Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BƏDƏVİLƏR


    БЯДЯВИЛЯР (щярфи мянада “сящра сакинляри”) – Асийанын яряб юлкяляринин, Мисирин (Мяшриг) вя Шимал-Гярби Африканын (Мяьриб) кючяри ящалиси. Яряб дилинин отураг ящалинин диалектляриндян фярглянян диалектляриндя данышырлар. Б.-я бирщцрэцълц дявя-дромедар йетишдирян вя йун чадырларда йашайан сящра кючяриляри; дявя, щямчинин кечи вя гойун йетишдирян вя малдарлыгла йанашы якинчиликля дя мяшьул олан, чюллярдя, вадилярдя вя даьларда йашайан йарымкючяри вя йарымотураг ящали; щямчинин кючяри яъдадларын нясилляри олдуьуну унутмайан отураг ящалинин бир щиссяси аид едилир. Нцфузлулуьуна бахмайараг атчылыг тясяррцфатда дявячиликдян даща аз ящямиййят кясб етмишдир. Кючярилярин ясас йемякляри дявя сцдц, йахуд гатыг, метал йарымкцрядя
    биширилмиш шит кюкя, хурмадыр. Чюряк, хурма, кишмиш, дцйц, гящвя вя ядвиййаты отураг ящалидян алырлар. Сящрада сяфяр заманы говрулмуш арпа, йахуд буьда дяни иля бир нечя эцн гидаланырлар. Йарымкючяриляр щямчинин буьда сыйыьы (айш – щярфи мянасы “щяйат”), ят, тулугларда майаланан кечи вя гойун сцдц иля гидаланырлар; ондан чалынан йаьы (самн) яридиб сахлайыр, кясмик, гуру сцзмя (гурут) вя гуру пендир (ъубна) щазырлайырлар. 


    Б. йыьыъылыг (битки кюкляри, от вя мейвя, йердомбаланы, чяйирткя, илбиз), щямчинин гуш (билдирчин, чюлэюйярчини, довдаг, дявягушу), ъейран, даькечиси, ъцйцр, орикс (чюлиняйи), гулан (чюлешшяйи), ъанавар, тцлкц, чюлпишийи, кафтар, довшан, мармот, порсуг, чюл кяртянкяляси-варан вя с. ову иля мяшьул олурлар. Ов заманы хцсуси тялим эюрмцш алыъы гушлардан вя бябирлярдян, Ярябистанын салуки ъинсиндян олан итлярдян истифадя едирляр. Ох-каман вя йивсиз лцляли тцфянэдян йивли одлу силаща кечдикдян сонра орикс, гулан, ъцйцр вя дявягушулары демяк олар ки, мящв едилмишдир. Йемякляриндя кирпи (тиканларындан дявяляр цчцн щямайил дцзялдирляр), охлу кирпи, илан; дини гадаьалара бахмайараг габан ятиндян истифадя едирляр. Мешя арычылыьы вя арычылыгла, сащилбойу
    яразилярдя ися балыгчылыгла мяшьул олурлар.


    Б. мядяни-тясяррцфат типи Ярябистан сящрасынын кючяриляриндя формалашмышдыр. Бунлардан илк дяфя Ящди-ятигдя, е.я. 8–6 ясрлярдя Ашшур вя Йени Бабил чарларынын салнамяляриндя бящс едилмишдир. Каман формасында олан йящярляринин йайылмасы иля ялагядар е.я. 3 ясрдя дявядян миник васитяси кими истифадя кяскин шякилдя артды. Бу, Б.-ин отураг гоншуларына щцъумларыны асанлашдырды. Мяркязи щакимиййятин зяифлямяси бядяви тайфаларынын фяалиййятини артырды. Тайфалар ата хятти иля гощум олан аиля групларына бюлцнцр. Нясил шяъярясиня чох бюйцк ящямиййят верилир. Тайфаны тайфа башчысы вя щярби башчы (мцкяддам, амид), щямчинин адят билиъиси, щаким (щакам), шаир (исламагядярки дюврдя ися кащин) идаря едирляр.


