Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BƏLUCLAR


    БЯЛУЪЛАР, б а л о ш л а р, б а л у ш л а р (юзлярини б я л у ч и , б а л о ч и адландырылар) – Пакистанда (Бялуъистан вя Синд) йашайан халг. Гярби (1,2 млн.), шярги (1,8 млн.) вя ъянуби (2,8 млн. няфяр; 1998) Б.-а бюлцнцрляр. Щямчинин Иранын ъ.-ш.-индя (гярби вя ъянуби Б. – 856 мин няфяр; Систан вя Бялуъистан останы), Яфганыстанын ъ.-г.-индя (гярби Б. – 200 мин няфяр; Щилменд чайы щювзяси), Тцркмянистанда (гярби Б. – 38 мин няфяр), Таъикистанда, Оманда (ъянуби Б. – 312 мин няфяр), Бирляшмиш Яряб Ямирликляриндя (ъянуби Б. – 100 мин няфяр), Щиндистанын шм.-ында (шярги Б. – 5 мин няфяр; Уттар-Прадеш вя Гуъарат штатлары) йашайырлар. Бялуъ дилиндя данышырлар. Фарс (Иранда), дяри вя пушту (Яфганыстанда), тцркмян (Тцркмянистанда), яряб (Оманда вя БЯЯ-дя), урду (Щиндистанда) дилляри дя йайылмышдыр. Диндарлары мцсялмандыр.


    Иранын ъ.-унда (Кирман вя Фарс) йашамыш Б. щаггында илк мялуматлар е.я. 7 ясря аиддир. Онларын яъдадлары ещтимал ки, ерамызын 1-ъи миниллийиндя Шимали Ирандан (Хязяр дянизинин ъ. сащилляри) эялян ирандилли тайфалардыр. Б. ися Сурийадан кючянляри юз яъдадлары щесаб едирляр. Сонралар онлар якинчи ящалийя щцъум едяряк вя беъярилян торпагларын бир щиссясини отлаглара чевиряряк шимала вя шяргя доьру йайылмышлар: 10 ясрдя Хорасана, 13 ясрдя Синдя, 14 ясрин сонларында ися Пянъаба чатмышлар. 17 ясрин сонларындан Калат яйалятинин “Брагуй тайфаларынын конфедерасийасында” ящямиййятли рол ойнамышлар. 19 ясрин сонлары – 20 ясрин 1-ъи йарысында Иран вя Инэилтяря ялейщиня дяфялярля цсйан галдырмышлар. Щазырда бялуъ тайфалары мухтариййятляринин эенишляндирилмяси уьрунда мцбаризя апарырлар.


    Яняняви мядяниййятляри Орта вя Юн Асийанын сящра вя йарымсящра халглары цчцн сяъиййявидир. Ясас мяшьулиййятляри кючяри вя кючябя малдарлыьы, суварма якинчилийи, сащилйаны яразилярдя балыгчылыгдыр. Варлы малдарлар якин торпагларыны чох вахт юз тайфаларыны тярк етмиш Б.-а, йахуд Щиндистанын якинчи касталарындан (ъатлар вя б.) олан иъарядарлара верирдиляр. Халчачылыг инкишаф етмишдир. Кючярилярин евляри уз. 10 м-ядяк олан, йун парча иля юртцлян чадырдыр (эедан); мал-гара цчцн хцсуси йери вар. Эейимляри енли шалвар-чахчур, узун кюйняк, голсуз кюйняк, халат, юртцклярдян (кишилярдя пату, гадынларда чадыр) ибарятдир. Яняняви йемякляри дузсуз кюкя, гатыг, тярявяз, дузла гызардылмыш чяйирткядир. Тайфа-булак (Иранда ригиляр, наруиляр, исмаилзаиляр, лашариляр, дяштиариляр вя б., Пакистанда марриляр, бугтиляр, рящшаниляр, риндляр вя б.), клан (бщара), башчылар (сярдарлар) тяряфиндян идаря олунан ата хятти иля гощум гябиляляря (пщалли) бюлэц; щямчинин адятляр, исламагядярки инанълар, фолклор (рявайятчи думлар тяряфиндян сюйлянян, тайфа эенеалоэийаларыны якс етдирян гящряманлыг вя тарихи дастанлар вя балладалар; наьыллар, яфсаняляр, тямсилляр, няьмяляр; кишилярин дюйцш рягсляри сяъиййявидир) галмагдадыр. Ат йарышлары, хоруз дюйцшляри вя с. йайылмышдыр. Щазырда синдщляр вя фарслар тяряфиндян ассимилйасийайа уьрайырлар.

