Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    AZƏRBAYCANLILAR

    АЗЯРБАЙЪАНЛЫЛАР   –   Азярб.   Респ.-нын ясас ящалиси, миллят. Азярб. Респ.-нда сайлары 8,2 млн. няфярдир (2010). Ъянуби Азярб.-да 30 млн.-дан артыг азярб. йашайыр (1997). Мцхтялиф мялуматлара эюря, щямчинин Тцркийя (тягр. 3 млн), РФ (тягр. 2 млн.), Ираг (тягр. 1,2 млн), АБШ (тягр. 1 млн.), Мисир (тягр. 845 мин), Пакистан (тягр. 654 мин), Украйна (тягр.  500 мин.), Эцръцстан (500 мин), Яфганыстан (тягр. 438 мин), Щиндистан (тягр. 301 мин), АФР (тягр. 300 мин), Ялъязаир (тягр. 270 мин), Щолландийа (тягр. 244 мин), Канада (тягр. 174 мин), Бангладеш (тягр. 170 мин), Франса (тягр. 170 мин), Газахыстан (тягр. 110 мин), Бразилийа (тягр. 74 мин), Беларус (тягр. 66 мин), Болгарыстан (тягр. 64 мин), Юзбякистан (тягр. 60 мин), Йямян (тягр. 58 мин), Данимарка (тягр. 56 мин), Норвеч (тягр. 50 мин), Сяудиййя Ярябистаны (тягр. 50 мин), Сурийа (тягр. 50 мин), Тцркмянистан (тягр. 42 мин), Исвеч (тягр. 41 мин), Исвечря (тягр. 40 мин), Чин (тягр. 30 мин), Мексика (тягр. 26 мин), Гырьызыстан (тягр. 20 мин), Судан (тягр.  17  мин),  Арэентина (тягр. 12 мин), Йапонийа (тягр. 10 мин), Австралийа (тягр. 8 мин), Малта (тягр. 2,5 мин), Исраил вя с. юлкялярдя дя А. вар. А. Азярб.-ын тарихи яразиляри олан Ъянуби Азярб. (индики Иран Ислам Респ.-нын шм.-г. яйалятляри), Борчалы (индики Эцръ. Респ.-нын ш. р-нлары) вя Дярбянд (индики РФ-нин Даь. Респ.) бюлэяляринин, щямчинин Гярби Азярб.-ын (индики Ерм. Респ.) яразисинин гядим сакинляридир. Цмумиййятля, А.-ын Ъянуби Гафгазда йашадыглары ярази тягр. 150 мин км2бярабяр иди. Гярби Азярб. яразисиндя А.-а гаршы щяйата кечирилян сойгырымы вя тягибляря, мяъбури кючцрцлмяляря, бахмайараг, бурада галан  200  миндян  чох  азярб.  да 1988 илдя ермяни дашнаклары тяряфиндян кцтляви сурятдя депортасийа олунмушлар.

    Яввялляр юзлярини тцрк адландырмыш, даща сонра Азярб. ССР конститусийасына (1937) ясасян адлары “азярбайъанлы” кими дяйишдирилмишдир. Азярб.-ын сонракы конститусийаларында да (1978, 1995) бу ад сахланылмышдыр. А. ифадяси Азярб.-да йашайан бцтцн мцсялман ящалисиня шамил едилир. А. тарихи мянбялярдя тцркляр, Азярбайъан тцркляри, азяри тцркляри, татарлар, Гафгаз татарлары вя Гафгаз мцсялманлары  кими дя гейд олунурлар.

    А. тцрк дилляринин оьуз групуна аид олан Азярбайъан дилиндя данышырлар. Бюйцк Авропа иргинин ъ. вариантынын ики антроположи типиня – долихо-мезокефал (Каспи типи) вя брахикефаллара мянсубдурлар. Щинд–Аралыг дянизи кичик иргиня аид едилян Каспи типи Шимали Азярб.-ын мяркязиндя вя ъ.-унда, щямчинин Ъянуби Азярб.-да эениш йайылмышдыр. Балкан-Гафгаз кичик иргиня аид едилян брахикефал антроположи типи ися, ясасян, Шимали Азярб.-ын шм.-г. вя ъ.-ш. бюлэяляри цчцн сяъиййявидир. Тядгигатлар А.-ын мцасир антроположи типляринин Азярб.-ын гядим ящалисинин антроположи типляриня уйьун эялдийини тясдиг едир. А.-ын етноэенезиндя луллубиляр, кутиляр, щурриляр, манналылар, атропатеналылар, каспиляр, скифляр, удиляр, албанлар, щунлар, сабирляр, булгарлар, барсилляр, кянэярляр, аварлар, хязярляр, печенегляр, гыпчаглар, оьузлар, сялъуглар вя б. етнослар иштирак етмишляр.

    Азярб.-ын ялверишли тябии-ъоьрафи шяраити ян гядим дюврлярдян бурада инсанларын мяскунлашмасына имкан йаратмышдыр. Гядим инсанлар Азярб. яразисиндя Еркян Палеолит дюврцндя (тягр. 2 млн. – 100 мин ил яввял) мяскунлашмышлар. Азярб. яразисиндя ашкар олунмуш ян гядим инсанын галыглары 350–400 мин ил яввяля аиддир (бах Азых маьарасы, щямчинин Азыхантроп). Апарылан археоложи тядгигатлар бурада гядим инсанын йеткинляшмяси просесинин тягр. 300–100 мин ил яввял башладыьыны вя Сон Палеолит (40–13 мин ил яввял) дюврцнцн яввялиндя мцасир инсан типинин формалашдыьыны эюстярир. Истещсал тясяррцфатынын йайылмасы Азярб. яразисиндяки ящалинин инкишаф етмясиня шяраит йаратды; е.я. 6–4-ъц минилликлярдя тайфалар  мейдана эялди. Бу тайфаларын юз яразиляри, юзцнямяхсус адлары, дилляри вя айинляри вар иди. Сонралар ящалинин артмасы вя с. сябяблярдян бу тайфалар эениш яразиляря йайылмышлар. Е.я. 4-ъц минилликдя Азярб.-да мяскунлашан тайфаларда малдарлыг, якинчилик вя сяняткарлыг инкишаф етмиш, якинчималдар тясяррцфаты формалашмышдыр. Сон Енеолитин – Еркян Тунъ (е.я. 4-ъц миниллийин орталары – 3-ъц миниллик) дюврцндя Азярб.-да  якинчи-малдар  тайфалара  мяхсус Кцр–Араз археоложи мядяниййяти тяшяккцл тапды.

