Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BƏRDƏ


    БЯРДЯ – Азярб. Респ.-нда шящяр (1939–48 иллярдя штг.). Бярдя р-нунун мяркязи. Йевлах–Аьдам д.й.-нда ст., Бакыдан 319 км аралы, Тяртяр чайынын са- щилиндя, Гарабаь дцзцнцн мяркязи щиссясиндядир. Ящ. 38,2 мин (2008).

     Бярдя. Дюрдминаряли Имамзадя мясъиди.

    Б. Азярб.-ын гядим шящярляриндяндир. Яввялляр Щярум (Щором, Щурум) адланан мяскянин йериндя салындыьы ещтимал олунур; харабалыьы индики Бярдя ш. йахынлыьындадыр. Ялдя олунмуш археоложи материаллар, о ъцмлядян Македонийалы Исэяндяр, Селевкиляр, Аршакиляр вя Рома императору Август дюврцня аид сиккяляр Б.-нин щяля е.я. еллин юлкяляри иля ялагясини эюстярир. Газынтылар заманы щямчинин чайдашы, чий вя бишмиш кярпиъдян тикилмиш биналарын бцнювряси, ширли вя ширсиз эил мямулаты тапылмышдыр. Бунлар Б.-нин тиъарят вя сяняткарлыг мяркязи олан гядим йашайыш мянтягясинин йериндя йарандыьыны эюстярир. Яряб тарихчиси Бялазури (9 яср) Б.-нин Сасани щюкмдары Ы Губадын [488– 531], Иран тарихчиси Щямдуллащ Гязвини (14 яср) ися Македонийалы Исэяндярин дюврцндя [е.я. 336–23] салындыьыны гейд едирляр. Муса Каланкатуклунун мялуматына эюря, Б. албан щюкмдары ЫЫ Ваченин дюврцндя Сасани щюкмдары Фирузун [459–84] эюстяриши иля салынмышдыр. “Китаби-Дядя Горгуд” дастанында да Б.дян бящс олунур. Орта яср мцяллифляри Б.-нин Тяртяр чайынын Кцрля говушдуьу йердян тягр. 20 км аралы олдуьуну эюстярмишляр. 

     Бярдя. Щейдяр Ялийев Музейи.

    Сасаниляр дюврцндя Б. ъанишинлик мяркязи иди. Ы Губадын дюврцндя Б.-нин ятрафына дивар чякилмиш, Иран гарнизону цчцн гала тикилмишди. Б. 5 ясрдян Албанийанын пайтахты иди. 552 илдян Албан килсясинин мяркязи дя Б.-дя йерляширди. Иран-Бизанс мцщарибяляри заманы Бизансын мцттяфиги олан хязярляр 628 илдя Б.-ни тутмушдулар. 639 илдя Албанийайа сохулмуш Иран ишьалчыларыны албан щюкмдары Ъаваншир юлкядян чыхара билмишди. Хялифя Османын дюврцндя [644–656] Азярб.-а щцъум едян яряб гошуну Б.-ни тутмушду. Ямяви хялифяси Мцавийянин дюврцндя [661– 680] Б. бярпа едилмиш, диварла ящатя олунмушду. Мцщцм стратежи мянтягя олан Б.-дя яряб гарнизону сахланырды. Щямин дюврдя шящярдя тягр. 100 миня йахын ящали йашайырды. 8 ясрдя Б.-дя пул кясилирди. 748 илдя Бейляганда ярябляря гаршы баш верян цсйан Азярб.-ын башга йерляриня дя йайылды. Цсйанчылар Б.-дяки яряб гарнизонуну мяьлуб етдиляр.

     Бярдя Олимпийа-Идман комплекси.

    Ямявиляр дюврцндя [661–750] ярябляр Арранын дахили ишляриня, демяк олар ки, гарышмыр, йалныз хяраъ алмагла кифайятлянирдиляр. Аббасиляр дюврцндя [750–1258] ися Б. йерли щюкмдарларын ялиндян алынараг (752 илдя) Арран вил.-нин мяркязиня чеврилди вя щямин дюврдян шящяр яряблярин там нязарятиня кечди. Б. 789 илдян цчцнъц ямирлийин мяркязи иди. 9 ясрдя Бабякин башчылыг етдийи азадлыг щярякаты Б.-ни дя бцрцдц. 822 илдя Б. йахынлыьындакы вурушмада хцррямиляр яряб гошунуну мяьлуб етдиляр. Яряб сяркярдяси Иса ибн Мящяммяд гачды. 824 илдя Хилафятин башга бир ордусуну мяьлуб едян хцррямиляр Б.-ни дцшмяндян тямизлядиляр.

