр. “Сойуг мцщарибя” илляриндя сийаси чятинликлярдян йайынмаг цчцн мцщцм ящямиййятли бязи цмуми Б. м. цчцн бир дейил, бир нечя депозитари тяйин олунурду. Атом силащынын йайылмамасы щаггында мцгавиля (1968) депозитари гисминдя ССРИ щюкумятини, Б.Британийаны вя АБШ-ы эюстярмишди. Депозитаринин функсийалары бейнялхалг характер дашыйыр вя дягигликля йериня йетирилмялидир. Депозитаринин башлыъа функсийалары Б. м.-нин яслинин вя сахланъа верилмиш сурятинин сахланмасы; Б. м.-нин тясдиглянмиш сурятляринин щазырланмасы вя эюндярилмяси; Б. м.-йя аид олан диэяр сянядлярин тящвил алынмасы вя сахланмасы, щямчинин онлар щаггында иштиракчылары мялуматландырмаг; бейнялхалг мцгавилянин гейдя алынмасы.


    Б. м.-нин гцввяйя минмяси онун бейнялхалг-щцгуги акт кими фяалиййятя башламасы анынын йетишмясини билдирир. Бир гайда олараг, Б. м.-нин гцввяйя минмяси гайдасы онун мятниндя мцяййян олунур. Адятян, икитяряфли Б. м. щяр ики тяряфин онун йекун разылашдырылмасы тямин едилдикдян сонра гцввяйя минир. Ратификасийасы тяляб олунан Б. м. ратификасийа етимаднамяляринин дяйишдирилмясиндян сонра гцввяйя минир ки, бу да мцвафиг мялуматларын бир-бириня чатдырылмасы иля ифадя олунан тясдиглянмяни тяляб едир. Ратификасийа, йахуд тясдиглянмя тяляб етмяйян Б. м. имзаландыгдан сонра гцввяйя минир.
    Чохтяряфли Б. м. щяр бир дювлятин юз иштиракыны ня заман йекун олараг рясмиляшдирмиясиндян асылы олараг, иштиракчы дювлятляр цчцн мцхтялиф вахтларда гцввяйя минир.

    Гцввяйя миняня гядяр Б. м. разылашан дювлятлярин цзяриня ющдялик гоймур. Лакин яэяр мцгавилядя нязярдя тутулмушдурса, йахуд иштиракчылар бу щагда диэяр васитялярля разылашмышларса, мцгавиля мцвяггяти тятбиг едиля биляр.


    Б. м. рясми олараг няшр едилмялидир. Демократик щцгуг гайдаларына беля бир принсип хасдыр: ганун няшр едилмяйибся, о, щеч бир ющдячилик доьурмур. Лакин бязи Б. м.-лярин (щярби-техники ямякдашлыг щаггында, мящсулларын тядарцкц щаггында вя с.) няшри мянфи нятиъяляр доьура биляъяйиня эюря милли ганунвериъиликлярдя истисналар мцмкцндцр.


    Гейдиййат сирли Б. м.-лярдян истифадя имканларыны мящдудлашдырмаг васитясидир. БМТ-нин низамнамяси тяляб едир ки, Тяшкилат цзвцнцн баьладыьы сазиш Катибликдя гейдя алынсын вя онун тяряфиндян няшр едилсин. Гейдя алмама щалы цчцн санксийа нязярдя тутулмушдур: беля Б. м.-нин тяряфляри БМТ-нин щеч бир органында она истинад едя билмйяъякляр. Б. м.-нин гейдиййаты реэионал тяшкилатларын низамнамяляри иля дя нязярдя тутулмушдур. Мцгавилялярин дахили гейдиййат системи дя мювъуддур.


    Бейнялхалг щцгуг Б. м.-нин мяъбури формасыны мцяййянляшдирмир. Тяряфляр ону юзляриня уйьун шякилдя мцяййянляшдирмяк щцгугуна маликдир. Форма Б. м.-нин щцгуги гцввясиня тясир етмир. О, йазылы (Б. м.-лярин яксяриййяти) вя шифащи формада баьланыр.


    Шифащи сазишляр дипломатик миссийаларын сяфирликляря чеврилмясини, дипломатик мцнасибятлярин гурулмасыны формалашдырмаг цчцн, йяни деталларла ишлянмиш гярарлар тяляб олунмайан щалларда истифадя олунур. Ики нюв шифащи сазиш мювъуддур: бейнялхалг щцгуги ющдячилик доьуран вя щцгуги дейил, мяняви-сийаси ющдячилик йарадан (“ъентлмен сазиши” адыны алан).


    Икитяряфли Б. м. щяр ики тяряфин дилиндя тяртиб олунур. Онларын щяр икиси аутентикдир, йяни бярабяр шякилдя яслдир. Тяряфляр юз дилиндя олан мятня ясасланыр. Зиддиййят йарандыгда щяр ики мятн диггятя алыныр вя онларын мяналарыны йахынлашдыран шярщ гябул едилир. Универсал характерли чохтяряфли Б. м.-ляри БМТ-нин рясми дилляриндя – инэ., яряб, испан, Чин, рус вя франсыз дилляриндя тяртиб етмяк гябул олунмушдур.


    Бейнялхалг щцгуг цзря ющдяликляри виъданла йериня йетирмяк принсипи дювлятин цзяриня Б. м.-нин гярарларыны бейнялхалг вя дахили сфераларда виъданла щяйата кечирмяк ющдялийи гойур. Б. м.-дян имтина йалныз бейнялхалг щцгуга уйьун шякилдя мцмкцндцр.