    А.-ын 5 мин иллик дювлятчилик тарихи вардыр. Е.я. 3-ъц миниллийин сонунъу рцбцндя Азярб. яразисиндя луллубилярин вя кутилярин тайфа бирликляри мейдана эялди, даща сонра бу тайфаларын дювлят гурумлары йаранды. Е.я. 3–2-ъи минилликлярдя бурада щурриляр вя кашшулар мяскунлашмыш, е.я. 2ъи миниллийин сону – 1-ъи миниллийин яввялиндя ирандилли тайфалар да бу яразиляря кючмяйя башламышлар. Щямин дюврдя Азярб.-да гафгаздилли тайфалар да вар иди. Луллубилярин, кутилярин вя щуррилярин варисляри олан манналылар е.я. 9 ясрдя Ъянуби Азярб. яразисиндя Манна дювлятини йаратдылар. Е.я. 7 ясрин яввялиндя Юн Асийайа, о ъцмлядян Азярб.-а скифлярин ахыны башлады вя е.я. 674 илдя бурада Скиф шащлыьы йаранды. Щазырда Азярб.-дакы топонимлярин бир чоху скифлярин ады иля баьлыдыр. Е.я. 323 илдя Азярб. яразисиндя йаранан Атропатена дювлятиндя мцхтялиф диллярдя данышан бир чох тайфа йашаса да, еркян орта ясрлярдя бурада ващид азяри дили тяшяккцл тапмышды. Бу дюврдя формалашан Албанийа дювлятинин яразисиндя 26 тайфа мяскунлашмышды; бунлардан ян ириляри албанлар, гаргарлар, удиляр, каспиляр вя б. иди. Ерамызын 3 ясриндя Азярб. яразисиня щун тайфаларынын ахыны эцълянди. Сасанилярин кючцрмя сийасяти нятиъясиндя Албанийанын шм.-ына ирандилли ящалинин (инди онлар “тат” адланырлар) кючцрцлмясиня бахмайараг, онлар тядриъян йерли ящали иля гайнайыб-гарышмышлар (20 ясрдя татлар А.-ын тяркибиня, демяк олар ки, там дахил олмушлар). 7–8 ясрлярдя Шимали Азярб. яразисиндя хязярляр мяскян салмышлар. Орта яср яряб мцяллифи ял-Истяхринин мялуматына эюря, бурада Аран дили мювъуд иди. Яряб истиласындан сонра юлкяйя чохлу яряб ящалиси кючцрцлся дя, онлар гыса мцддят ярзиндя йерли ящали иля гайнайыб-гарышмыш вя юз диллярини итирмишляр. Орта яср яряб тарихчиси Ибн Щишам Азярб. щаггында йазыр: “Ора гядимдян тцрклярин мяскунлашдыьы торпагдыр. Онлар [тцрк тайфалары] орайа ъямляшяряк бир-бири иля гарышмыш вя тякмилляшмишляр”. 7 ясрин сону – 8 ясрин яввялиндя ислам дининин гябул едилмяси А.-ын формалашмасында мцщцм рол ойнамышдыр. Цмумиййятля, яряблярин щюкмранлыьы дюврцндя Атропатена вя Албанийанын ващид дювлят тяркибиндя олмасы Азярб.-ын ъ. вя шм. вил.-ляринин игтисади вя мядяни ъящятдян даща да йахынлашмасына вя етник консолидасийа просесинин сцрятлянмясиня тякан верди. Лингвистик фактларла (5–7 ясрляря аид албан мянбяляриндя тцркизмляр, Азярб.ын тцркдилли топонимикасы вя с.) йанашы, диэяр фактлар да 7 ясрин сону – 8 ясрин яввялляриндя Азярб.-да тцрк дилляринин цстцнлцк тяшкил етдийини тясдигляйир. Мящз бу дюврдян, мцхтялиф диалект вя лящъялярин ясасында ващид Азярбайъан-тцрк дили формалашмаьа башлады. 11–12 ясрлярдя Азярб. яразисиня сялъугилярин ахыны баш верди; мящз  бу дюврдя  тайфаларын гайнайыб-гарышмасы вя ассимилйасийасы нятиъясиндя ващид Азярб. халгы тяшяккцл тапды. Цмумиййятля, шм.-да Гафгаз даьлары, Дярбянд,  ъ.-да  Зянъан–Гязвин–Щямядан, ш.-дя Хязяр дянизиндян башлайараг г.-дя Тифлис, Иряван вя Урмийа эюлцнцн г. сащилляри А.-ын халг кими формалашдыьы тарихи мяканы ящатя едир. Тарих бойу дювлятчилик янянялярини горуйуб сахламыш А. мцхтялиф дюврлярдя Шивраншащлар, Саъиляр, Салариляр, Ряввадиляр, Шяддадиляр, Елдянизляр, Щцлакулар, Гарагойунлулар, Аьгойунлулар, Сяфявиляр, Яфшарлар вя Гаъарлар дювлятлярини йаратмышлар. 18 ясрдя Азярб. яразисиндя ханлыглар мейдана эялмишдир.

    Русийа вя Иран арасында имзаланмыш Эцлцстан (1813) вя Тцркмянчай (1828) мцгавиляляри нятиъясиндя Азярб. яразиси ики йеря парчаланды. 19 ясрин 30-ъу илляриндя Русийа щюкумятинин щимайядарлыьы иля ермяниляр кцтляви сурятдя Азярб. торпагларына (хцсусян Гарабаь, Эянъя, Иряван, Нахчыван вя с. ханлыгларын яразиляриня) кючцрцлдц. Бу да онларын эяляъяк торпаг иддиаларынын башланьыъыны гойду. Щямин дюврдя Русийа империйасы кючцрмя сийасятини давам етдиряряк, Шимали Азярб.-а рус сектантлары вя алман колонистлярини кючцрмцшдц. 19 ясрин 70-ъи илляриндя Шимали Азярб.-да сянайенин (хцсусиля Бакы нефт сянайеси) сцрятли инкишафы иля ялагядар, империйанын айры-айры яразиляриндян бура мцхтялиф миллятлярин (ясасян, христиан) нцмайяндяляринин эцълц ахыны баш верди.

    19 яср – 20 ясрин яввялляриндя А.-ын бир сыра етнографик групларынын (айрымлар, байатлар, яфшарлар, гарадаьлылар, гарапапаглар, падарлар вя шащсевянляр) тясяррцфаты вя мядяни хцсусиййятляри ясас ящалидян фярглянирди. Мяншя вя дил бахымдан ися бу груплар А. иля ейниййят тяшкил едирди. 20 ясрин орталарында Шимали Азярб. яразисиндяки етнографик групларын арасындакы фяргляр, ясасян, арадан галхды. Щазырда Ъянуби Азярб.-да вя Ирагда А.-ын етнографик груплары мювъуддур; бунлардан ян ириляри гашгайлар вя тцркманлардыр.

    1920 илдя Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти (АХЪ) деврилдикдян сонра ермяни-дашнак миллятчиляринин тящрики иля болшевикляр тяряфиндян А.-а гаршы кцтляви репрессийалар щяйата кечирилди. Бу дюврдя А.-ын совет щюкумятиня гаршы цсйанлары баш верди, гачаг щярякаты узун мцддят давам етди. Тоталитар совет режими дюврцндя 300 миндян чох А. репрессийа гурбаны олду. 20 ясрин яввялляриндя Ъянуби Азярб.-да да азадлыг щярякаты эенишлянди. 1920 вя 1945 иллярдя  бурада йаранан милли щюкумятляр мцртяъе гцввяляр тяряфиндян деврилди. А.-а гаршы йени репрессийалар вя кцтляви сцрэцнляр дюврц башланды. Икинъи дцнйа мцщарибяси (1939–45) заманы да ъябщядя 300 миндян чох азярб. щялак олду, чохлары иткин дцшдц. 1948–53 иллярдя рящбяр вязифялярдя олан ермянилярин тящрики иля совет щюкумяти тяряфиндян гябул олунан гярарлар ясасында А. Ерм. ССР яразисиндяки тарихи-етник торпагларындан кцтляви сурятдя депортасийа олундулар. Бу да халгын сийаси, сосиал-игтисади вя мядяни инкишафына ъидди зийан вурду. 1987–88 иллярдя 200 миндян чох азярб. ермяни-дашнак миллятчиляри тяряфиндян Гярби Азярб. (индики Ерм. Респ.) яразисиндян тамамиля говулду. 1991 илдя Шимали Азярб.-да йаранан Азярбайъан Республикасы А.-ын тарихи яразисинин тягр. 1/3 щиссясини ящатя едир.

    А.-ын мялум олан ян гядим йазылары Анубанининин (е.я. 23 яср) Зющаб ш. йахынлыьында (Ъянуби Азярб.) йерляшян Сарыпул гайасындакы даш стеласыдыр. Тядгигатчылар мидийалыларын (мадалылар) михи йазыдан истифадя етдийини ещтимал едирляр. Атропатенада ися арами вя йунан йазыларындан истифадя олунурду. Мянбяляря эюря, албанларын е.я. 1 ясрдя йазылары вар иди. Ерамызын 5 ясринин яввялиндя ися албан йазысы тякмилляшдирилди [бах Албан (Гафгаз) ялифбасы]. 7 яср – 20 ясрин яввялиндя А. яряб ялифбасындан истифадя етмишляр. Бязи тядгигатчылар 9–10 ясрлярдян Азярб. яразисиндя Орхон-Йенисей йазыларындан да истифадя олундуьуну гейд едирляр. Орта ясрлярдя Йахын Шярг юлкяляриндя яряб вя фарс дилляри ядяби дил олдуьундан узун мцддят А. ясярлярини ана дили иля йанашы, бу диллярдя дя йазырдылар. 13 ясрдян Азярб. дили ядябиййатда тядриъян апарыъы мювге тутмаьа башлады вя Сяфявиляр дюврцндя дювлят дили олду. Азярб.-да совет щакимиййяти гурулдугдан сонра 1922 илдян латын графикасына кечилмяйя башланды. Бу дюврдя Тцркийядя дя ейни просес башланды. Лакин совет щюкумяти тцрк халгларыны бир-бириня йахынлашдыран ортаг хцсусиййятлярдян мящрум етмяк сийасяти йеридирди вя буна эюря дя 1940 илдя Азярб. йазысынын Кирил ялифбасы ясасында тяртиб олунмуш йени ялифбайа кечилмяси щаггында  ганун  гябул  етди. 1991 илдя Азярб. мцстягиллик ялдя етдикдян сонра Азярб. Респ. Али Советинин гярары иля латын графикалы Азярб. ялифбасы бярпа едилди.