    8–9 ясрлярдя Б. мцщцм тиъарят вя мядяниййят мяркязи иди. Хилафятин пайтахты Баьдад ш.-ни Азярб.-ла бирляшдирян тиъарят йоллары щям дя Б.-дян кечирди. Буна эюря дя Азярб.-ын шм.-ында шящярлярарасы мясафяляр Б. шящяриндян щесабланырды. Б.-дян башга йерляря чохлу ипяк апарылырды. “Кцрд гапысы” адланан Б. дарвазасы йахынлыьында мяшщур “ял-Кцркий” базары йерляширди. Б. базарына мцхтялиф юлкялярдян таъирляр эялирдиляр. Яряб мцяллифляриндян ял-Мцгяддяси Б.-ни “юлкянин Баьдады”, Ибн Щавгял ися “Арранын анасы” адландырмышлар.

    Хилафятин зяифлямяси иля ялагядар Азярб.-да да мцстягил дювлятляр йаранды. Б. 10 ясрин 90-ъы илляриня гядяр Салариляр дювлятиня дахил иди. 944 илдя Азярб.-а йенидян сохулан руслар гайыгларла Кцр чайы васитясиля Б.-йя чатдылар. Салари гошуну иля баш верян бу вя сонракы дюйцшлярдя газандыглары уьурлар русларын узун мцддят Б.-дя мющкямлянмясиня сябяб олду. Йерли вя яряб мянбяляринин вердийи мялумата эюря, “русларын онлары (ящалинин яксяриййятини) гылынъдан кечириб хейли инсаны мящв етдиляр, гырьындан сонра ящалинин 10 мин няфяря йахыныны ясир алдылар… руслар ящалинин ямлакыны гянимят кими яля кечирдиляр, ясирляри гул етдиляр...”. Салари щюкмдары Мярзбан ибн Мящяммяд руслара гаршы отуз мин няфярлик гошун йеритди вя шящяри мцщасиряйя алды. Шиддятлянмякдя олан таун епидемийасы вя мцсялманларын арамсыз щцъумлары руслары Б.-ни тярк етмяйя мяъбур етди. Русларын щцъуму вя онун нятиъяляри Б. кими сийаси-игтисади-мядяни мяркязин юз яввялки ящямиййят вя гцдрятини итирмясиня эятириб чыхартды. 993 илдя Шяддадиляр сцлалясиндян олан Фязлун [985–1030] Б.-ни Саларилярдян алды. Б. 11 ясрдя Сялъугилярин, 12 ясрин 2-ъи йарысындан ися Елдянизлярин щакимиййятиндя иди. Монголларын Азярб.-а щцъуму заманы Б. даьыдылды. Елханиляр дюврцндя шящяр бярпа олду. Ряшиддядинин мялуматына эюря, 14 ясрин яввялляриндя Б.-дя сяняткарлыг, тиъарят, мядяниййят эетдикъя дирчялирди. Теймурун щцъуму заманы Б. йенидян даьыдылды. Сонралар шящярин игтисадиййаты бир гядяр дирчялди; 15 ясрдя Б-дя пул да кясилирди. Лакин Б. артыг кечмиш ящямиййятини бярпа едя билмяди. Б. Надир шащын дюврцндя бир даща даьыдылды вя кичик йашайыш мянтягясиня чеврилди. Ханлыглар дюврцндя Б. Гарабаь ханлыьына дахил иди.

    1970 илдя Б. ш.-нин “Мябяд йери” адлы щиссясиндя апарылмыш археоложи газынтылар нятиъясиндя 3 мядяни тябягя ашкар олунмушдур. Бурада чай дашларындан вя бишмиш кярпиъдян 8 ясрин сонларына аид едилян албан мябядинин галыглары, щямчинин сонракы дюврляря аид ящянэдашыдан йонулмуш сцтун алтлыглары тапылмышдыр. 1985, 1986 вя сонракы иллярдяки газынтылар заманы 3–4 ясрляря аид тябягя ашкар олунмушдур. Бу тябягядя тикинти галыглары (тяндир, оъаг, кцря вя с.), тясяррцфат гуйулары, су тяъщизаты системи вя с. ашкар едилмишдир.