    Б. м.-нин ганун кими эерийя гцввяси йохдур. О, йалныз мцгавиля гцввяйя миндикдян сонра баш вермиш давраныша нязярян фяалиййятдядир. Иштиракчылар Б. м.-йя эерийя гцввя веря биляр. Б. м.-нин фяалиййят мцддяти онда нязярдя тутулмуш шяртлярдя, йахуд гаршылыглы разылашма ясасында узадыла (пролонгасийа) биляр. Б. м.- нин фяалиййят мцддятинин битмясиндян сонра онун фяалиййятинин бярпа едилмяси реновасийа адланыр.


    Б. м.-йя йенидян бахылма (ревизийа) иштиракчыларын разылашмасы ясасында едилмиш дцзялишляр, дяйишикликляр, ялавяляр васитясиля щяйата кечирилир. Дяйишикликляр щаггында разылашма щямин разылашманы гябул етмяйян Б. м. иштиракчыларыны щцгуги ъящятдян баьламыр. Чохтяряфли Б. м. ики, йахуд бир нечя иштиракчынын гаршылыглы мцнасибятляриня нязярян йалныз о щалда дяйишдириля биляр ки, беля имкан Б. м.-нин юзцндя нязярдя тутулмушдур вя йа ян азы, гадаьан едилмямишдир. Бу заман дяйишиклик диэяр иштиракчыларын щцгугларына тохунмамалы вя бейнялхалг мцгавилянин мягсядляри иля уйьунсузлуг йаратмамалыдыр.


    Б. м. щцгугу юзцндя Б. м.-нин етибарлылыг презумпсийасыны дашыйыр: щяр бир фяалиййятдя олан Б. м. диэяр бейнялхалг щцгуг ясасында мцяййянляшяня гядяр иштиракчылар цчцн мяъбуридир. Б. м.-нин етибарлылыьынын итирилмяси нисби вя мцтляг ола биляр. Биринъиси мцгавиляни мцбащисяли едир вя онун ясасы нцмайяндянин сящви, алдадылмасы, яля алынмасыдыр. Етибарлылыьын мцтляг итирилмяси Б. м.-нин башдан пучлуьуну билдирир. Онун ясасы дювляти, йахуд нцмайяндяни мяъбуретмя, щямчинин бейнялхалг щцгугун императив нормасы иля зиддиййят тяшкил етмясидир.


    Б. м.-нин хитамы, йахуд ондан чыхма мцгавилянин гярарларына вя йа иштиракчыларын разылашмасына ясасян щяйата кечирилир. Яксяр щалларда Б. м. мцддятинин баша чатмасы, йахуд иъра олунмасы нятиъясиндя хитам едилир. Б. м.-дян ясасландырылмамыш имтина онун хитамыны доьурмур.

    Бейнялхалг щцгугда Б. м.-ни йериня йетирмямяк цчцн ашаьыдакы ясаслар нязярдя тутулмушдур: Б. м.-нин иштиракчылары тяряфиндян онун позулмасы; Б. м.-ни йериня йетирмяйин мцмкцнсцзлцйц; Б. м.-нин баьландыьы шяраитин кюкцндян дяйишмяси; Б. м.-нин зидд олдуьу йени императив норманын мейдана эялмяси. Бцтцн шяраитлярдя Б. м.-нин ляьви дягиг ифадя олунмалыдыр. Б. м.-нин позулмасына протест вермяк ондан имтина демяк дейилдир. Инсан щцгуглары щаггында Б. м. хцсуси мювгейя маликдир. Беля Б. м.-нин щеч бир позулмасы ондан имтина цчцн ясас ола билмяз. Мцгавилянин хитамы онун гярарларыны йеиня йетирмяк ющдялийиндян иштиракчылары азад ется дя, мцгавилянин щяйата кечирилмяси нятиъясиндя ялдя олунмуш щцгуглара вя вязифяляря тясир эюстярмир.


    Дайандырылма – Б. м.-нин фяалиййятинин мцвяггяти хитамы Б. м.-йя уйьун олараг, иштиракчыларын разылашмасы иля, щямчинин бейнялхалг щцгуга ясасын Б. м.-нин ящямиййятли дяряъядя позулмасы вя йериня йетирилмясинин мцвяггяти мцмкцнсцзлцйц щалында ола биляр. Дайандырылма иштиракчылары Б. м.-ни йериня йетирмяк ющдялийиндян мцвяггяти азад ется дя, ялдя олунмуш щцгуглара вя вязифяляря тясир эюстярмир. Иштиракчылар мцгавилянин йенидян гцввяйя минмясини мцмкцнсцз едя биляъяк щярякятлярдян йайынмалыдырлар. Сон заманлар бейнялхалг тяшкилатларын гярарларына уйьун олараг, адятян, бейнялхалг щцгугун позулмасы цчцн санксийа гисминдя Б. м.-нин фяалиййятинин хитамы вя йа дайандырылмасы щалларына тез-тез раст эялинир. Б. м. ващид бир тамдыр. Она эюря дя фяалиййятинин хитамы, йахуд дайандырылмасы Б. м.-йя йалныз бцтювлцкдя аид ола биляр. Айры-айры маддялярин хитамы, йахуд дайандырылмасы йалныз Б. м.-дя нязярдя тутулдуьу, йахуд тяряфляр арасында разылашдырылдыьы щалларда мцмкцндцр.


    Б. м.-нин фяалиййятини тянзимляйян бейнялхалг нормалар мяъялляляшдирилмишдир (бах Вйана конвенсийалары). Бязи юлкялярдя Б. м. щаггында хцсуси ганунлар гябул едилмишдир. Азярб. Респ.-нда “Бейнялхалг мцгавилянин баьланмасы, иърасы вя ляьв едилмяси щаггында” (1995) гануну фяадлиййят эюстярир.