    А. арасында гядимдян мцхтялиф дини эюрцшляр йайылмышды. Е.я. 3–1-ъи минилликлярдя Азярб.-да бцтпярястлик вя политеизм, е.я. 1-ъи миниллийин 2-ъи йарысындан орта ясрлярядяк атяшпярястлик вя зярдцштилик мювъуд олмушдур.  Антик  дюврдя  албанлар щямчинин  эюйя,  эцняшя,  айа, суйа  вя с. ситайиш едирдиляр. Ерамызын 1–2 ясрляриндя Албанийада христианлыг йайылмаьа башламыш, 4 ясрдя ися дювлят дини олмушдур. Щямин дюврдя Сасаниляр дювлятинин тяркибиндя олан Атропатена зярдцштилийин дини мяркязляриндян бири иди. 7 ясрин сону – 8 ясрин яввялиндя Даьлыг  Гарабаьдан  башга бцтцн Азярб. яразисиндя ислам дини йайылды.

    А.-ын мадди мядяниййяти вя тясяррцфаты гядим яняняляря ясасланыр. Археоложи газынтылар нятиъясиндя ашкар едилмиш ямяк алятляри, тахыл галыглары вя с. Азярб.-да Сон Неолит вя Тунъ дюврляриндян башлайараг якинчилик мядяниййятинин йайылдыьыны сцбут едир. А.-ын тясяррцфатында якинчиликля йанашы малдарлыг да мцщцм рол ойнайырды. Археоложи газынтылар нятиъясиндя ашкар олунмуш гядим нягл васитяляри (араба вя с.) А.-ын кючяри малдарлыгла мяшьул олдугларыны эюстярир. Азярб.-да тапылмыш зянэин мадди мядяниййят нцмуняляри (габлар, силащлар, бязяк яшйалары вя с.) А.-ын щяля гядимдян мцхтялиф сяняткарлыг сащяляри (дулусчулуг, тохуъулуг, дямирчилик, мисэярлик, зярэярлик, ипякчилик, халчачылыг вя с. иля мяшьул олдугларыны тясдиг едир. Азярб. халчалары вя ипяк парчалары хариъи юлкялярдя дя мяшщур иди.

    А. ъоьрафи шяраитя уйьун евлярдя (кома, дяйя, чадыр, гарадам вя с.) йашайырдылар. Эейимлярин щазырланмасы цчцн юлкянин зянэин хаммалындан (йун, эюн, памбыг, кятан, ипяк вя с.) истифадя олунурду. А.-ын яняняви гадын эейими кюйняк, архалыг, ъораб, башмаг, баш юртцйц (юрпяк, кялаьайы, йайлыг, лячяк вя с.), киши эейими (кюйняк, дизлик, архалыг, чуха, йапынъы вя с.), щямчинин баш (папаг, бюрк, тясяк, башлыг вя с.) вя айаг (ъораб, чарыг, башмаг, чякмя вя с.) эейим дястляриндян ибарят иди. А. гядим вя зянэин мятбяхя маликдирляр. Яняняви йемякляр ят (бозбаш, долма, говурма, кабаб, пити вя с.), хямир (гуймаг, хяшил, умаъашы, яриштяли аш, хянэял, дцшбяря, эцрзя, гутаб вя с.), сцд, балыг вя с. ясасында щазырланыр. Плов чешидляри олдугъа зянэиндир. Чюряк (тяндир, фятир, лаваш вя с.), ширниййат (шякярбура, пахлава, кятя вя с.) вя чяряз (суъуг, алана вя с.) нювляри дя чохдур.

    Гядимдян зянэин  фолклору  вя  мусигиси олан А.-ын орта ясрлярдя йаранмыш дастанларында (“Китаби-Дядя Горгуд”, “Шащ Исмайыл”, “Короьлу”, “Ясли вя Кярям”, “Ашыг Гяриб” вя с.) вя наьылларында, ясасян, гящряманлыг, вятянпярвярлик, достлуг, сядагят, саф мящяббят  тяряннцм  едилир.  А.ын шифащи халг ядябиййаты янянялярини ашыглар (озанлар) йашадырдылар (бах Ашыг ядябиййаты). Гопуз, гавал (дяф), тцтяк, зурна, саз, тар, каманча,  балабан,  наьара  вя  с. А.-ын гядим мусиги алятляридир.

    А.-ын бир чох яняняви байрамлары (“Хыдыр Няби”, “Сяддя”, “Мищриъан” вя с.) олмушдур. Бу байрамлардан ян гядими олан Новруз (“Йени эцн”) эцнцмцзядяк эялиб чатмышдыр.

    Дцнйанын мцхтялиф юлкяляриндя йашайан А.-ын диаспор тяшкилатлары арасында даща сых ялагяляр йаратмаг мягсядиля 1991 илдя Щ.Ялийевин тяшяббцсц иля “Дцнйа Азярбайъанлыларынын щямряйлик вя бирлик эцнц щаггында” гярар гябул едилди, Бакыда дцнйа А.-ынын 1-ъи вя 2-ъи гурултайлары (2001, 2006) кечирилди. 2002 илдя хариъи юлкялярдя йашайан азярбайъанлыларла иш цзря дювлят комитяси йарадылды вя “Хариъдя йашайан азярбайъанлыларла мцнасибятдя Азярбайъан Республикасынын дювлят сийасяти щаггында” ганун гябул едилди. Щазырда 31 декабр “Дцнйа Азярбайъанлыларынын щямряйлик эцнц” кими гейд олунур. Бах щямчинин “Азярбайъан” хцсуси ъилдиня.

    Яд.: И в а н о в  М. С. Племена Фарса, кашкайцы, хамсе, кухгилуйе, мамасани. М., 1961; Щявилов Щ. Азярбайъан етнографийасы. Б., 1991; Азярбайъан тарихи (йедди ъилддя). Б., 1998–2004.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    AZƏRBAYCANLILAR

    АЗЯРБАЙЪАНЛЫЛАР   –   Азярб.   Респ.-нын ясас ящалиси, миллят. Азярб. Респ.-нда сайлары 8,2 млн. няфярдир (2010). Ъянуби Азярб.-да 30 млн.-дан артыг азярб. йашайыр (1997). Мцхтялиф мялуматлара эюря, щямчинин Тцркийя (тягр. 3 млн), РФ (тягр. 2 млн.), Ираг (тягр. 1,2 млн), АБШ (тягр. 1 млн.), Мисир (тягр. 845 мин), Пакистан (тягр. 654 мин), Украйна (тягр.  500 мин.), Эцръцстан (500 мин), Яфганыстан (тягр. 438 мин), Щиндистан (тягр. 301 мин), АФР (тягр. 300 мин), Ялъязаир (тягр. 270 мин), Щолландийа (тягр. 244 мин), Канада (тягр. 174 мин), Бангладеш (тягр. 170 мин), Франса (тягр. 170 мин), Газахыстан (тягр. 110 мин), Бразилийа (тягр. 74 мин), Беларус (тягр. 66 мин), Болгарыстан (тягр. 64 мин), Юзбякистан (тягр. 60 мин), Йямян (тягр. 58 мин), Данимарка (тягр. 56 мин), Норвеч (тягр. 50 мин), Сяудиййя Ярябистаны (тягр. 50 мин), Сурийа (тягр. 50 мин), Тцркмянистан (тягр. 42 мин), Исвеч (тягр. 41 мин), Исвечря (тягр. 40 мин), Чин (тягр. 30 мин), Мексика (тягр. 26 мин), Гырьызыстан (тягр. 20 мин), Судан (тягр.  17  мин),  Арэентина (тягр. 12 мин), Йапонийа (тягр. 10 мин), Австралийа (тягр. 8 мин), Малта (тягр. 2,5 мин), Исраил вя с. юлкялярдя дя А. вар. А. Азярб.-ын тарихи яразиляри олан Ъянуби Азярб. (индики Иран Ислам Респ.-нын шм.-г. яйалятляри), Борчалы (индики Эцръ. Респ.-нын ш. р-нлары) вя Дярбянд (индики РФ-нин Даь. Респ.) бюлэяляринин, щямчинин Гярби Азярб.-ын (индики Ерм. Респ.) яразисинин гядим сакинляридир. Цмумиййятля, А.-ын Ъянуби Гафгазда йашадыглары ярази тягр. 150 мин км2бярабяр иди. Гярби Азярб. яразисиндя А.-а гаршы щяйата кечирилян сойгырымы вя тягибляря, мяъбури кючцрцлмяляря, бахмайараг, бурада галан  200  миндян  чох  азярб.  да 1988 илдя ермяни дашнаклары тяряфиндян кцтляви сурятдя депортасийа олунмушлар.