    Б. ш.-ндя Тяртяр чайы цзяриндяки кюрпцнцн (7–9 ясрляр) галыглары, Бярдя тцрбяси (1322), Ахсаданбаба тцрбяси (14 яср), гала (?), Ибращим мясъиди (18 яср) вя с. мемарлыг абидяляри сахланылмышдыр.


    Ш.-дя 2 мядяниййят сарайы, 5 клуб, 10 китабхана (о ъцмлядян, мяркязи район китабханасы вя район ушаг китабханасы), 6 хястяхана, почтамт, телекоммуникасийа говшаьы, тарих-дийаршцнаслыг музейи, рясм галерейасы, мядяниййят вя истиращят паркы вя с. вар.


    Б. ш.-ндя 9 мяктябягядяр тящсил мцяссисяси (625 ушаг), 10 цмумтящсил мяктяби (6435 шаэирд), 5 мяктябдянкянар тящсил мцяссисяси (4263 ушаг), техники пешя лисейи, коллеъ фяалиййят эюстярир.


    Б.-дя дямир-бетон мямулаты з-длары, чюряк мямулаты з-ду, тикиш ф-ки, мяишят хидмяти комбинаты, “Гарабаь-памбыг” АСЪ, “Бярдя-тиъарят” АСЪ, “Бярдя-гида” ММЪ вар.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BƏRDƏ


    БЯРДЯ – Азярб. Респ.-нда шящяр (1939–48 иллярдя штг.). Бярдя р-нунун мяркязи. Йевлах–Аьдам д.й.-нда ст., Бакыдан 319 км аралы, Тяртяр чайынын са- щилиндя, Гарабаь дцзцнцн мяркязи щиссясиндядир. Ящ. 38,2 мин (2008).

     Бярдя. Дюрдминаряли Имамзадя мясъиди.

    Б. Азярб.-ын гядим шящярляриндяндир. Яввялляр Щярум (Щором, Щурум) адланан мяскянин йериндя салындыьы ещтимал олунур; харабалыьы индики Бярдя ш. йахынлыьындадыр. Ялдя олунмуш археоложи материаллар, о ъцмлядян Македонийалы Исэяндяр, Селевкиляр, Аршакиляр вя Рома императору Август дюврцня аид сиккяляр Б.-нин щяля е.я. еллин юлкяляри иля ялагясини эюстярир. Газынтылар заманы щямчинин чайдашы, чий вя бишмиш кярпиъдян тикилмиш биналарын бцнювряси, ширли вя ширсиз эил мямулаты тапылмышдыр. Бунлар Б.-нин тиъарят вя сяняткарлыг мяркязи олан гядим йашайыш мянтягясинин йериндя йарандыьыны эюстярир. Яряб тарихчиси Бялазури (9 яср) Б.-нин Сасани щюкмдары Ы Губадын [488– 531], Иран тарихчиси Щямдуллащ Гязвини (14 яср) ися Македонийалы Исэяндярин дюврцндя [е.я. 336–23] салындыьыны гейд едирляр. Муса Каланкатуклунун мялуматына эюря, Б. албан щюкмдары ЫЫ Ваченин дюврцндя Сасани щюкмдары Фирузун [459–84] эюстяриши иля салынмышдыр. “Китаби-Дядя Горгуд” дастанында да Б.дян бящс олунур. Орта яср мцяллифляри Б.-нин Тяртяр чайынын Кцрля говушдуьу йердян тягр. 20 км аралы олдуьуну эюстярмишляр. 

     Бярдя. Щейдяр Ялийев Музейи.