    Я н я н я в и  ш и ф а щ и  м я д я н и й й я т л я р и н д я  чох вахт рягсля мцшайият олунан мащны, щямчинин соло охумалар ясас йер тутур. Йайла чалынан бирсимли рцбаб, мцхтялиф мембрафонлар, узунуна флейталар, гоша гамыш дилчякли мизмар даща эениш йайылмыш мусиги алятляридир. Ясас жанрлара ямяк, щярби вя дявя чарвадарларынын мащнылары аиддир; мцхтялиф тайфа нцмайяндяляринин эюрцшляриндя юз тайфасыны мядщ едян вя дцшмянляри йаманлайан гыса мащнылар (замил) ифа олунур. Силащла, бязян дяф иля мцшайият едилян рягсляр йайылмышдыр. Шимали Африкайа йцрцш едян бяни-щилал яряб тайфасындан бящс едян щилали епосу (баш гящряманы Ябу Зейд ял-Щилали) гцруб чаьы дяф, йахуд рцбабын мцшайияти иля ифа олунан мелодекламасийалардан ибарятдир. Рягсля мцшайият олунан аьылар, бешик мащнылары, ата евиндян чыхан эялин цчцн охунан мащнылар йайылмышдыр. Б.-ин мусигиси вя яряб мусиги мядяниййятинин шящяр формалары бир-бириня гаршылыглы тясир едир. Б.-ин мядяниййяти цмумяряб мядяниййятинин ясасыны тяшкил етмишдир. Онларын отураг щяйата кечмяси юз кечмишляриня марагларынын эцълянмяси иля мцшайият олунур.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BƏDƏVİLƏR


    БЯДЯВИЛЯР (щярфи мянада “сящра сакинляри”) – Асийанын яряб юлкяляринин, Мисирин (Мяшриг) вя Шимал-Гярби Африканын (Мяьриб) кючяри ящалиси. Яряб дилинин отураг ящалинин диалектляриндян фярглянян диалектляриндя данышырлар. Б.-я бирщцрэцълц дявя-дромедар йетишдирян вя йун чадырларда йашайан сящра кючяриляри; дявя, щямчинин кечи вя гойун йетишдирян вя малдарлыгла йанашы якинчиликля дя мяшьул олан, чюллярдя, вадилярдя вя даьларда йашайан йарымкючяри вя йарымотураг ящали; щямчинин кючяри яъдадларын нясилляри олдуьуну унутмайан отураг ящалинин бир щиссяси аид едилир. Нцфузлулуьуна бахмайараг атчылыг тясяррцфатда дявячиликдян даща аз ящямиййят кясб етмишдир. Кючярилярин ясас йемякляри дявя сцдц, йахуд гатыг, метал йарымкцрядя
    биширилмиш шит кюкя, хурмадыр. Чюряк, хурма, кишмиш, дцйц, гящвя вя ядвиййаты отураг ящалидян алырлар. Сящрада сяфяр заманы говрулмуш арпа, йахуд буьда дяни иля бир нечя эцн гидаланырлар. Йарымкючяриляр щямчинин буьда сыйыьы (айш – щярфи мянасы “щяйат”), ят, тулугларда майаланан кечи вя гойун сцдц иля гидаланырлар; ондан чалынан йаьы (самн) яридиб сахлайыр, кясмик, гуру сцзмя (гурут) вя гуру пендир (ъубна) щазырлайырлар. 


    Б. йыьыъылыг (битки кюкляри, от вя мейвя, йердомбаланы, чяйирткя, илбиз), щямчинин гуш (билдирчин, чюлэюйярчини, довдаг, дявягушу), ъейран, даькечиси, ъцйцр, орикс (чюлиняйи), гулан (чюлешшяйи), ъанавар, тцлкц, чюлпишийи, кафтар, довшан, мармот, порсуг, чюл кяртянкяляси-варан вя с. ову иля мяшьул олурлар. Ов заманы хцсуси тялим эюрмцш алыъы гушлардан вя бябирлярдян, Ярябистанын салуки ъинсиндян олан итлярдян истифадя едирляр. Ох-каман вя йивсиз лцляли тцфянэдян йивли одлу силаща кечдикдян сонра орикс, гулан, ъцйцр вя дявягушулары демяк олар ки, мящв едилмишдир. Йемякляриндя кирпи (тиканларындан дявяляр цчцн щямайил дцзялдирляр), охлу кирпи, илан; дини гадаьалара бахмайараг габан ятиндян истифадя едирляр. Мешя арычылыьы вя арычылыгла, сащилбойу
    яразилярдя ися балыгчылыгла мяшьул олурлар.