    Мусиги мядяниййятиндя шм. вя ъ. яняняляри сечилир. Ъ. цчцн шерванди – мцьянни-солистлярин сяняти (Б.-ын инкишаф етмиш, классик адландырылан мусигиси), гязял мащны жанры (мярасим транс мусигиси); бешик (лули) няьмяляри, аьылар (заурак), ушаьын доьулмасыны мцшайият едян силсиля мярасим мащнылары, той мащнылары сяъиййявидир. Б.-ын пешякар мусиги яняняляринин тямсилчиляри, ясасян, юз пешялярини нисбятян ашаьы статусу олан кючяри яъдадларындан (бу група дямирчиляр, зярэярляр, халчачылар дахил иди) ирсян яхз етмиш (онларын мцщитиндя эенеалоэийалары иля фяхр етмяк гябул олунмушдур) ост (“усталар”) сосиал групунун нцмайяндяляридир. Мусиги алятляриндян йайла чалынан симли соруд (аналоглары – щинд сариндасы, Непал гайнеси) пешякар мусигичиляря мяхсусдур; бу алятдян соло кими вя вокал композисийаларда да истифадя едилир. Гоша флейта донелидян (аналоглары щинд алгозасы, сатара), ясасян, транс мусигисиндя истифадя олунур. Бармагла чалынан симли алятлярдян танбурак, сетар, флейта калам вя зярб алятляри популйардыр. Мусиги алятляриндя чалмаг щцгугу кишиляря мяхсусдур, гадынлар йалныз вокал репертуары ифа едирляр.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BƏLUCLAR


    БЯЛУЪЛАР, б а л о ш л а р, б а л у ш л а р (юзлярини б я л у ч и , б а л о ч и адландырылар) – Пакистанда (Бялуъистан вя Синд) йашайан халг. Гярби (1,2 млн.), шярги (1,8 млн.) вя ъянуби (2,8 млн. няфяр; 1998) Б.-а бюлцнцрляр. Щямчинин Иранын ъ.-ш.-индя (гярби вя ъянуби Б. – 856 мин няфяр; Систан вя Бялуъистан останы), Яфганыстанын ъ.-г.-индя (гярби Б. – 200 мин няфяр; Щилменд чайы щювзяси), Тцркмянистанда (гярби Б. – 38 мин няфяр), Таъикистанда, Оманда (ъянуби Б. – 312 мин няфяр), Бирляшмиш Яряб Ямирликляриндя (ъянуби Б. – 100 мин няфяр), Щиндистанын шм.-ында (шярги Б. – 5 мин няфяр; Уттар-Прадеш вя Гуъарат штатлары) йашайырлар. Бялуъ дилиндя данышырлар. Фарс (Иранда), дяри вя пушту (Яфганыстанда), тцркмян (Тцркмянистанда), яряб (Оманда вя БЯЯ-дя), урду (Щиндистанда) дилляри дя йайылмышдыр. Диндарлары мцсялмандыр.


    Иранын ъ.-унда (Кирман вя Фарс) йашамыш Б. щаггында илк мялуматлар е.я. 7 ясря аиддир. Онларын яъдадлары ещтимал ки, ерамызын 1-ъи миниллийиндя Шимали Ирандан (Хязяр дянизинин ъ. сащилляри) эялян ирандилли тайфалардыр. Б. ися Сурийадан кючянляри юз яъдадлары щесаб едирляр. Сонралар онлар якинчи ящалийя щцъум едяряк вя беъярилян торпагларын бир щиссясини отлаглара чевиряряк шимала вя шяргя доьру йайылмышлар: 10 ясрдя Хорасана, 13 ясрдя Синдя, 14 ясрин сонларында ися Пянъаба чатмышлар. 17 ясрин сонларындан Калат яйалятинин “Брагуй тайфаларынын конфедерасийасында” ящямиййятли рол ойнамышлар. 19 ясрин сонлары – 20 ясрин 1-ъи йарысында Иран вя Инэилтяря ялейщиня дяфялярля цсйан галдырмышлар. Щазырда бялуъ тайфалары мухтариййятляринин эенишляндирилмяси уьрунда мцбаризя апарырлар.