    Сасаниляр дюврцндя Б. ъанишинлик мяркязи иди. Ы Губадын дюврцндя Б.-нин ятрафына дивар чякилмиш, Иран гарнизону цчцн гала тикилмишди. Б. 5 ясрдян Албанийанын пайтахты иди. 552 илдян Албан килсясинин мяркязи дя Б.-дя йерляширди. Иран-Бизанс мцщарибяляри заманы Бизансын мцттяфиги олан хязярляр 628 илдя Б.-ни тутмушдулар. 639 илдя Албанийайа сохулмуш Иран ишьалчыларыны албан щюкмдары Ъаваншир юлкядян чыхара билмишди. Хялифя Османын дюврцндя [644–656] Азярб.-а щцъум едян яряб гошуну Б.-ни тутмушду. Ямяви хялифяси Мцавийянин дюврцндя [661– 680] Б. бярпа едилмиш, диварла ящатя олунмушду. Мцщцм стратежи мянтягя олан Б.-дя яряб гарнизону сахланырды. Щямин дюврдя шящярдя тягр. 100 миня йахын ящали йашайырды. 8 ясрдя Б.-дя пул кясилирди. 748 илдя Бейляганда ярябляря гаршы баш верян цсйан Азярб.-ын башга йерляриня дя йайылды. Цсйанчылар Б.-дяки яряб гарнизонуну мяьлуб етдиляр.

     Бярдя Олимпийа-Идман комплекси.

    Ямявиляр дюврцндя [661–750] ярябляр Арранын дахили ишляриня, демяк олар ки, гарышмыр, йалныз хяраъ алмагла кифайятлянирдиляр. Аббасиляр дюврцндя [750–1258] ися Б. йерли щюкмдарларын ялиндян алынараг (752 илдя) Арран вил.-нин мяркязиня чеврилди вя щямин дюврдян шящяр яряблярин там нязарятиня кечди. Б. 789 илдян цчцнъц ямирлийин мяркязи иди. 9 ясрдя Бабякин башчылыг етдийи азадлыг щярякаты Б.-ни дя бцрцдц. 822 илдя Б. йахынлыьындакы вурушмада хцррямиляр яряб гошунуну мяьлуб етдиляр. Яряб сяркярдяси Иса ибн Мящяммяд гачды. 824 илдя Хилафятин башга бир ордусуну мяьлуб едян хцррямиляр Б.-ни дцшмяндян тямизлядиляр.

    8–9 ясрлярдя Б. мцщцм тиъарят вя мядяниййят мяркязи иди. Хилафятин пайтахты Баьдад ш.-ни Азярб.-ла бирляшдирян тиъарят йоллары щям дя Б.-дян кечирди. Буна эюря дя Азярб.-ын шм.-ында шящярлярарасы мясафяляр Б. шящяриндян щесабланырды. Б.-дян башга йерляря чохлу ипяк апарылырды. “Кцрд гапысы” адланан Б. дарвазасы йахынлыьында мяшщур “ял-Кцркий” базары йерляширди. Б. базарына мцхтялиф юлкялярдян таъирляр эялирдиляр. Яряб мцяллифляриндян ял-Мцгяддяси Б.-ни “юлкянин Баьдады”, Ибн Щавгял ися “Арранын анасы” адландырмышлар.

    Хилафятин зяифлямяси иля ялагядар Азярб.-да да мцстягил дювлятляр йаранды. Б. 10 ясрин 90-ъы илляриня гядяр Салариляр дювлятиня дахил иди. 944 илдя Азярб.-а йенидян сохулан руслар гайыгларла Кцр чайы васитясиля Б.-йя чатдылар. Салари гошуну иля баш верян бу вя сонракы дюйцшлярдя газандыглары уьурлар русларын узун мцддят Б.-дя мющкямлянмясиня сябяб олду. Йерли вя яряб мянбяляринин вердийи мялумата эюря, “русларын онлары (ящалинин яксяриййятини) гылынъдан кечириб хейли инсаны мящв етдиляр, гырьындан сонра ящалинин 10 мин няфяря йахыныны ясир алдылар… руслар ящалинин ямлакыны гянимят кими яля кечирдиляр, ясирляри гул етдиляр...”. Салари щюкмдары Мярзбан ибн Мящяммяд руслара гаршы отуз мин няфярлик гошун йеритди вя шящяри мцщасиряйя алды. Шиддятлянмякдя олан таун епидемийасы вя мцсялманларын арамсыз щцъумлары руслары Б.-ни тярк етмяйя мяъбур етди. Русларын щцъуму вя онун нятиъяляри Б. кими сийаси-игтисади-мядяни мяркязин юз яввялки ящямиййят вя гцдрятини итирмясиня эятириб чыхартды. 993 илдя Шяддадиляр сцлалясиндян олан Фязлун [985–1030] Б.-ни Саларилярдян алды. Б. 11 ясрдя Сялъугилярин, 12 ясрин 2-ъи йарысындан ися Елдянизлярин щакимиййятиндя иди. Монголларын Азярб.-а щцъуму заманы Б. даьыдылды. Елханиляр дюврцндя шящяр бярпа олду. Ряшиддядинин мялуматына эюря, 14 ясрин яввялляриндя Б.-дя сяняткарлыг, тиъарят, мядяниййят эетдикъя дирчялирди. Теймурун щцъуму заманы Б. йенидян даьыдылды. Сонралар шящярин игтисадиййаты бир гядяр дирчялди; 15 ясрдя Б-дя пул да кясилирди. Лакин Б. артыг кечмиш ящямиййятини бярпа едя билмяди. Б. Надир шащын дюврцндя бир даща даьыдылды вя кичик йашайыш мянтягясиня чеврилди. Ханлыглар дюврцндя Б. Гарабаь ханлыьына дахил иди.