    Б. мядяни-тясяррцфат типи Ярябистан сящрасынын кючяриляриндя формалашмышдыр. Бунлардан илк дяфя Ящди-ятигдя, е.я. 8–6 ясрлярдя Ашшур вя Йени Бабил чарларынын салнамяляриндя бящс едилмишдир. Каман формасында олан йящярляринин йайылмасы иля ялагядар е.я. 3 ясрдя дявядян миник васитяси кими истифадя кяскин шякилдя артды. Бу, Б.-ин отураг гоншуларына щцъумларыны асанлашдырды. Мяркязи щакимиййятин зяифлямяси бядяви тайфаларынын фяалиййятини артырды. Тайфалар ата хятти иля гощум олан аиля групларына бюлцнцр. Нясил шяъярясиня чох бюйцк ящямиййят верилир. Тайфаны тайфа башчысы вя щярби башчы (мцкяддам, амид), щямчинин адят билиъиси, щаким (щакам), шаир (исламагядярки дюврдя ися кащин) идаря едирляр.


    Я н я н я в и  ш и ф а щ и  м я д я н и й й я т л я р и н д я  чох вахт рягсля мцшайият олунан мащны, щямчинин соло охумалар ясас йер тутур. Йайла чалынан бирсимли рцбаб, мцхтялиф мембрафонлар, узунуна флейталар, гоша гамыш дилчякли мизмар даща эениш йайылмыш мусиги алятляридир. Ясас жанрлара ямяк, щярби вя дявя чарвадарларынын мащнылары аиддир; мцхтялиф тайфа нцмайяндяляринин эюрцшляриндя юз тайфасыны мядщ едян вя дцшмянляри йаманлайан гыса мащнылар (замил) ифа олунур. Силащла, бязян дяф иля мцшайият едилян рягсляр йайылмышдыр. Шимали Африкайа йцрцш едян бяни-щилал яряб тайфасындан бящс едян щилали епосу (баш гящряманы Ябу Зейд ял-Щилали) гцруб чаьы дяф, йахуд рцбабын мцшайияти иля ифа олунан мелодекламасийалардан ибарятдир. Рягсля мцшайият олунан аьылар, бешик мащнылары, ата евиндян чыхан эялин цчцн охунан мащнылар йайылмышдыр. Б.-ин мусигиси вя яряб мусиги мядяниййятинин шящяр формалары бир-бириня гаршылыглы тясир едир. Б.-ин мядяниййяти цмумяряб мядяниййятинин ясасыны тяшкил етмишдир. Онларын отураг щяйата кечмяси юз кечмишляриня марагларынын эцълянмяси иля мцшайият олунур.

    BƏDƏVİLƏR


    БЯДЯВИЛЯР (щярфи мянада “сящра сакинляри”) – Асийанын яряб юлкяляринин, Мисирин (Мяшриг) вя Шимал-Гярби Африканын (Мяьриб) кючяри ящалиси. Яряб дилинин отураг ящалинин диалектляриндян фярглянян диалектляриндя данышырлар. Б.-я бирщцрэцълц дявя-дромедар йетишдирян вя йун чадырларда йашайан сящра кючяриляри; дявя, щямчинин кечи вя гойун йетишдирян вя малдарлыгла йанашы якинчиликля дя мяшьул олан, чюллярдя, вадилярдя вя даьларда йашайан йарымкючяри вя йарымотураг ящали; щямчинин кючяри яъдадларын нясилляри олдуьуну унутмайан отураг ящалинин бир щиссяси аид едилир. Нцфузлулуьуна бахмайараг атчылыг тясяррцфатда дявячиликдян даща аз ящямиййят кясб етмишдир. Кючярилярин ясас йемякляри дявя сцдц, йахуд гатыг, метал йарымкцрядя
    биширилмиш шит кюкя, хурмадыр. Чюряк, хурма, кишмиш, дцйц, гящвя вя ядвиййаты отураг ящалидян алырлар. Сящрада сяфяр заманы говрулмуш арпа, йахуд буьда дяни иля бир нечя эцн гидаланырлар. Йарымкючяриляр щямчинин буьда сыйыьы (айш – щярфи мянасы “щяйат”), ят, тулугларда майаланан кечи вя гойун сцдц иля гидаланырлар; ондан чалынан йаьы (самн) яридиб сахлайыр, кясмик, гуру сцзмя (гурут) вя гуру пендир (ъубна) щазырлайырлар. 