    Яняняви мядяниййятляри Орта вя Юн Асийанын сящра вя йарымсящра халглары цчцн сяъиййявидир. Ясас мяшьулиййятляри кючяри вя кючябя малдарлыьы, суварма якинчилийи, сащилйаны яразилярдя балыгчылыгдыр. Варлы малдарлар якин торпагларыны чох вахт юз тайфаларыны тярк етмиш Б.-а, йахуд Щиндистанын якинчи касталарындан (ъатлар вя б.) олан иъарядарлара верирдиляр. Халчачылыг инкишаф етмишдир. Кючярилярин евляри уз. 10 м-ядяк олан, йун парча иля юртцлян чадырдыр (эедан); мал-гара цчцн хцсуси йери вар. Эейимляри енли шалвар-чахчур, узун кюйняк, голсуз кюйняк, халат, юртцклярдян (кишилярдя пату, гадынларда чадыр) ибарятдир. Яняняви йемякляри дузсуз кюкя, гатыг, тярявяз, дузла гызардылмыш чяйирткядир. Тайфа-булак (Иранда ригиляр, наруиляр, исмаилзаиляр, лашариляр, дяштиариляр вя б., Пакистанда марриляр, бугтиляр, рящшаниляр, риндляр вя б.), клан (бщара), башчылар (сярдарлар) тяряфиндян идаря олунан ата хятти иля гощум гябиляляря (пщалли) бюлэц; щямчинин адятляр, исламагядярки инанълар, фолклор (рявайятчи думлар тяряфиндян сюйлянян, тайфа эенеалоэийаларыны якс етдирян гящряманлыг вя тарихи дастанлар вя балладалар; наьыллар, яфсаняляр, тямсилляр, няьмяляр; кишилярин дюйцш рягсляри сяъиййявидир) галмагдадыр. Ат йарышлары, хоруз дюйцшляри вя с. йайылмышдыр. Щазырда синдщляр вя фарслар тяряфиндян ассимилйасийайа уьрайырлар.

    Мусиги мядяниййятиндя шм. вя ъ. яняняляри сечилир. Ъ. цчцн шерванди – мцьянни-солистлярин сяняти (Б.-ын инкишаф етмиш, классик адландырылан мусигиси), гязял мащны жанры (мярасим транс мусигиси); бешик (лули) няьмяляри, аьылар (заурак), ушаьын доьулмасыны мцшайият едян силсиля мярасим мащнылары, той мащнылары сяъиййявидир. Б.-ын пешякар мусиги яняняляринин тямсилчиляри, ясасян, юз пешялярини нисбятян ашаьы статусу олан кючяри яъдадларындан (бу група дямирчиляр, зярэярляр, халчачылар дахил иди) ирсян яхз етмиш (онларын мцщитиндя эенеалоэийалары иля фяхр етмяк гябул олунмушдур) ост (“усталар”) сосиал групунун нцмайяндяляридир. Мусиги алятляриндян йайла чалынан симли соруд (аналоглары – щинд сариндасы, Непал гайнеси) пешякар мусигичиляря мяхсусдур; бу алятдян соло кими вя вокал композисийаларда да истифадя едилир. Гоша флейта донелидян (аналоглары щинд алгозасы, сатара), ясасян, транс мусигисиндя истифадя олунур. Бармагла чалынан симли алятлярдян танбурак, сетар, флейта калам вя зярб алятляри популйардыр. Мусиги алятляриндя чалмаг щцгугу кишиляря мяхсусдур, гадынлар йалныз вокал репертуары ифа едирляр.

    BƏLUCLAR


    БЯЛУЪЛАР, б а л о ш л а р, б а л у ш л а р (юзлярини б я л у ч и , б а л о ч и адландырылар) – Пакистанда (Бялуъистан вя Синд) йашайан халг. Гярби (1,2 млн.), шярги (1,8 млн.) вя ъянуби (2,8 млн. няфяр; 1998) Б.-а бюлцнцрляр. Щямчинин Иранын ъ.-ш.-индя (гярби вя ъянуби Б. – 856 мин няфяр; Систан вя Бялуъистан останы), Яфганыстанын ъ.-г.-индя (гярби Б. – 200 мин няфяр; Щилменд чайы щювзяси), Тцркмянистанда (гярби Б. – 38 мин няфяр), Таъикистанда, Оманда (ъянуби Б. – 312 мин няфяр), Бирляшмиш Яряб Ямирликляриндя (ъянуби Б. – 100 мин няфяр), Щиндистанын шм.-ында (шярги Б. – 5 мин няфяр; Уттар-Прадеш вя Гуъарат штатлары) йашайырлар. Бялуъ дилиндя данышырлар. Фарс (Иранда), дяри вя пушту (Яфганыстанда), тцркмян (Тцркмянистанда), яряб (Оманда вя БЯЯ-дя), урду (Щиндистанда) дилляри дя йайылмышдыр. Диндарлары мцсялмандыр.