    1970 илдя Б. ш.-нин “Мябяд йери” адлы щиссясиндя апарылмыш археоложи газынтылар нятиъясиндя 3 мядяни тябягя ашкар олунмушдур. Бурада чай дашларындан вя бишмиш кярпиъдян 8 ясрин сонларына аид едилян албан мябядинин галыглары, щямчинин сонракы дюврляря аид ящянэдашыдан йонулмуш сцтун алтлыглары тапылмышдыр. 1985, 1986 вя сонракы иллярдяки газынтылар заманы 3–4 ясрляря аид тябягя ашкар олунмушдур. Бу тябягядя тикинти галыглары (тяндир, оъаг, кцря вя с.), тясяррцфат гуйулары, су тяъщизаты системи вя с. ашкар едилмишдир.


    Б. ш.-ндя Тяртяр чайы цзяриндяки кюрпцнцн (7–9 ясрляр) галыглары, Бярдя тцрбяси (1322), Ахсаданбаба тцрбяси (14 яср), гала (?), Ибращим мясъиди (18 яср) вя с. мемарлыг абидяляри сахланылмышдыр.


    Ш.-дя 2 мядяниййят сарайы, 5 клуб, 10 китабхана (о ъцмлядян, мяркязи район китабханасы вя район ушаг китабханасы), 6 хястяхана, почтамт, телекоммуникасийа говшаьы, тарих-дийаршцнаслыг музейи, рясм галерейасы, мядяниййят вя истиращят паркы вя с. вар.


    Б. ш.-ндя 9 мяктябягядяр тящсил мцяссисяси (625 ушаг), 10 цмумтящсил мяктяби (6435 шаэирд), 5 мяктябдянкянар тящсил мцяссисяси (4263 ушаг), техники пешя лисейи, коллеъ фяалиййят эюстярир.


    Б.-дя дямир-бетон мямулаты з-длары, чюряк мямулаты з-ду, тикиш ф-ки, мяишят хидмяти комбинаты, “Гарабаь-памбыг” АСЪ, “Бярдя-тиъарят” АСЪ, “Бярдя-гида” ММЪ вар.

    BƏRDƏ


    БЯРДЯ – Азярб. Респ.-нда шящяр (1939–48 иллярдя штг.). Бярдя р-нунун мяркязи. Йевлах–Аьдам д.й.-нда ст., Бакыдан 319 км аралы, Тяртяр чайынын са- щилиндя, Гарабаь дцзцнцн мяркязи щиссясиндядир. Ящ. 38,2 мин (2008).

     Бярдя. Дюрдминаряли Имамзадя мясъиди.

    Б. Азярб.-ын гядим шящярляриндяндир. Яввялляр Щярум (Щором, Щурум) адланан мяскянин йериндя салындыьы ещтимал олунур; харабалыьы индики Бярдя ш. йахынлыьындадыр. Ялдя олунмуш археоложи материаллар, о ъцмлядян Македонийалы Исэяндяр, Селевкиляр, Аршакиляр вя Рома императору Август дюврцня аид сиккяляр Б.-нин щяля е.я. еллин юлкяляри иля ялагясини эюстярир. Газынтылар заманы щямчинин чайдашы, чий вя бишмиш кярпиъдян тикилмиш биналарын бцнювряси, ширли вя ширсиз эил мямулаты тапылмышдыр. Бунлар Б.-нин тиъарят вя сяняткарлыг мяркязи олан гядим йашайыш мянтягясинин йериндя йарандыьыны эюстярир. Яряб тарихчиси Бялазури (9 яср) Б.-нин Сасани щюкмдары Ы Губадын [488– 531], Иран тарихчиси Щямдуллащ Гязвини (14 яср) ися Македонийалы Исэяндярин дюврцндя [е.я. 336–23] салындыьыны гейд едирляр. Муса Каланкатуклунун мялуматына эюря, Б. албан щюкмдары ЫЫ Ваченин дюврцндя Сасани щюкмдары Фирузун [459–84] эюстяриши иля салынмышдыр. “Китаби-Дядя Горгуд” дастанында да Б.дян бящс олунур. Орта яср мцяллифляри Б.-нин Тяртяр чайынын Кцрля говушдуьу йердян тягр. 20 км аралы олдуьуну эюстярмишляр. 