    Яввялляр юзлярини тцрк адландырмыш, даща сонра Азярб. ССР конститусийасына (1937) ясасян адлары “азярбайъанлы” кими дяйишдирилмишдир. Азярб.-ын сонракы конститусийаларында да (1978, 1995) бу ад сахланылмышдыр. А. ифадяси Азярб.-да йашайан бцтцн мцсялман ящалисиня шамил едилир. А. тарихи мянбялярдя тцркляр, Азярбайъан тцркляри, азяри тцркляри, татарлар, Гафгаз татарлары вя Гафгаз мцсялманлары  кими дя гейд олунурлар.

    А. тцрк дилляринин оьуз групуна аид олан Азярбайъан дилиндя данышырлар. Бюйцк Авропа иргинин ъ. вариантынын ики антроположи типиня – долихо-мезокефал (Каспи типи) вя брахикефаллара мянсубдурлар. Щинд–Аралыг дянизи кичик иргиня аид едилян Каспи типи Шимали Азярб.-ын мяркязиндя вя ъ.-унда, щямчинин Ъянуби Азярб.-да эениш йайылмышдыр. Балкан-Гафгаз кичик иргиня аид едилян брахикефал антроположи типи ися, ясасян, Шимали Азярб.-ын шм.-г. вя ъ.-ш. бюлэяляри цчцн сяъиййявидир. Тядгигатлар А.-ын мцасир антроположи типляринин Азярб.-ын гядим ящалисинин антроположи типляриня уйьун эялдийини тясдиг едир. А.-ын етноэенезиндя луллубиляр, кутиляр, щурриляр, манналылар, атропатеналылар, каспиляр, скифляр, удиляр, албанлар, щунлар, сабирляр, булгарлар, барсилляр, кянэярляр, аварлар, хязярляр, печенегляр, гыпчаглар, оьузлар, сялъуглар вя б. етнослар иштирак етмишляр.

    Азярб.-ын ялверишли тябии-ъоьрафи шяраити ян гядим дюврлярдян бурада инсанларын мяскунлашмасына имкан йаратмышдыр. Гядим инсанлар Азярб. яразисиндя Еркян Палеолит дюврцндя (тягр. 2 млн. – 100 мин ил яввял) мяскунлашмышлар. Азярб. яразисиндя ашкар олунмуш ян гядим инсанын галыглары 350–400 мин ил яввяля аиддир (бах Азых маьарасы, щямчинин Азыхантроп). Апарылан археоложи тядгигатлар бурада гядим инсанын йеткинляшмяси просесинин тягр. 300–100 мин ил яввял башладыьыны вя Сон Палеолит (40–13 мин ил яввял) дюврцнцн яввялиндя мцасир инсан типинин формалашдыьыны эюстярир. Истещсал тясяррцфатынын йайылмасы Азярб. яразисиндяки ящалинин инкишаф етмясиня шяраит йаратды; е.я. 6–4-ъц минилликлярдя тайфалар  мейдана эялди. Бу тайфаларын юз яразиляри, юзцнямяхсус адлары, дилляри вя айинляри вар иди. Сонралар ящалинин артмасы вя с. сябяблярдян бу тайфалар эениш яразиляря йайылмышлар. Е.я. 4-ъц минилликдя Азярб.-да мяскунлашан тайфаларда малдарлыг, якинчилик вя сяняткарлыг инкишаф етмиш, якинчималдар тясяррцфаты формалашмышдыр. Сон Енеолитин – Еркян Тунъ (е.я. 4-ъц миниллийин орталары – 3-ъц миниллик) дюврцндя Азярб.-да  якинчи-малдар  тайфалара  мяхсус Кцр–Араз археоложи мядяниййяти тяшяккцл тапды.

    А.-ын 5 мин иллик дювлятчилик тарихи вардыр. Е.я. 3-ъц миниллийин сонунъу рцбцндя Азярб. яразисиндя луллубилярин вя кутилярин тайфа бирликляри мейдана эялди, даща сонра бу тайфаларын дювлят гурумлары йаранды. Е.я. 3–2-ъи минилликлярдя бурада щурриляр вя кашшулар мяскунлашмыш, е.я. 2ъи миниллийин сону – 1-ъи миниллийин яввялиндя ирандилли тайфалар да бу яразиляря кючмяйя башламышлар. Щямин дюврдя Азярб.-да гафгаздилли тайфалар да вар иди. Луллубилярин, кутилярин вя щуррилярин варисляри олан манналылар е.я. 9 ясрдя Ъянуби Азярб. яразисиндя Манна дювлятини йаратдылар. Е.я. 7 ясрин яввялиндя Юн Асийайа, о ъцмлядян Азярб.-а скифлярин ахыны башлады вя е.я. 674 илдя бурада Скиф шащлыьы йаранды. Щазырда Азярб.-дакы топонимлярин бир чоху скифлярин ады иля баьлыдыр. Е.я. 323 илдя Азярб. яразисиндя йаранан Атропатена дювлятиндя мцхтялиф диллярдя данышан бир чох тайфа йашаса да, еркян орта ясрлярдя бурада ващид азяри дили тяшяккцл тапмышды. Бу дюврдя формалашан Албанийа дювлятинин яразисиндя 26 тайфа мяскунлашмышды; бунлардан ян ириляри албанлар, гаргарлар, удиляр, каспиляр вя б. иди. Ерамызын 3 ясриндя Азярб. яразисиня щун тайфаларынын ахыны эцълянди. Сасанилярин кючцрмя сийасяти нятиъясиндя Албанийанын шм.-ына ирандилли ящалинин (инди онлар “тат” адланырлар) кючцрцлмясиня бахмайараг, онлар тядриъян йерли ящали иля гайнайыб-гарышмышлар (20 ясрдя татлар А.-ын тяркибиня, демяк олар ки, там дахил олмушлар). 7–8 ясрлярдя Шимали Азярб. яразисиндя хязярляр мяскян салмышлар. Орта яср яряб мцяллифи ял-Истяхринин мялуматына эюря, бурада Аран дили мювъуд иди. Яряб истиласындан сонра юлкяйя чохлу яряб ящалиси кючцрцлся дя, онлар гыса мцддят ярзиндя йерли ящали иля гайнайыб-гарышмыш вя юз диллярини итирмишляр. Орта яср яряб тарихчиси Ибн Щишам Азярб. щаггында йазыр: “Ора гядимдян тцрклярин мяскунлашдыьы торпагдыр. Онлар [тцрк тайфалары] орайа ъямляшяряк бир-бири иля гарышмыш вя тякмилляшмишляр”. 7 ясрин сону – 8 ясрин яввялиндя ислам дининин гябул едилмяси А.-ын формалашмасында мцщцм рол ойнамышдыр. Цмумиййятля, яряблярин щюкмранлыьы дюврцндя Атропатена вя Албанийанын ващид дювлят тяркибиндя олмасы Азярб.-ын ъ. вя шм. вил.-ляринин игтисади вя мядяни ъящятдян даща да йахынлашмасына вя етник консолидасийа просесинин сцрятлянмясиня тякан верди. Лингвистик фактларла (5–7 ясрляря аид албан мянбяляриндя тцркизмляр, Азярб.ын тцркдилли топонимикасы вя с.) йанашы, диэяр фактлар да 7 ясрин сону – 8 ясрин яввялляриндя Азярб.-да тцрк дилляринин цстцнлцк тяшкил етдийини тясдигляйир. Мящз бу дюврдян, мцхтялиф диалект вя лящъялярин ясасында ващид Азярбайъан-тцрк дили формалашмаьа башлады. 11–12 ясрлярдя Азярб. яразисиня сялъугилярин ахыны баш верди; мящз  бу дюврдя  тайфаларын гайнайыб-гарышмасы вя ассимилйасийасы нятиъясиндя ващид Азярб. халгы тяшяккцл тапды. Цмумиййятля, шм.-да Гафгаз даьлары, Дярбянд,  ъ.-да  Зянъан–Гязвин–Щямядан, ш.-дя Хязяр дянизиндян башлайараг г.-дя Тифлис, Иряван вя Урмийа эюлцнцн г. сащилляри А.-ын халг кими формалашдыьы тарихи мяканы ящатя едир. Тарих бойу дювлятчилик янянялярини горуйуб сахламыш А. мцхтялиф дюврлярдя Шивраншащлар, Саъиляр, Салариляр, Ряввадиляр, Шяддадиляр, Елдянизляр, Щцлакулар, Гарагойунлулар, Аьгойунлулар, Сяфявиляр, Яфшарлар вя Гаъарлар дювлятлярини йаратмышлар. 18 ясрдя Азярб. яразисиндя ханлыглар мейдана эялмишдир.