    Б. йыьыъылыг (битки кюкляри, от вя мейвя, йердомбаланы, чяйирткя, илбиз), щямчинин гуш (билдирчин, чюлэюйярчини, довдаг, дявягушу), ъейран, даькечиси, ъцйцр, орикс (чюлиняйи), гулан (чюлешшяйи), ъанавар, тцлкц, чюлпишийи, кафтар, довшан, мармот, порсуг, чюл кяртянкяляси-варан вя с. ову иля мяшьул олурлар. Ов заманы хцсуси тялим эюрмцш алыъы гушлардан вя бябирлярдян, Ярябистанын салуки ъинсиндян олан итлярдян истифадя едирляр. Ох-каман вя йивсиз лцляли тцфянэдян йивли одлу силаща кечдикдян сонра орикс, гулан, ъцйцр вя дявягушулары демяк олар ки, мящв едилмишдир. Йемякляриндя кирпи (тиканларындан дявяляр цчцн щямайил дцзялдирляр), охлу кирпи, илан; дини гадаьалара бахмайараг габан ятиндян истифадя едирляр. Мешя арычылыьы вя арычылыгла, сащилбойу
    яразилярдя ися балыгчылыгла мяшьул олурлар.


    Б. мядяни-тясяррцфат типи Ярябистан сящрасынын кючяриляриндя формалашмышдыр. Бунлардан илк дяфя Ящди-ятигдя, е.я. 8–6 ясрлярдя Ашшур вя Йени Бабил чарларынын салнамяляриндя бящс едилмишдир. Каман формасында олан йящярляринин йайылмасы иля ялагядар е.я. 3 ясрдя дявядян миник васитяси кими истифадя кяскин шякилдя артды. Бу, Б.-ин отураг гоншуларына щцъумларыны асанлашдырды. Мяркязи щакимиййятин зяифлямяси бядяви тайфаларынын фяалиййятини артырды. Тайфалар ата хятти иля гощум олан аиля групларына бюлцнцр. Нясил шяъярясиня чох бюйцк ящямиййят верилир. Тайфаны тайфа башчысы вя щярби башчы (мцкяддам, амид), щямчинин адят билиъиси, щаким (щакам), шаир (исламагядярки дюврдя ися кащин) идаря едирляр.


    Я н я н я в и  ш и ф а щ и  м я д я н и й й я т л я р и н д я  чох вахт рягсля мцшайият олунан мащны, щямчинин соло охумалар ясас йер тутур. Йайла чалынан бирсимли рцбаб, мцхтялиф мембрафонлар, узунуна флейталар, гоша гамыш дилчякли мизмар даща эениш йайылмыш мусиги алятляридир. Ясас жанрлара ямяк, щярби вя дявя чарвадарларынын мащнылары аиддир; мцхтялиф тайфа нцмайяндяляринин эюрцшляриндя юз тайфасыны мядщ едян вя дцшмянляри йаманлайан гыса мащнылар (замил) ифа олунур. Силащла, бязян дяф иля мцшайият едилян рягсляр йайылмышдыр. Шимали Африкайа йцрцш едян бяни-щилал яряб тайфасындан бящс едян щилали епосу (баш гящряманы Ябу Зейд ял-Щилали) гцруб чаьы дяф, йахуд рцбабын мцшайияти иля ифа олунан мелодекламасийалардан ибарятдир. Рягсля мцшайият олунан аьылар, бешик мащнылары, ата евиндян чыхан эялин цчцн охунан мащнылар йайылмышдыр. Б.-ин мусигиси вя яряб мусиги мядяниййятинин шящяр формалары бир-бириня гаршылыглы тясир едир. Б.-ин мядяниййяти цмумяряб мядяниййятинин ясасыны тяшкил етмишдир. Онларын отураг щяйата кечмяси юз кечмишляриня марагларынын эцълянмяси иля мцшайият олунур.