    Иранын ъ.-унда (Кирман вя Фарс) йашамыш Б. щаггында илк мялуматлар е.я. 7 ясря аиддир. Онларын яъдадлары ещтимал ки, ерамызын 1-ъи миниллийиндя Шимали Ирандан (Хязяр дянизинин ъ. сащилляри) эялян ирандилли тайфалардыр. Б. ися Сурийадан кючянляри юз яъдадлары щесаб едирляр. Сонралар онлар якинчи ящалийя щцъум едяряк вя беъярилян торпагларын бир щиссясини отлаглара чевиряряк шимала вя шяргя доьру йайылмышлар: 10 ясрдя Хорасана, 13 ясрдя Синдя, 14 ясрин сонларында ися Пянъаба чатмышлар. 17 ясрин сонларындан Калат яйалятинин “Брагуй тайфаларынын конфедерасийасында” ящямиййятли рол ойнамышлар. 19 ясрин сонлары – 20 ясрин 1-ъи йарысында Иран вя Инэилтяря ялейщиня дяфялярля цсйан галдырмышлар. Щазырда бялуъ тайфалары мухтариййятляринин эенишляндирилмяси уьрунда мцбаризя апарырлар.


    Яняняви мядяниййятляри Орта вя Юн Асийанын сящра вя йарымсящра халглары цчцн сяъиййявидир. Ясас мяшьулиййятляри кючяри вя кючябя малдарлыьы, суварма якинчилийи, сащилйаны яразилярдя балыгчылыгдыр. Варлы малдарлар якин торпагларыны чох вахт юз тайфаларыны тярк етмиш Б.-а, йахуд Щиндистанын якинчи касталарындан (ъатлар вя б.) олан иъарядарлара верирдиляр. Халчачылыг инкишаф етмишдир. Кючярилярин евляри уз. 10 м-ядяк олан, йун парча иля юртцлян чадырдыр (эедан); мал-гара цчцн хцсуси йери вар. Эейимляри енли шалвар-чахчур, узун кюйняк, голсуз кюйняк, халат, юртцклярдян (кишилярдя пату, гадынларда чадыр) ибарятдир. Яняняви йемякляри дузсуз кюкя, гатыг, тярявяз, дузла гызардылмыш чяйирткядир. Тайфа-булак (Иранда ригиляр, наруиляр, исмаилзаиляр, лашариляр, дяштиариляр вя б., Пакистанда марриляр, бугтиляр, рящшаниляр, риндляр вя б.), клан (бщара), башчылар (сярдарлар) тяряфиндян идаря олунан ата хятти иля гощум гябиляляря (пщалли) бюлэц; щямчинин адятляр, исламагядярки инанълар, фолклор (рявайятчи думлар тяряфиндян сюйлянян, тайфа эенеалоэийаларыны якс етдирян гящряманлыг вя тарихи дастанлар вя балладалар; наьыллар, яфсаняляр, тямсилляр, няьмяляр; кишилярин дюйцш рягсляри сяъиййявидир) галмагдадыр. Ат йарышлары, хоруз дюйцшляри вя с. йайылмышдыр. Щазырда синдщляр вя фарслар тяряфиндян ассимилйасийайа уьрайырлар.

    Мусиги мядяниййятиндя шм. вя ъ. яняняляри сечилир. Ъ. цчцн шерванди – мцьянни-солистлярин сяняти (Б.-ын инкишаф етмиш, классик адландырылан мусигиси), гязял мащны жанры (мярасим транс мусигиси); бешик (лули) няьмяляри, аьылар (заурак), ушаьын доьулмасыны мцшайият едян силсиля мярасим мащнылары, той мащнылары сяъиййявидир. Б.-ын пешякар мусиги яняняляринин тямсилчиляри, ясасян, юз пешялярини нисбятян ашаьы статусу олан кючяри яъдадларындан (бу група дямирчиляр, зярэярляр, халчачылар дахил иди) ирсян яхз етмиш (онларын мцщитиндя эенеалоэийалары иля фяхр етмяк гябул олунмушдур) ост (“усталар”) сосиал групунун нцмайяндяляридир. Мусиги алятляриндян йайла чалынан симли соруд (аналоглары – щинд сариндасы, Непал гайнеси) пешякар мусигичиляря мяхсусдур; бу алятдян соло кими вя вокал композисийаларда да истифадя едилир. Гоша флейта донелидян (аналоглары щинд алгозасы, сатара), ясасян, транс мусигисиндя истифадя олунур. Бармагла чалынан симли алятлярдян танбурак, сетар, флейта калам вя зярб алятляри популйардыр. Мусиги алятляриндя чалмаг щцгугу кишиляря мяхсусдур, гадынлар йалныз вокал репертуары ифа едирляр.