     Бярдя. Щейдяр Ялийев Музейи.

    Сасаниляр дюврцндя Б. ъанишинлик мяркязи иди. Ы Губадын дюврцндя Б.-нин ятрафына дивар чякилмиш, Иран гарнизону цчцн гала тикилмишди. Б. 5 ясрдян Албанийанын пайтахты иди. 552 илдян Албан килсясинин мяркязи дя Б.-дя йерляширди. Иран-Бизанс мцщарибяляри заманы Бизансын мцттяфиги олан хязярляр 628 илдя Б.-ни тутмушдулар. 639 илдя Албанийайа сохулмуш Иран ишьалчыларыны албан щюкмдары Ъаваншир юлкядян чыхара билмишди. Хялифя Османын дюврцндя [644–656] Азярб.-а щцъум едян яряб гошуну Б.-ни тутмушду. Ямяви хялифяси Мцавийянин дюврцндя [661– 680] Б. бярпа едилмиш, диварла ящатя олунмушду. Мцщцм стратежи мянтягя олан Б.-дя яряб гарнизону сахланырды. Щямин дюврдя шящярдя тягр. 100 миня йахын ящали йашайырды. 8 ясрдя Б.-дя пул кясилирди. 748 илдя Бейляганда ярябляря гаршы баш верян цсйан Азярб.-ын башга йерляриня дя йайылды. Цсйанчылар Б.-дяки яряб гарнизонуну мяьлуб етдиляр.

     Бярдя Олимпийа-Идман комплекси.

    Ямявиляр дюврцндя [661–750] ярябляр Арранын дахили ишляриня, демяк олар ки, гарышмыр, йалныз хяраъ алмагла кифайятлянирдиляр. Аббасиляр дюврцндя [750–1258] ися Б. йерли щюкмдарларын ялиндян алынараг (752 илдя) Арран вил.-нин мяркязиня чеврилди вя щямин дюврдян шящяр яряблярин там нязарятиня кечди. Б. 789 илдян цчцнъц ямирлийин мяркязи иди. 9 ясрдя Бабякин башчылыг етдийи азадлыг щярякаты Б.-ни дя бцрцдц. 822 илдя Б. йахынлыьындакы вурушмада хцррямиляр яряб гошунуну мяьлуб етдиляр. Яряб сяркярдяси Иса ибн Мящяммяд гачды. 824 илдя Хилафятин башга бир ордусуну мяьлуб едян хцррямиляр Б.-ни дцшмяндян тямизлядиляр.

    8–9 ясрлярдя Б. мцщцм тиъарят вя мядяниййят мяркязи иди. Хилафятин пайтахты Баьдад ш.-ни Азярб.-ла бирляшдирян тиъарят йоллары щям дя Б.-дян кечирди. Буна эюря дя Азярб.-ын шм.-ында шящярлярарасы мясафяляр Б. шящяриндян щесабланырды. Б.-дян башга йерляря чохлу ипяк апарылырды. “Кцрд гапысы” адланан Б. дарвазасы йахынлыьында мяшщур “ял-Кцркий” базары йерляширди. Б. базарына мцхтялиф юлкялярдян таъирляр эялирдиляр. Яряб мцяллифляриндян ял-Мцгяддяси Б.-ни “юлкянин Баьдады”, Ибн Щавгял ися “Арранын анасы” адландырмышлар.