    Русийа вя Иран арасында имзаланмыш Эцлцстан (1813) вя Тцркмянчай (1828) мцгавиляляри нятиъясиндя Азярб. яразиси ики йеря парчаланды. 19 ясрин 30-ъу илляриндя Русийа щюкумятинин щимайядарлыьы иля ермяниляр кцтляви сурятдя Азярб. торпагларына (хцсусян Гарабаь, Эянъя, Иряван, Нахчыван вя с. ханлыгларын яразиляриня) кючцрцлдц. Бу да онларын эяляъяк торпаг иддиаларынын башланьыъыны гойду. Щямин дюврдя Русийа империйасы кючцрмя сийасятини давам етдиряряк, Шимали Азярб.-а рус сектантлары вя алман колонистлярини кючцрмцшдц. 19 ясрин 70-ъи илляриндя Шимали Азярб.-да сянайенин (хцсусиля Бакы нефт сянайеси) сцрятли инкишафы иля ялагядар, империйанын айры-айры яразиляриндян бура мцхтялиф миллятлярин (ясасян, христиан) нцмайяндяляринин эцълц ахыны баш верди.

    19 яср – 20 ясрин яввялляриндя А.-ын бир сыра етнографик групларынын (айрымлар, байатлар, яфшарлар, гарадаьлылар, гарапапаглар, падарлар вя шащсевянляр) тясяррцфаты вя мядяни хцсусиййятляри ясас ящалидян фярглянирди. Мяншя вя дил бахымдан ися бу груплар А. иля ейниййят тяшкил едирди. 20 ясрин орталарында Шимали Азярб. яразисиндяки етнографик групларын арасындакы фяргляр, ясасян, арадан галхды. Щазырда Ъянуби Азярб.-да вя Ирагда А.-ын етнографик груплары мювъуддур; бунлардан ян ириляри гашгайлар вя тцркманлардыр.

    1920 илдя Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти (АХЪ) деврилдикдян сонра ермяни-дашнак миллятчиляринин тящрики иля болшевикляр тяряфиндян А.-а гаршы кцтляви репрессийалар щяйата кечирилди. Бу дюврдя А.-ын совет щюкумятиня гаршы цсйанлары баш верди, гачаг щярякаты узун мцддят давам етди. Тоталитар совет режими дюврцндя 300 миндян чох А. репрессийа гурбаны олду. 20 ясрин яввялляриндя Ъянуби Азярб.-да да азадлыг щярякаты эенишлянди. 1920 вя 1945 иллярдя  бурада йаранан милли щюкумятляр мцртяъе гцввяляр тяряфиндян деврилди. А.-а гаршы йени репрессийалар вя кцтляви сцрэцнляр дюврц башланды. Икинъи дцнйа мцщарибяси (1939–45) заманы да ъябщядя 300 миндян чох азярб. щялак олду, чохлары иткин дцшдц. 1948–53 иллярдя рящбяр вязифялярдя олан ермянилярин тящрики иля совет щюкумяти тяряфиндян гябул олунан гярарлар ясасында А. Ерм. ССР яразисиндяки тарихи-етник торпагларындан кцтляви сурятдя депортасийа олундулар. Бу да халгын сийаси, сосиал-игтисади вя мядяни инкишафына ъидди зийан вурду. 1987–88 иллярдя 200 миндян чох азярб. ермяни-дашнак миллятчиляри тяряфиндян Гярби Азярб. (индики Ерм. Респ.) яразисиндян тамамиля говулду. 1991 илдя Шимали Азярб.-да йаранан Азярбайъан Республикасы А.-ын тарихи яразисинин тягр. 1/3 щиссясини ящатя едир.

    А.-ын мялум олан ян гядим йазылары Анубанининин (е.я. 23 яср) Зющаб ш. йахынлыьында (Ъянуби Азярб.) йерляшян Сарыпул гайасындакы даш стеласыдыр. Тядгигатчылар мидийалыларын (мадалылар) михи йазыдан истифадя етдийини ещтимал едирляр. Атропатенада ися арами вя йунан йазыларындан истифадя олунурду. Мянбяляря эюря, албанларын е.я. 1 ясрдя йазылары вар иди. Ерамызын 5 ясринин яввялиндя ися албан йазысы тякмилляшдирилди [бах Албан (Гафгаз) ялифбасы]. 7 яср – 20 ясрин яввялиндя А. яряб ялифбасындан истифадя етмишляр. Бязи тядгигатчылар 9–10 ясрлярдян Азярб. яразисиндя Орхон-Йенисей йазыларындан да истифадя олундуьуну гейд едирляр. Орта ясрлярдя Йахын Шярг юлкяляриндя яряб вя фарс дилляри ядяби дил олдуьундан узун мцддят А. ясярлярини ана дили иля йанашы, бу диллярдя дя йазырдылар. 13 ясрдян Азярб. дили ядябиййатда тядриъян апарыъы мювге тутмаьа башлады вя Сяфявиляр дюврцндя дювлят дили олду. Азярб.-да совет щакимиййяти гурулдугдан сонра 1922 илдян латын графикасына кечилмяйя башланды. Бу дюврдя Тцркийядя дя ейни просес башланды. Лакин совет щюкумяти тцрк халгларыны бир-бириня йахынлашдыран ортаг хцсусиййятлярдян мящрум етмяк сийасяти йеридирди вя буна эюря дя 1940 илдя Азярб. йазысынын Кирил ялифбасы ясасында тяртиб олунмуш йени ялифбайа кечилмяси щаггында  ганун  гябул  етди. 1991 илдя Азярб. мцстягиллик ялдя етдикдян сонра Азярб. Респ. Али Советинин гярары иля латын графикалы Азярб. ялифбасы бярпа едилди.

    А. арасында гядимдян мцхтялиф дини эюрцшляр йайылмышды. Е.я. 3–1-ъи минилликлярдя Азярб.-да бцтпярястлик вя политеизм, е.я. 1-ъи миниллийин 2-ъи йарысындан орта ясрлярядяк атяшпярястлик вя зярдцштилик мювъуд олмушдур.  Антик  дюврдя  албанлар щямчинин  эюйя,  эцняшя,  айа, суйа  вя с. ситайиш едирдиляр. Ерамызын 1–2 ясрляриндя Албанийада христианлыг йайылмаьа башламыш, 4 ясрдя ися дювлят дини олмушдур. Щямин дюврдя Сасаниляр дювлятинин тяркибиндя олан Атропатена зярдцштилийин дини мяркязляриндян бири иди. 7 ясрин сону – 8 ясрин яввялиндя Даьлыг  Гарабаьдан  башга бцтцн Азярб. яразисиндя ислам дини йайылды.

    А.-ын мадди мядяниййяти вя тясяррцфаты гядим яняняляря ясасланыр. Археоложи газынтылар нятиъясиндя ашкар едилмиш ямяк алятляри, тахыл галыглары вя с. Азярб.-да Сон Неолит вя Тунъ дюврляриндян башлайараг якинчилик мядяниййятинин йайылдыьыны сцбут едир. А.-ын тясяррцфатында якинчиликля йанашы малдарлыг да мцщцм рол ойнайырды. Археоложи газынтылар нятиъясиндя ашкар олунмуш гядим нягл васитяляри (араба вя с.) А.-ын кючяри малдарлыгла мяшьул олдугларыны эюстярир. Азярб.-да тапылмыш зянэин мадди мядяниййят нцмуняляри (габлар, силащлар, бязяк яшйалары вя с.) А.-ын щяля гядимдян мцхтялиф сяняткарлыг сащяляри (дулусчулуг, тохуъулуг, дямирчилик, мисэярлик, зярэярлик, ипякчилик, халчачылыг вя с. иля мяшьул олдугларыны тясдиг едир. Азярб. халчалары вя ипяк парчалары хариъи юлкялярдя дя мяшщур иди.

    А. ъоьрафи шяраитя уйьун евлярдя (кома, дяйя, чадыр, гарадам вя с.) йашайырдылар. Эейимлярин щазырланмасы цчцн юлкянин зянэин хаммалындан (йун, эюн, памбыг, кятан, ипяк вя с.) истифадя олунурду. А.-ын яняняви гадын эейими кюйняк, архалыг, ъораб, башмаг, баш юртцйц (юрпяк, кялаьайы, йайлыг, лячяк вя с.), киши эейими (кюйняк, дизлик, архалыг, чуха, йапынъы вя с.), щямчинин баш (папаг, бюрк, тясяк, башлыг вя с.) вя айаг (ъораб, чарыг, башмаг, чякмя вя с.) эейим дястляриндян ибарят иди. А. гядим вя зянэин мятбяхя маликдирляр. Яняняви йемякляр ят (бозбаш, долма, говурма, кабаб, пити вя с.), хямир (гуймаг, хяшил, умаъашы, яриштяли аш, хянэял, дцшбяря, эцрзя, гутаб вя с.), сцд, балыг вя с. ясасында щазырланыр. Плов чешидляри олдугъа зянэиндир. Чюряк (тяндир, фятир, лаваш вя с.), ширниййат (шякярбура, пахлава, кятя вя с.) вя чяряз (суъуг, алана вя с.) нювляри дя чохдур.

    Гядимдян зянэин  фолклору  вя  мусигиси олан А.-ын орта ясрлярдя йаранмыш дастанларында (“Китаби-Дядя Горгуд”, “Шащ Исмайыл”, “Короьлу”, “Ясли вя Кярям”, “Ашыг Гяриб” вя с.) вя наьылларында, ясасян, гящряманлыг, вятянпярвярлик, достлуг, сядагят, саф мящяббят  тяряннцм  едилир.  А.ын шифащи халг ядябиййаты янянялярини ашыглар (озанлар) йашадырдылар (бах Ашыг ядябиййаты). Гопуз, гавал (дяф), тцтяк, зурна, саз, тар, каманча,  балабан,  наьара  вя  с. А.-ын гядим мусиги алятляридир.

    А.-ын бир чох яняняви байрамлары (“Хыдыр Няби”, “Сяддя”, “Мищриъан” вя с.) олмушдур. Бу байрамлардан ян гядими олан Новруз (“Йени эцн”) эцнцмцзядяк эялиб чатмышдыр.

    Дцнйанын мцхтялиф юлкяляриндя йашайан А.-ын диаспор тяшкилатлары арасында даща сых ялагяляр йаратмаг мягсядиля 1991 илдя Щ.Ялийевин тяшяббцсц иля “Дцнйа Азярбайъанлыларынын щямряйлик вя бирлик эцнц щаггында” гярар гябул едилди, Бакыда дцнйа А.-ынын 1-ъи вя 2-ъи гурултайлары (2001, 2006) кечирилди. 2002 илдя хариъи юлкялярдя йашайан азярбайъанлыларла иш цзря дювлят комитяси йарадылды вя “Хариъдя йашайан азярбайъанлыларла мцнасибятдя Азярбайъан Республикасынын дювлят сийасяти щаггында” ганун гябул едилди. Щазырда 31 декабр “Дцнйа Азярбайъанлыларынын щямряйлик эцнц” кими гейд олунур. Бах щямчинин “Азярбайъан” хцсуси ъилдиня.

    Яд.: И в а н о в  М. С. Племена Фарса, кашкайцы, хамсе, кухгилуйе, мамасани. М., 1961; Щявилов Щ. Азярбайъан етнографийасы. Б., 1991; Азярбайъан тарихи (йедди ъилддя). Б., 1998–2004.

    AZƏRBAYCANLILAR

    АЗЯРБАЙЪАНЛЫЛАР   –   Азярб.   Респ.-нын ясас ящалиси, миллят. Азярб. Респ.-нда сайлары 8,2 млн. няфярдир (2010). Ъянуби Азярб.-да 30 млн.-дан артыг азярб. йашайыр (1997). Мцхтялиф мялуматлара эюря, щямчинин Тцркийя (тягр. 3 млн), РФ (тягр. 2 млн.), Ираг (тягр. 1,2 млн), АБШ (тягр. 1 млн.), Мисир (тягр. 845 мин), Пакистан (тягр. 654 мин), Украйна (тягр.  500 мин.), Эцръцстан (500 мин), Яфганыстан (тягр. 438 мин), Щиндистан (тягр. 301 мин), АФР (тягр. 300 мин), Ялъязаир (тягр. 270 мин), Щолландийа (тягр. 244 мин), Канада (тягр. 174 мин), Бангладеш (тягр. 170 мин), Франса (тягр. 170 мин), Газахыстан (тягр. 110 мин), Бразилийа (тягр. 74 мин), Беларус (тягр. 66 мин), Болгарыстан (тягр. 64 мин), Юзбякистан (тягр. 60 мин), Йямян (тягр. 58 мин), Данимарка (тягр. 56 мин), Норвеч (тягр. 50 мин), Сяудиййя Ярябистаны (тягр. 50 мин), Сурийа (тягр. 50 мин), Тцркмянистан (тягр. 42 мин), Исвеч (тягр. 41 мин), Исвечря (тягр. 40 мин), Чин (тягр. 30 мин), Мексика (тягр. 26 мин), Гырьызыстан (тягр. 20 мин), Судан (тягр.  17  мин),  Арэентина (тягр. 12 мин), Йапонийа (тягр. 10 мин), Австралийа (тягр. 8 мин), Малта (тягр. 2,5 мин), Исраил вя с. юлкялярдя дя А. вар. А. Азярб.-ын тарихи яразиляри олан Ъянуби Азярб. (индики Иран Ислам Респ.-нын шм.-г. яйалятляри), Борчалы (индики Эцръ. Респ.-нын ш. р-нлары) вя Дярбянд (индики РФ-нин Даь. Респ.) бюлэяляринин, щямчинин Гярби Азярб.-ын (индики Ерм. Респ.) яразисинин гядим сакинляридир. Цмумиййятля, А.-ын Ъянуби Гафгазда йашадыглары ярази тягр. 150 мин км2бярабяр иди. Гярби Азярб. яразисиндя А.-а гаршы щяйата кечирилян сойгырымы вя тягибляря, мяъбури кючцрцлмяляря, бахмайараг, бурада галан  200  миндян  чох  азярб.  да 1988 илдя ермяни дашнаклары тяряфиндян кцтляви сурятдя депортасийа олунмушлар.

    Яввялляр юзлярини тцрк адландырмыш, даща сонра Азярб. ССР конститусийасына (1937) ясасян адлары “азярбайъанлы” кими дяйишдирилмишдир. Азярб.-ын сонракы конститусийаларында да (1978, 1995) бу ад сахланылмышдыр. А. ифадяси Азярб.-да йашайан бцтцн мцсялман ящалисиня шамил едилир. А. тарихи мянбялярдя тцркляр, Азярбайъан тцркляри, азяри тцркляри, татарлар, Гафгаз татарлары вя Гафгаз мцсялманлары  кими дя гейд олунурлар.

    А. тцрк дилляринин оьуз групуна аид олан Азярбайъан дилиндя данышырлар. Бюйцк Авропа иргинин ъ. вариантынын ики антроположи типиня – долихо-мезокефал (Каспи типи) вя брахикефаллара мянсубдурлар. Щинд–Аралыг дянизи кичик иргиня аид едилян Каспи типи Шимали Азярб.-ын мяркязиндя вя ъ.-унда, щямчинин Ъянуби Азярб.-да эениш йайылмышдыр. Балкан-Гафгаз кичик иргиня аид едилян брахикефал антроположи типи ися, ясасян, Шимали Азярб.-ын шм.-г. вя ъ.-ш. бюлэяляри цчцн сяъиййявидир. Тядгигатлар А.-ын мцасир антроположи типляринин Азярб.-ын гядим ящалисинин антроположи типляриня уйьун эялдийини тясдиг едир. А.-ын етноэенезиндя луллубиляр, кутиляр, щурриляр, манналылар, атропатеналылар, каспиляр, скифляр, удиляр, албанлар, щунлар, сабирляр, булгарлар, барсилляр, кянэярляр, аварлар, хязярляр, печенегляр, гыпчаглар, оьузлар, сялъуглар вя б. етнослар иштирак етмишляр.

    Азярб.-ын ялверишли тябии-ъоьрафи шяраити ян гядим дюврлярдян бурада инсанларын мяскунлашмасына имкан йаратмышдыр. Гядим инсанлар Азярб. яразисиндя Еркян Палеолит дюврцндя (тягр. 2 млн. – 100 мин ил яввял) мяскунлашмышлар. Азярб. яразисиндя ашкар олунмуш ян гядим инсанын галыглары 350–400 мин ил яввяля аиддир (бах Азых маьарасы, щямчинин Азыхантроп). Апарылан археоложи тядгигатлар бурада гядим инсанын йеткинляшмяси просесинин тягр. 300–100 мин ил яввял башладыьыны вя Сон Палеолит (40–13 мин ил яввял) дюврцнцн яввялиндя мцасир инсан типинин формалашдыьыны эюстярир. Истещсал тясяррцфатынын йайылмасы Азярб. яразисиндяки ящалинин инкишаф етмясиня шяраит йаратды; е.я. 6–4-ъц минилликлярдя тайфалар  мейдана эялди. Бу тайфаларын юз яразиляри, юзцнямяхсус адлары, дилляри вя айинляри вар иди. Сонралар ящалинин артмасы вя с. сябяблярдян бу тайфалар эениш яразиляря йайылмышлар. Е.я. 4-ъц минилликдя Азярб.-да мяскунлашан тайфаларда малдарлыг, якинчилик вя сяняткарлыг инкишаф етмиш, якинчималдар тясяррцфаты формалашмышдыр. Сон Енеолитин – Еркян Тунъ (е.я. 4-ъц миниллийин орталары – 3-ъц миниллик) дюврцндя Азярб.-да  якинчи-малдар  тайфалара  мяхсус Кцр–Араз археоложи мядяниййяти тяшяккцл тапды.