    Хилафятин зяифлямяси иля ялагядар Азярб.-да да мцстягил дювлятляр йаранды. Б. 10 ясрин 90-ъы илляриня гядяр Салариляр дювлятиня дахил иди. 944 илдя Азярб.-а йенидян сохулан руслар гайыгларла Кцр чайы васитясиля Б.-йя чатдылар. Салари гошуну иля баш верян бу вя сонракы дюйцшлярдя газандыглары уьурлар русларын узун мцддят Б.-дя мющкямлянмясиня сябяб олду. Йерли вя яряб мянбяляринин вердийи мялумата эюря, “русларын онлары (ящалинин яксяриййятини) гылынъдан кечириб хейли инсаны мящв етдиляр, гырьындан сонра ящалинин 10 мин няфяря йахыныны ясир алдылар… руслар ящалинин ямлакыны гянимят кими яля кечирдиляр, ясирляри гул етдиляр...”. Салари щюкмдары Мярзбан ибн Мящяммяд руслара гаршы отуз мин няфярлик гошун йеритди вя шящяри мцщасиряйя алды. Шиддятлянмякдя олан таун епидемийасы вя мцсялманларын арамсыз щцъумлары руслары Б.-ни тярк етмяйя мяъбур етди. Русларын щцъуму вя онун нятиъяляри Б. кими сийаси-игтисади-мядяни мяркязин юз яввялки ящямиййят вя гцдрятини итирмясиня эятириб чыхартды. 993 илдя Шяддадиляр сцлалясиндян олан Фязлун [985–1030] Б.-ни Саларилярдян алды. Б. 11 ясрдя Сялъугилярин, 12 ясрин 2-ъи йарысындан ися Елдянизлярин щакимиййятиндя иди. Монголларын Азярб.-а щцъуму заманы Б. даьыдылды. Елханиляр дюврцндя шящяр бярпа олду. Ряшиддядинин мялуматына эюря, 14 ясрин яввялляриндя Б.-дя сяняткарлыг, тиъарят, мядяниййят эетдикъя дирчялирди. Теймурун щцъуму заманы Б. йенидян даьыдылды. Сонралар шящярин игтисадиййаты бир гядяр дирчялди; 15 ясрдя Б-дя пул да кясилирди. Лакин Б. артыг кечмиш ящямиййятини бярпа едя билмяди. Б. Надир шащын дюврцндя бир даща даьыдылды вя кичик йашайыш мянтягясиня чеврилди. Ханлыглар дюврцндя Б. Гарабаь ханлыьына дахил иди.

    1970 илдя Б. ш.-нин “Мябяд йери” адлы щиссясиндя апарылмыш археоложи газынтылар нятиъясиндя 3 мядяни тябягя ашкар олунмушдур. Бурада чай дашларындан вя бишмиш кярпиъдян 8 ясрин сонларына аид едилян албан мябядинин галыглары, щямчинин сонракы дюврляря аид ящянэдашыдан йонулмуш сцтун алтлыглары тапылмышдыр. 1985, 1986 вя сонракы иллярдяки газынтылар заманы 3–4 ясрляря аид тябягя ашкар олунмушдур. Бу тябягядя тикинти галыглары (тяндир, оъаг, кцря вя с.), тясяррцфат гуйулары, су тяъщизаты системи вя с. ашкар едилмишдир.


    Б. ш.-ндя Тяртяр чайы цзяриндяки кюрпцнцн (7–9 ясрляр) галыглары, Бярдя тцрбяси (1322), Ахсаданбаба тцрбяси (14 яср), гала (?), Ибращим мясъиди (18 яср) вя с. мемарлыг абидяляри сахланылмышдыр.


    Ш.-дя 2 мядяниййят сарайы, 5 клуб, 10 китабхана (о ъцмлядян, мяркязи район китабханасы вя район ушаг китабханасы), 6 хястяхана, почтамт, телекоммуникасийа говшаьы, тарих-дийаршцнаслыг музейи, рясм галерейасы, мядяниййят вя истиращят паркы вя с. вар.


    Б. ш.-ндя 9 мяктябягядяр тящсил мцяссисяси (625 ушаг), 10 цмумтящсил мяктяби (6435 шаэирд), 5 мяктябдянкянар тящсил мцяссисяси (4263 ушаг), техники пешя лисейи, коллеъ фяалиййят эюстярир.


    Б.-дя дямир-бетон мямулаты з-длары, чюряк мямулаты з-ду, тикиш ф-ки, мяишят хидмяти комбинаты, “Гарабаь-памбыг” АСЪ, “Бярдя-тиъарят” АСЪ, “Бярдя-гида” ММЪ вар.