    А.-ын 5 мин иллик дювлятчилик тарихи вардыр. Е.я. 3-ъц миниллийин сонунъу рцбцндя Азярб. яразисиндя луллубилярин вя кутилярин тайфа бирликляри мейдана эялди, даща сонра бу тайфаларын дювлят гурумлары йаранды. Е.я. 3–2-ъи минилликлярдя бурада щурриляр вя кашшулар мяскунлашмыш, е.я. 2ъи миниллийин сону – 1-ъи миниллийин яввялиндя ирандилли тайфалар да бу яразиляря кючмяйя башламышлар. Щямин дюврдя Азярб.-да гафгаздилли тайфалар да вар иди. Луллубилярин, кутилярин вя щуррилярин варисляри олан манналылар е.я. 9 ясрдя Ъянуби Азярб. яразисиндя Манна дювлятини йаратдылар. Е.я. 7 ясрин яввялиндя Юн Асийайа, о ъцмлядян Азярб.-а скифлярин ахыны башлады вя е.я. 674 илдя бурада Скиф шащлыьы йаранды. Щазырда Азярб.-дакы топонимлярин бир чоху скифлярин ады иля баьлыдыр. Е.я. 323 илдя Азярб. яразисиндя йаранан Атропатена дювлятиндя мцхтялиф диллярдя данышан бир чох тайфа йашаса да, еркян орта ясрлярдя бурада ващид азяри дили тяшяккцл тапмышды. Бу дюврдя формалашан Албанийа дювлятинин яразисиндя 26 тайфа мяскунлашмышды; бунлардан ян ириляри албанлар, гаргарлар, удиляр, каспиляр вя б. иди. Ерамызын 3 ясриндя Азярб. яразисиня щун тайфаларынын ахыны эцълянди. Сасанилярин кючцрмя сийасяти нятиъясиндя Албанийанын шм.-ына ирандилли ящалинин (инди онлар “тат” адланырлар) кючцрцлмясиня бахмайараг, онлар тядриъян йерли ящали иля гайнайыб-гарышмышлар (20 ясрдя татлар А.-ын тяркибиня, демяк олар ки, там дахил олмушлар). 7–8 ясрлярдя Шимали Азярб. яразисиндя хязярляр мяскян салмышлар. Орта яср яряб мцяллифи ял-Истяхринин мялуматына эюря, бурада Аран дили мювъуд иди. Яряб истиласындан сонра юлкяйя чохлу яряб ящалиси кючцрцлся дя, онлар гыса мцддят ярзиндя йерли ящали иля гайнайыб-гарышмыш вя юз диллярини итирмишляр. Орта яср яряб тарихчиси Ибн Щишам Азярб. щаггында йазыр: “Ора гядимдян тцрклярин мяскунлашдыьы торпагдыр. Онлар [тцрк тайфалары] орайа ъямляшяряк бир-бири иля гарышмыш вя тякмилляшмишляр”. 7 ясрин сону – 8 ясрин яввялиндя ислам дининин гябул едилмяси А.-ын формалашмасында мцщцм рол ойнамышдыр. Цмумиййятля, яряблярин щюкмранлыьы дюврцндя Атропатена вя Албанийанын ващид дювлят тяркибиндя олмасы Азярб.-ын ъ. вя шм. вил.-ляринин игтисади вя мядяни ъящятдян даща да йахынлашмасына вя етник консолидасийа просесинин сцрятлянмясиня тякан верди. Лингвистик фактларла (5–7 ясрляря аид албан мянбяляриндя тцркизмляр, Азярб.ын тцркдилли топонимикасы вя с.) йанашы, диэяр фактлар да 7 ясрин сону – 8 ясрин яввялляриндя Азярб.-да тцрк дилляринин цстцнлцк тяшкил етдийини тясдигляйир. Мящз бу дюврдян, мцхтялиф диалект вя лящъялярин ясасында ващид Азярбайъан-тцрк дили формалашмаьа башлады. 11–12 ясрлярдя Азярб. яразисиня сялъугилярин ахыны баш верди; мящз  бу дюврдя  тайфаларын гайнайыб-гарышмасы вя ассимилйасийасы нятиъясиндя ващид Азярб. халгы тяшяккцл тапды. Цмумиййятля, шм.-да Гафгаз даьлары, Дярбянд,  ъ.-да  Зянъан–Гязвин–Щямядан, ш.-дя Хязяр дянизиндян башлайараг г.-дя Тифлис, Иряван вя Урмийа эюлцнцн г. сащилляри А.-ын халг кими формалашдыьы тарихи мяканы ящатя едир. Тарих бойу дювлятчилик янянялярини горуйуб сахламыш А. мцхтялиф дюврлярдя Шивраншащлар, Саъиляр, Салариляр, Ряввадиляр, Шяддадиляр, Елдянизляр, Щцлакулар, Гарагойунлулар, Аьгойунлулар, Сяфявиляр, Яфшарлар вя Гаъарлар дювлятлярини йаратмышлар. 18 ясрдя Азярб. яразисиндя ханлыглар мейдана эялмишдир.

    Русийа вя Иран арасында имзаланмыш Эцлцстан (1813) вя Тцркмянчай (1828) мцгавиляляри нятиъясиндя Азярб. яразиси ики йеря парчаланды. 19 ясрин 30-ъу илляриндя Русийа щюкумятинин щимайядарлыьы иля ермяниляр кцтляви сурятдя Азярб. торпагларына (хцсусян Гарабаь, Эянъя, Иряван, Нахчыван вя с. ханлыгларын яразиляриня) кючцрцлдц. Бу да онларын эяляъяк торпаг иддиаларынын башланьыъыны гойду. Щямин дюврдя Русийа империйасы кючцрмя сийасятини давам етдиряряк, Шимали Азярб.-а рус сектантлары вя алман колонистлярини кючцрмцшдц. 19 ясрин 70-ъи илляриндя Шимали Азярб.-да сянайенин (хцсусиля Бакы нефт сянайеси) сцрятли инкишафы иля ялагядар, империйанын айры-айры яразиляриндян бура мцхтялиф миллятлярин (ясасян, христиан) нцмайяндяляринин эцълц ахыны баш верди.

    19 яср – 20 ясрин яввялляриндя А.-ын бир сыра етнографик групларынын (айрымлар, байатлар, яфшарлар, гарадаьлылар, гарапапаглар, падарлар вя шащсевянляр) тясяррцфаты вя мядяни хцсусиййятляри ясас ящалидян фярглянирди. Мяншя вя дил бахымдан ися бу груплар А. иля ейниййят тяшкил едирди. 20 ясрин орталарында Шимали Азярб. яразисиндяки етнографик групларын арасындакы фяргляр, ясасян, арадан галхды. Щазырда Ъянуби Азярб.-да вя Ирагда А.-ын етнографик груплары мювъуддур; бунлардан ян ириляри гашгайлар вя тцркманлардыр.

    1920 илдя Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти (АХЪ) деврилдикдян сонра ермяни-дашнак миллятчиляринин тящрики иля болшевикляр тяряфиндян А.-а гаршы кцтляви репрессийалар щяйата кечирилди. Бу дюврдя А.-ын совет щюкумятиня гаршы цсйанлары баш верди, гачаг щярякаты узун мцддят давам етди. Тоталитар совет режими дюврцндя 300 миндян чох А. репрессийа гурбаны олду. 20 ясрин яввялляриндя Ъянуби Азярб.-да да азадлыг щярякаты эенишлянди. 1920 вя 1945 иллярдя  бурада йаранан милли щюкумятляр мцртяъе гцввяляр тяряфиндян деврилди. А.-а гаршы йени репрессийалар вя кцтляви сцрэцнляр дюврц башланды. Икинъи дцнйа мцщарибяси (1939–45) заманы да ъябщядя 300 миндян чох азярб. щялак олду, чохлары иткин дцшдц. 1948–53 иллярдя рящбяр вязифялярдя олан ермянилярин тящрики иля совет щюкумяти тяряфиндян гябул олунан гярарлар ясасында А. Ерм. ССР яразисиндяки тарихи-етник торпагларындан кцтляви сурятдя депортасийа олундулар. Бу да халгын сийаси, сосиал-игтисади вя мядяни инкишафына ъидди зийан вурду. 1987–88 иллярдя 200 миндян чох азярб. ермяни-дашнак миллятчиляри тяряфиндян Гярби Азярб. (индики Ерм. Респ.) яразисиндян тамамиля говулду. 1991 илдя Шимали Азярб.-да йаранан Азярбайъан Республикасы А.-ын тарихи яразисинин тягр. 1/3 щиссясини ящатя едир.

    А.-ын мялум олан ян гядим йазылары Анубанининин (е.я. 23 яср) Зющаб ш. йахынлыьында (Ъянуби Азярб.) йерляшян Сарыпул гайасындакы даш стеласыдыр. Тядгигатчылар мидийалыларын (мадалылар) михи йазыдан истифадя етдийини ещтимал едирляр. Атропатенада ися арами вя йунан йазыларындан истифадя олунурду. Мянбяляря эюря, албанларын е.я. 1 ясрдя йазылары вар иди. Ерамызын 5 ясринин яввялиндя ися албан йазысы тякмилляшдирилди [бах Албан (Гафгаз) ялифбасы]. 7 яср – 20 ясрин яввялиндя А. яряб ялифбасындан истифадя етмишляр. Бязи тядгигатчылар 9–10 ясрлярдян Азярб. яразисиндя Орхон-Йенисей йазыларындан да истифадя олундуьуну гейд едирляр. Орта ясрлярдя Йахын Шярг юлкяляриндя яряб вя фарс дилляри ядяби дил олдуьундан узун мцддят А. ясярлярини ана дили иля йанашы, бу диллярдя дя йазырдылар. 13 ясрдян Азярб. дили ядябиййатда тядриъян апарыъы мювге тутмаьа башлады вя Сяфявиляр дюврцндя дювлят дили олду. Азярб.-да совет щакимиййяти гурулдугдан сонра 1922 илдян латын графикасына кечилмяйя башланды. Бу дюврдя Тцркийядя дя ейни просес башланды. Лакин совет щюкумяти тцрк халгларыны бир-бириня йахынлашдыран ортаг хцсусиййятлярдян мящрум етмяк сийасяти йеридирди вя буна эюря дя 1940 илдя Азярб. йазысынын Кирил ялифбасы ясасында тяртиб олунмуш йени ялифбайа кечилмяси щаггында  ганун  гябул  етди. 1991 илдя Азярб. мцстягиллик ялдя етдикдян сонра Азярб. Респ. Али Советинин гярары иля латын графикалы Азярб. ялифбасы бярпа едилди.

    А. арасында гядимдян мцхтялиф дини эюрцшляр йайылмышды. Е.я. 3–1-ъи минилликлярдя Азярб.-да бцтпярястлик вя политеизм, е.я. 1-ъи миниллийин 2-ъи йарысындан орта ясрлярядяк атяшпярястлик вя зярдцштилик мювъуд олмушдур.  Антик  дюврдя  албанлар щямчинин  эюйя,  эцняшя,  айа, суйа  вя с. ситайиш едирдиляр. Ерамызын 1–2 ясрляриндя Албанийада христианлыг йайылмаьа башламыш, 4 ясрдя ися дювлят дини олмушдур. Щямин дюврдя Сасаниляр дювлятинин тяркибиндя олан Атропатена зярдцштилийин дини мяркязляриндян бири иди. 7 ясрин сону – 8 ясрин яввялиндя Даьлыг  Гарабаьдан  башга бцтцн Азярб. яразисиндя ислам дини йайылды.

    А.-ын мадди мядяниййяти вя тясяррцфаты гядим яняняляря ясасланыр. Археоложи газынтылар нятиъясиндя ашкар едилмиш ямяк алятляри, тахыл галыглары вя с. Азярб.-да Сон Неолит вя Тунъ дюврляриндян башлайараг якинчилик мядяниййятинин йайылдыьыны сцбут едир. А.-ын тясяррцфатында якинчиликля йанашы малдарлыг да мцщцм рол ойнайырды. Археоложи газынтылар нятиъясиндя ашкар олунмуш гядим нягл васитяляри (араба вя с.) А.-ын кючяри малдарлыгла мяшьул олдугларыны эюстярир. Азярб.-да тапылмыш зянэин мадди мядяниййят нцмуняляри (габлар, силащлар, бязяк яшйалары вя с.) А.-ын щяля гядимдян мцхтялиф сяняткарлыг сащяляри (дулусчулуг, тохуъулуг, дямирчилик, мисэярлик, зярэярлик, ипякчилик, халчачылыг вя с. иля мяшьул олдугларыны тясдиг едир. Азярб. халчалары вя ипяк парчалары хариъи юлкялярдя дя мяшщур иди.

    А. ъоьрафи шяраитя уйьун евлярдя (кома, дяйя, чадыр, гарадам вя с.) йашайырдылар. Эейимлярин щазырланмасы цчцн юлкянин зянэин хаммалындан (йун, эюн, памбыг, кятан, ипяк вя с.) истифадя олунурду. А.-ын яняняви гадын эейими кюйняк, архалыг, ъораб, башмаг, баш юртцйц (юрпяк, кялаьайы, йайлыг, лячяк вя с.), киши эейими (кюйняк, дизлик, архалыг, чуха, йапынъы вя с.), щямчинин баш (папаг, бюрк, тясяк, башлыг вя с.) вя айаг (ъораб, чарыг, башмаг, чякмя вя с.) эейим дястляриндян ибарят иди. А. гядим вя зянэин мятбяхя маликдирляр. Яняняви йемякляр ят (бозбаш, долма, говурма, кабаб, пити вя с.), хямир (гуймаг, хяшил, умаъашы, яриштяли аш, хянэял, дцшбяря, эцрзя, гутаб вя с.), сцд, балыг вя с. ясасында щазырланыр. Плов чешидляри олдугъа зянэиндир. Чюряк (тяндир, фятир, лаваш вя с.), ширниййат (шякярбура, пахлава, кятя вя с.) вя чяряз (суъуг, алана вя с.) нювляри дя чохдур.

    Гядимдян зянэин  фолклору  вя  мусигиси олан А.-ын орта ясрлярдя йаранмыш дастанларында (“Китаби-Дядя Горгуд”, “Шащ Исмайыл”, “Короьлу”, “Ясли вя Кярям”, “Ашыг Гяриб” вя с.) вя наьылларында, ясасян, гящряманлыг, вятянпярвярлик, достлуг, сядагят, саф мящяббят  тяряннцм  едилир.  А.ын шифащи халг ядябиййаты янянялярини ашыглар (озанлар) йашадырдылар (бах Ашыг ядябиййаты). Гопуз, гавал (дяф), тцтяк, зурна, саз, тар, каманча,  балабан,  наьара  вя  с. А.-ын гядим мусиги алятляридир.

    А.-ын бир чох яняняви байрамлары (“Хыдыр Няби”, “Сяддя”, “Мищриъан” вя с.) олмушдур. Бу байрамлардан ян гядими олан Новруз (“Йени эцн”) эцнцмцзядяк эялиб чатмышдыр.

    Дцнйанын мцхтялиф юлкяляриндя йашайан А.-ын диаспор тяшкилатлары арасында даща сых ялагяляр йаратмаг мягсядиля 1991 илдя Щ.Ялийевин тяшяббцсц иля “Дцнйа Азярбайъанлыларынын щямряйлик вя бирлик эцнц щаггында” гярар гябул едилди, Бакыда дцнйа А.-ынын 1-ъи вя 2-ъи гурултайлары (2001, 2006) кечирилди. 2002 илдя хариъи юлкялярдя йашайан азярбайъанлыларла иш цзря дювлят комитяси йарадылды вя “Хариъдя йашайан азярбайъанлыларла мцнасибятдя Азярбайъан Республикасынын дювлят сийасяти щаггында” ганун гябул едилди. Щазырда 31 декабр “Дцнйа Азярбайъанлыларынын щямряйлик эцнц” кими гейд олунур. Бах щямчинин “Азярбайъан” хцсуси ъилдиня.

    Яд.: И в а н о в  М. С. Племена Фарса, кашкайцы, хамсе, кухгилуйе, мамасани. М., 1961; Щявилов Щ. Азярбайъан етнографийасы. Б., 1991; Азярбайъан тарихи (йедди ъилддя). Б., 1998–2004.